5 می ‌1818 در تقویم‌ها سالروز تولد مردی است که معتقد بود باید دست از تفسیر جهان کشید و اندکی آن را تغییر داد. فردی که با اندیشه‌هایش نه‌تنها جهان اندیشه و به‌طور کلی علوم انسانی را دچار انقلاب بزرگی کرد، بلکه در عرصه عمل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی تغییرات بسیاری به وجود آورد. هر چند که اندیشه‌های مارکس بیش از آنچه در دوران زندگی او بازتاب پیدا کند، پس از مرگش و توسط پیروانش رواج یافت اما در هر شکل مارکس جهانی را با خود و اندیشه‌هایش همراه کرد. تاثیر دیدگاهی که مارکسیسم خوانده می‌شد هر چند در سال‌های ابتدایی دهه 90 و با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی به‌عنوان نماد سیاسی و حتی اندیشه‌ای این طیف فکری رو به افول گذاشت اما تاثیرش تا همین امروز نیز در اندیشه‌های بسیاری از اهل فکر در حوزه‌های گوناگون علوم انسانی دیده می‌شود.  اندیشه‌ای که بسیاری از گروه‌های مهم و تاثیرگذار در تاریخ معاصر ایران، آن را راه و روش فکری خود قرار داده بودند و به وسیله آن تفکر چپ در ایران را زنده نگاه داشتند. اندیشه‌ای که به‌طور جدی تا اوایل دهه 60 در عرصه سیاسی و اجتماعی نیز حضور فعال داشت اما پس از آن نیز - هرچند به شکلی بسیار کمرنگ - در عرصه اندیشه حضور دارد.
 
 «حزب کمونیست ایران»
پیش از انقلاب اکتبر در روسیه، فعالیت سیاسی و فکری حزب سوسیال‌دموکرات کارگران روسیه در تحریک جنبش و آگاهی کارگران در ایران موثر بود. به تدریج گروه روشنفکری همت در باکو از سال 1283 به بعد تشکل‌هایی در شهرهای بزرگ ایران به وجود آورد و از حق اعتصاب و فعالیت اقتصادی سیاسی کارگران دفاع کرد و خواستار بهبود شرایط زیست کارگران شد. مارکسیست‌های ایرانی از زمان انقلاب مشروطه 1285 در صحنه سیاسی اجتماعی ایران فعال بوده‌اند. مارکسیست‌های ایرانی که به‌شدت تحت‌تاثیر تجربه انقلاب 1917 روسیه قرار داشتند، در سال 1299 حزب کمونیست ایران را، مطابق الگوی حزب بلشویک، تاسیس کردند.  اما قدرت نوظهور رضاشاه پهلوی حزب کمونیست را به‌شدت سرکوب کرد.

  53 نفر
حزب کمونیست پس از سال 1310 به‌عنوان یک نیروی موثر سیاسی از صحنه خارج شد و از فعالیت‌های عملی بازماند. اما هواداران آن در دهه 1320 دوباره در صحنه زاده شدند و در جنبشی که از نو پا می‌گرفت، نقش ایفا می‌کردند. در خلال دهه 1310 یک گروه کوچک روشنفکری به رهبری تقی ارانی که به گروه 53 نفر معروف شد، آرمان کمونیستی را پی گرفت. این گروه مرکب از روشنفکران دانش‌آموخته‌ای بود که یا هنگام تحصیل در خارج یا در داخل ایران به مارکسیسم گرویده بودند.

  حزب توده
پس از بازداشت اعضای گروه 53 نفره در اواسط دهه 1310 بقایای این گروه به نیروهای فعال حزب کمونیست پیوستند تا پس از فروپاشی حکومت رضاشاه در 1320 حزب توده را تشکیل دهند. این حزب به‌عنوان وارث سوسیال‌‌دموکراسی عهد مشروطه و حزب کمونیست ایران در ۱۰ مهر سال ۱۳۲۰ در تهران تاسیس شد. پس از کودتای ۲۸ مرداد و افشای سازمان افسری، حزب با سرکوب گسترده‌ای از سوی حکومت روبه‌رو شد و صدها افسر ارتش ایران به دلیل عضویت در این حزب به اعدام، زندان و تبعید محکوم شدند.

  چریک‌های فدایی خلق
گروه‌های چریکی اواخر دهه 40 و اوایل دهه 50 هم راهی برای رویارویی با رژیم سلطنتی شاه بودند و هم نتیجه سال‌ها ارزیابی و تجربه در صحنه سیاسی. هدف اصلی گروه‌های چریکی کسب قدرت دولتی از طریق بسیج توده‌ها در یک انقلاب مسلحانه توده‌ای بود. سازمان چریک‌های فدایی خلق ایران سازمانی سیاسی و نظامی مارکسیستی بود که در سال ۱۳۵۰ برای مبارزه با رژیم شاه تشکیل شد. این سازمان از اتحاد دو گروه چپ زیرزمینی به‌وجود آمد و در نیمه نخست دهه ۱۳۵۰، با اعتقاد به مشی چریکی، به چندین عملیات مسلحانه دست زد. حمله به پاسگاه سیاهکل مهم‌ترین اقدام این گروه بود که تا سال‌های بعد به‌عنوان اقدامی مهم شناخته شد.

 سازمان مجاهدین خلق ایران
این سازمان در سال ۱۳۴۴ به رهبری محمد حنیف‌نژاد پایه‌ گذاشته شد. سازمان مجاهدین پس از شکل‌گیری به اقدام مسلحانه علیه رژیم پهلوی پرداخت. تغییر ایدئولوژی و انشعاب سازمان مجاهدین در سال ۱۳۵۴ صورت گرفت. در آن زمان اکثریت اعضای مرکزیت «سازمان مجاهدین خلق» که خارج از زندان بود، تحت‌تاثیر تقی شهرام و بهرام آرام به مارکسیسم گرویدند. ناگفته پیداست که این سازمان پس از خرداد 60 جنایت‌های فراوانی علیه ملت ایران انجام داد و به همین دلیل در خاطره تاریخی ایرانیان از آنها به نام گروهک منافقین یاد می‌شود.
 
گروه‌های مارکسیست در ایران پس از انقلاب اسلامی به دلیل اتفاقات گوناگونی که پیرامون آنها به وقوع پیوست با شکست‌های گوناگونی روبه‌رو شد. شکست مارکسیسم در ایران ناشی از ناتوانی آن در درک و پذیرش پویه‌شناسی درونی انقلاب اسلامی در ایران بود.