زندان قزلقلعه روز 21 اردیبهشت 1337 شاهد اعدام مردی بود که او را به دلیل استعداد فراوانش بسیار میستودند. مردی که در ساختار مخفی و رازآلود سازمان نظامی حزب توده در دهه 20 و 30 نقشی کلیدی ایفا کرد و بالاخره پس از بارها فرار از زندان و درگیری با نیروهای ساواک و پلیس اعدام شد. خسرو روزبه اگرچه از استعداد فراوانی برخوردار بود اما هیچگاه مشخص نشد چرا سازمانی که او یکی از ارکان اصلی آن بود، در جریان کودتای 28 مرداد 1332 بیتحرک ماند و چوب این بیتحرک ماندن را در کمتر از یک سال خود سازمان و چند سال بعد خود روزبه در زندان قزلقلعه با اعدامش، خورد.
نفوذ به درون ارتش
شکلگیری سازمان نظامی حزب توده حاصل کامیابیهای عجیبی بود که این حزب بین افسران ارتش به دست آورد. عجیب از این جهت که ارتشیان به عنوان پایه سلطنت منزلت بالایی داشتند و بین آنان ایدئولوژی سلطنتطلبی و کمونیسمستیزی تبلیغ میشد؛ در عین اینکه آموزش و سلاحهای ویژه غربی داشتند و پیوند با هر گونه حزب سیاسی، خطر مجازاتهای سنگینی به همراه داشت. حزب توده تا سال 1328 سازمان نظامی خود را تشکیل نداده بود اما در سال 1323 افسران هوادار حزب گروههای غیررسمیای را تشکیل داده بودند. گروههایی که باعث شدند تا پیش از قانون ممنوعیت فعالیت حزب توده در سال 1328، سازمان نظامی این حزب برپا شود. سازمان نظامی یا به عبارتی سازمان افسران حزب توده در سال 1323 توسط عبدالصمد کامبخش، عزتالله سیامک و خسرو روزبه تاسیس شد. سازمانی که روزبه در آن به عنوان هیات اجرائیه سازمان نظامی به فعالیت پرداخت.
زندگی در فرار
روزبه تقریبا بخش زیادی از زندگی خود را در حال فرار گذراند. او اولینبار پس از تصمیم سرهنگ عبدالرضا آذر به اتفاق سرگرد علیاکبر اسکندانی - دو عضو سازمان افسران حزب توده - در تابستان سال ۱۳۲۴ برای قیام مسلحانه علیه رژیم در ترکمنصحرا که به قیام افسران خراسان شهرت یافت، مورد اتهام قرار گرفت. پس از شکست سریع قیام و سرکوب آن، طرح دستگیری روزبه ریخته شد اما او که در مرخصی یکماهه به سر میبرد، به جای بازگشت به خدمت، مخفی شد و از بازداشت نجات یافت. روزبه ۱۷ فروردین ۱۳۲۶ توسط رکن دوم ستاد ارتش دستگیر شد و قرار بود پس از انتقال به آذربایجان در دادگاه زمان جنگ محاکمه و تیرباران شود. اما در روز ۱۷ اردیبهشت همان سال، روز ملاقات عمومی زندانیان دژبان مرکز به کمک تنی چند از همرزمانش از زندان گریخت. او فروردین ۱۳۲۷ مجددا دستگیر شد و دادستانی ارتش برای وی تقاضای اعدام کرد و در نهایت به ۱۵ سال زندان محکوم شد. او در آذر ماه ۱۳۲۹ به همراه 9 نفر دیگر از رهبران حزب توده (ازجمله کیانوری، مرتضی یزدی، جودت، نوشین و قاسمی) که قبلا همگی در دادگاه نظامی محاکمه شده بودند، به یاری افراد بیرون از زندان، ترتیب یک فرار جنجالی را از زندان قصر دادند؛ فراری که یکی از مهمترین فرارهای تاریخ زندان قصر بود.
گسترش سازمان نظامی
روزبه در مدتزمانی که منتظر محاکمهاش بود سه کتاب کوتاه درباره شطرنج، جنگهای توپخانهای و مارکسیسم نوشت. او در جریان محاکمه عضویت در حزب توده را رد کرد و گفت که وی یک انقلابی کامل است. ولی حزب توده تنها یک حزب اصلاحطلب است که خواستار دگرگونی تدریجی از طریق قانونگذاری پارلمانی است. او به اتهام فتنهانگیزی در ارتش از شغل خود اخراج و به 15 سال حبس با اعمال شاقه محکوم شد. ولی چهار سال بعد به همراه 9 نفر از رهبران حزب توده از زندان فرار کرد. روزبه بار دیگر به صورت پنهانی در میان همکاران ارتشی خود به فعالیت پرداخت و ابتدا هستههای زیرزمینی جدا از حزب و سپس سازمان نظامی حزب توده را تشکیل داد. این سازمان نظامی که در سال 1329 با کمتر از 100 عضو کار خود را آغاز کرده بود، در سال 1333 بیش از 500 عضو داشت. سالها بعد در یکی از گزارشهای سازمان سیا آمد که بیشتر افسران حزب توده که از طبقه متوسط پایین بودند، کارهای خود را آنچنان با مهارت و خوب انجام میدادند که سازمان نظامی به مدت چهار سال کشف نشد.
کودتا و پس از آن
کودتای 28 مرداد 1332 یکی از آن اتفاقاتی بود که بسیاری حزب توده و به ویژه سازمان نظامی آن را مقصر در وقوع آن دانستند. سازمان نظامی حزب توده در حالی که در زمان دکتر مصدق بین 500 تا 600 عضو داشت، در روز وقوع کودتا هیچ عکسالعملی از خود نشان نداد. اتفاقی که بسیاری آن را به دلیل عدمتصمیمگیری درست رهبران حزب و دخالت شوروی و... ربط میدهند.
لورفتن سازمان نظامی حزب
حادثه و چالش مهم دیگری که حزب توده پس از کودتای 28 مرداد 1332 با آن روبهرو شد، لو رفتن سازمان مخفی حزب بود. در سال 33 با بازداشت یکی از افسران سازمان به نام سروان ابوالحسن عباسی و اعتراف وی در بازداشتگاه پلیس، رهبران و اعضای برجسته سازمان دستگیر شدند. رهبر حزب توده بعد از آشکارشدن اولین سرنخها از جانب رژیم پهلوی در شناسایی و پیگرد سازمان نظامی نتوانست تصمیم قاطعی برای نجات سازمان اتخاذ کند. اعضای هیات دبیران که متوجه این یورش شدند از هیات اجرایی خواستند تصمیم فوری بگیرند تا تکلیف سازمان نظامی روشن شود. عدهای اقدام فوری نظامی را پیشنهاد کردند ولی سازمان که ظرف یک سال فرصت هرگونه عکسالعمل صحیح و تدارک نیروی نظامی اعضای حزب و سازمان را از دست داده بود، تسلیم تصمیم رهبری مردد و فرصتطلب حزب شد؛ رهبری که نهتنها با عکسالعمل نظام به سازمان موافقت نکرد، بلکه حتی دستور فرار و مخفی کردن اعضای حزب را هم صادر نکرد. پس از کشف سازمان نظامی حزب توده در سال 1333، 466 پرسنل نظامی آن طی سه سال بعدی محاکمه شدند. این عده عبارت بودند از: 22 سرهنگ، 69 سرگرد، 100 سروان، 193 ستوان، 19 گروهبان و 63 دانشجوی افسری. خسرو روزبه، عزتالله سیامک و 25 نفر دیگر. همچنین 144 نفر به حبس ابد، 119 نفر به 15 سال، 79 نفر به 10 سال و بقیه به حبسهای کوتاهمدت و میانمدتی بین 18 ماه تا هشت سال محکوم شدند. متلاشیشدن سازمان نظامی حزب ضربه سنگینی بر حزب وارد کرد؛ این ضربه از آنجا که یک سال بعد از ضربه سختی بود که اهمالکاری و بیعملی حزب در حادثه 28 مرداد وارد شده بود، موثرتر بود.
خسرو روزبه 21 اردیبهشت 1337 در زندان قزلقلعه اعدام شد؛ اعدامی که میتوان آن را خط پایانی بر افسانه حزب توده در ایران معاصر دانست. حزبی که تمام تلاش خود را به کار گرفت که نشان دهد در راستای اهداف مردم ایران در حرکت است اما گذر زمان نشان داد که آنها بیش از آنچه به مردم اهمیت دهند، در راستای اهداف خود گام برمیدارند. افسانهای که فرصتهای تاریخی ایران معاصر را به باد داد.
روزبه که بود؟
روزبه یک افسر ارتشی متولد ملایر بود که در همدان و کرمانشاه بزرگ شد. پدر روزبه نیز یک ارتشی بود. او فرزند دوم ضیاء لشکر بود که در سال ۱۲۹۴ به دنیا آمد. او پس از پایان تحصیلات که همواره با موفقیت روبهرو بود به دلیل برخی مشکلات با ادامه راه پدر به دانشکده افسری وارد شد. او در عین اینکه در ارتش خدمت میکرد، دوره آموزش نظامی خود را نیز با کسب موفقیت به پایان برد و بعد از آن مشغول تدریس در دانشکده افسری شد. وی در این دوران ۱۶ جلد کتاب نظامی، فنی و ریاضی برای شاگردان خود تالیف کرد. خسرو روزبه همچنین از استادان محبوب دانشجویان دانشکده افسری بود. او در این دوران بهخاطر فعالیتهایی که انجام میداد به اهواز تبعید شد. دوران حضور او در دانشکده افسری، دقیقا همان زمانی است که ریاست این دانشکده برعهده حاجعلی رزمآرا بود و روزبه یکی از اساتید مورد توجه رزمآرا بود. روزبه در 1322 به حزب توده پیوست تا به مبارزه با رژیم وقت اقدام کند.
.gif?v=0)
