پانیذ رحیمی، خبرنگار گروه اقتصاد: روز گذشته، رسانه‌ها به نقل از معاون اجرایی رئیس‌جمهور نوشتند دولت قصد دارد قیمت بنزین را به صورت سه‌نرخی تنظیم کند. طبق اعلام رسانه‌ها، در طرح جدید، هر فرد می‌تواند تا ۶۰ لیتر بنزین سهمیه‌ای را با نرخ ۱۵۰۰ تومان مصرف کند.همچنین  تا ۱۰۰ لیتر بعد از آن، قیمت هر لیتر همانند گذشته، سه‌هزار تومان خواهد بود و مصرف بیش از ۱۰۰ لیتر احتمالاً با نرخ متفاوتی محاسبه خواهد شد. بررسی‌ها نشان می‌دهد مصرف بنزین در کشور به شکل قابل‌توجهی افزایش یافته و هزینه‌های آن برای دولت کمرشکن شده است. از سوی دیگر، قیمت بنزین از آبان ۱۳۹۸ تاکنون ثابت بوده است. تحلیل‌ها نشان می‌دهد بیشترین اثر این سیاست جدید بنزینی دولت بر دهک‌های نهم و دهم خانوارهای شهری خواهد بود؛ چراکه این گروه‌ها ماهانه بیش از ۱۰۰ لیتر بنزین مصرف می‌کنند. هرچند افزایش قیمت انرژی در بسیاری از کشورها معمولاً با تورم همراه است، داده‌های مرکز آمار نشان می‌دهد سهم بنزین در هزینه‌های خانوارهای ایرانی هم‌اکنون کمتر از یک درصد است. کارشناسان این کاهش سهم را نتیجه تثبیت 6 ساله قیمت بنزین می‌دانند.

سهم بنزین از سبد هزینۀ خانوار چقدر است؟ 
در سال ۱۴۰۱، سهم بنزین از سبد هزینه‌های خانوار‌ها نشان‌دهنده تفاوت‌های قابل‌توجه میان دهک‌های درآمدی و مناطق شهری و روستایی بود. به طور میانگین، خانوار‌های روستایی ۱.4 درصد و خانوار‌های شهری حدود 1.1 درصد از کل هزینه‌های خود را به بنزین اختصاص دادند. بررسی دهک‌ها نشان می‌دهد که در دهک‌های کم‌درآمد، سهم بنزین در شهر‌ها بیشتر از روستا‌ها است؛ به‌طوری که در دهک اول، خانوار‌های روستایی تنها ۰.۵۶ درصد و خانوار‌های شهری ۰.۹۳ درصد از هزینه‌های خود را صرف بنزین کردند. در دهک دوم سهم شهری باز هم بالاتر بود (۱.2 درصد در مقابل ۰.۷۴ درصد). اما از دهک سوم به بعد، سهم روستاییان از شهری‌ها پیشی گرفت؛ در دهک سوم، این سهم تقریباً برابر بود (روستایی ۱.2 درصد، شهری حدود ۱.3 درصد)، و در دهک‌های چهارم و ششم بیشترین سهم در روستا مشاهده شد (۱.7 درصد)، درحالی‌که سهم شهری به ترتیب ۱.3 و ۱.2 درصد بود. دهک‌های میانی و بالاتر نیز روند مشابهی داشتند: دهک پنجم سهم روستایی ۱.6 درصد و شهری ۱.2 درصد، دهک‌های هفتم و هشتم سهم روستایی ۱.6 و ۱.5 درصد و شهری ۱.2 درصد بود. در دهک نهم، سهم بنزین اندکی کاهش یافت (روستایی ۱.4 درصد، شهری ۱.1 درصد) و کمترین سهم متعلق به دهک دهم بود (روستایی 1.1 درصد، شهری ۰.۷۹ درصد). 
بر اساس داده‌های ترازنامه انرژی سال ۱۴۰۱، سهم بنزین از هزینه‌های خانوار در آن سال مشخص شد. بااین‌حال، از آن زمان تاکنون، قیمت بنزین در کشور ثابت باقی مانده و در مقابل هزینه‌های خانوار تقریباً دوبرابر شده است. در مناطق شهری هزینه‌های سالانه خانوار از حدود ۱۳۷ میلیون تومان در سال ۱۴۰۱ به ۲۶۹ میلیون تومان در سال ۱۴۰۳ رسیده و در مناطق روستایی نیز این رقم از ۷۹ میلیون تومان در سال 1401 به حدود ۱۴۵ میلیون تومان افزایش یافته است. باتوجه‌به رشد نزدیک به 2 برابری هزینه‌ها و ثابت ماندن قیمت بنزین، سهم این سوخت در سبد هزینه خانوار‌ها به شکل قابل‌توجهی کاهش یافته و به نظر می‌رسد اکنون زیر یک درصد از کل هزینه‌های خانوار را تشکیل می‌دهد. این روند نشان می‌دهد که با ثبات ماندن قیمت بنزین برای چندین سال، اثر هزینه‌ای بنزین بر خانوار‌ها در سال‌های اخیر نسبت به گذشته به طور محسوس کاهش یافته است. 

بنزین سه‌نرخی می‌شود؟ 
طی ماه‌ها و سال‌های گذشته، سناریو‌ها و طرح‌های متعددی برای مدیریت مصرف بنزین و اصلاح ساختار یارانه‌ها ارائه شد. این اقدامات شامل حذف کارت‌های سوخت، اعمال قیمت‌گذاری پلکانی، توسعه حمل‌ونقل عمومی و نوسازی ناوگان فرسوده بود. بااین‌حال، هیچ‌یک از این طرح‌ها نتوانستند اثرگذاری قابل‌توجهی در کاهش مصرف و جلوگیری از قاچاق سوخت داشته باشند. حذف کارت‌های سوخت جایگاه‌ها با هدف کاهش قاچاق و کنترل مصرف مازاد پیشنهاد شد، اما اختلاف قیمت سوخت داخلی و منطقه‌ای باعث شد این سیاست نتایج ملموسی نداشته باشد. همچنین اجرای قیمت‌گذاری پلکانی برای مصرف مازاد بر سهمیه، به‌ویژه برای دهک‌های بالاتر درآمدی، پیش‌بینی شد تا فشار مصرف کاهش یابد. بررسی‌ها نشان داد دهک‌های پایین بیشتر از سهمیه ۱۵۰۰ تومانی خود استفاده می‌کردند و دهک‌های بالاتر مجبور به خرید بنزین آزاد با قیمت ۳۰۰۰ تومان بودند، اما محدودیت در اجرا اثر این سیاست را کم‌رنگ کرد.
طرح‌های توسعه حمل‌ونقل عمومی و نوسازی ناوگان فرسوده نیز در دستور کار قرار داشت. تجربه اعتراضات آبان ۱۳۹۸ نشان داد کمبود حمل‌ونقل سریع‌السیر و ارزان در حومه شهر‌ها می‌تواند نارضایتی اجتماعی ایجاد کند. همچنین برنامه‌هایی مانند دوگانه‌سوز کردن خودرو‌ها و جایگزینی خودرو‌های فرسوده سرعت اجرایی پایینی داشتند و تأثیر ملموسی بر مصرف نداشتند. پیشنهاد‌های دیگری همچون شناورسازی ساعت کاری، بهینه‌سازی موتور‌های احتراقی خودرو‌ها و موتورسیکلت‌ها و توسعه صنعت پالایش نفت نیز مطرح شد، اما محدودیت در اجرا و تمرکز ناکافی باعث شد نتایج قابل‌توجهی حاصل نشود.
اما طرح‌ها و ایده‌ها در خصوص بنزین فقط همین نبود. بررسی‌ها نشان می‌دهد طی سال‌های اخیر به‌طورکلی 4 ایده روی میز سیاست‌گذار بوده و از سوی گروه‌های علمی و پژوهشی پیگیری شده و حتی سیاسیون این موضوع را وارد رقابت‌های انتخاباتی خود نیز کرده‌اند. این ایده‌ها را در 4 دسته به شرح زیر می‌توان تقسیم‌بندی کرد: 

1. طرح وان: این موضوع را اولین‌بار دکتر سعید جلیلی در مناظره‌های انتخابات سال 1400 مطرح کرد و از آن به‌عنوان اصلاحات اقتصادی نام برد. جلیلی می‌گوید: «طرح مدنظر ما به‌طور خلاصه این بود که ما در کشور میزان مشخصی مصرف حامل‌های انرژی داریم شامل گاز، برق، بنزین، گازوئیل و... این میزان را تقسیم بر جمعیت کشور می‌کنیم که یک واحد انرژی یا به اختصار وان که شامل سبدی از حامل‌های انرژی است به‌دست می‌آید.» 

2- طرح دانشگاه شریفی‌ها: این طرح در ظاهر شباهت‌هایی به طرح وان دکتر سعید جلیلی دارد. در این طرح، پیشنهاد مشخص تهیه‌کنندگان آن است که دولت در ابتدا زیرساخت انتقال سهمیه سوخت از کارت سوخت به کارت‌بانکی را فراهم کند و سپس با فراهم‌سازی سایر زیرساخت‌ها، مقدار مشخصی (حدوداً 20 لیتر) بنزین به هر کد ملی (همه ایرانی‌های دارای خودرو یا فاقد خودرو) اختصاص دهد. بر اساس این طرح، مردمی که 20 لیتر (عدد پیش‌فرض اولیه طرح) بنزین را در ماه دریافت می‌کردند، در بورس انرژی امکان مبادله مازاد بنزین برای آن‌ها فراهم می‌شد و افراد فاقد خودرو یا افرادی که دارای خودرو بودند اما سهمیه را مصرف نمی‌کردند، عرضه‌کنندگان بنزین و مالکان خودرو متقاضی بنزین بودند. 

3- طرح پلکانی سه‌قیمتی: در روز‌های گذشته برخی رسانه‌ها موضوع سه‌قیمتی شدن بنزین را مطرح کردند. براساس این طرح گفته می‌شود افراد می‌توانند تا ۶۰ لیتر بنزین سهمیه‌ای ۱۵۰۰ تومان استفاده کنند؛ همچنین  تا ۱۰۰ لیتر بعد از آن، قیمت هر لیتر همانند گذشته، سه‌هزار تومان خواهد بود و مصرف بیش از ۱۰۰ لیتر احتمالاً با نرخ متفاوتی محاسبه خواهد شد.

4- طرح بنزین به نفر: درخصوص تخصیص بنزین به نفر در دولت چند ایده در رسانه‌ها مطرح شده است. برخی از رسانه‌ها ادعا می‌کنند طرحی که در درون دولت در حال چکش‌کاری بوده، بسیار شبیه به ایده اولیه دانشگاه شریفی‌ها یعنی تخصیص بنزین به کد ملی است. 
اکنون به نظر می‌رسد اغلب راهکار‌های دولت فعلاً در دستور کار اجرا نبوده گمانه‌زنی‌ها حکایت از آن دارد احتمالاً دولت می‌خواهد سیاست پلکانی کردن قیمت را اجرایی کند. 

دهک‌های ۹ و ۱۰ در تور طرح جدید بنزینی دولت 
بر اساس گزارش مرکز آمار ایران، میانگین مصرف ماهانه بنزین خانوارهای شهری در سال‌های ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۹ روند افزایشی و متفاوتی در دهک‌های درآمدی داشته است. میانگین مصرف خانوارهای شهری در کل دهک‌ها از ۵۶ لیتر در سال ۱۳۸۶ به ۶۳ لیتر در سال ۱۳۹۹ رسید. با این حال، این رشد در دهک‌های پردرآمد بسیار پررنگ‌تر بوده است. دهک دهم، پردرآمدترین خانوارها، از مصرف ماهانه ۱۱۲ لیتر در سال ۱۳۸۶ به ۱۴۰ لیتر در سال ۱۳۹۹ رسیده است و به‌رغم افت مصرف در برخی سال‌ها مانند ۱۳۸۹ (۷۱ لیتر) به واسطه طرح هدفمندی یارانه‌ها و ۱۳۹۸ (۷۹ لیتر) افزایش چشمگیر قیمت، در نهایت بالاترین میزان مصرف را ثبت کرده است.
در مقابل، دهک‌های کم‌درآمد رشد مصرف کمتری داشته‌اند. برای مثال دهک اول از ۷ لیتر در سال ۱۳۸۶ به ۱۱ لیتر در سال ۱۳۹۹ افزایش یافت و کمترین میزان مصرف را بین دهک‌ها داشته است. روند مشابهی در سایر دهک‌های پایین مشاهده می‌شود؛ برای نمونه، دهک دوم از ۱۵ لیتر به ۲۳ لیتر، و دهک سوم از ۲۰ لیتر به ۳۸ لیتر رسید. دهک‌های میانی نیز افزایش قابل توجهی داشته‌اند، اما مصرف آنها هنوز از دهک‌های بالاتر پایین‌تر است. دهک ششم، به عنوان نمونه، از ۴۳ لیتر در سال ۱۳۸۶ به ۶۴ لیتر در سال ۱۳۹۹ رسید و دهک پنجم از ۳۲ لیتر به ۵۵ لیتر افزایش یافت. 
براساس گزارش مرکز آمار ایران، میانگین مصرف ماهانه بنزین خانوارهای روستایی در سال‌های ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۹ روند افزایشی داشته، اما این رشد بین دهک‌های درآمدی متفاوت بوده است. میانگین مصرف بنزین در کل دهک‌ها از ۳۷ لیتر در سال ۱۳۸۶ به ۴۴ لیتر در سال ۱۳۹۹ افزایش یافت. با این حال، بیشترین مصرف همچنان در دهک‌های پردرآمد دیده می‌شود. دهک دهم، پردرآمدترین خانوارهای روستایی، از ۱۰۴ لیتر در سال ۱۳۸۶ به ۷۹ لیتر در سال ۱۳۹۹ رسید و علی‌رغم کاهش مصرف در برخی سال‌ها (مثلاً ۱۳۸۹ به ۵۴ لیتر)، همچنان بیشترین مصرف را دارد. در دهک‌های پایین، مصرف بنزین بسیار کمتر و رشد آن محدود بوده است. دهک اول از ۵ لیتر در سال ۱۳۸۶ به ۳ لیتر در سال ۱۳۹۹ رسید و کمترین میزان مصرف را ثبت کرد. دهک دوم نیز تنها از ۱۰ لیتر به ۸ لیتر کاهش یافت. دهک‌های میانی، مانند دهک پنجم و ششم، افزایش معتدلی را تجربه کردند؛ دهک پنجم از ۲۳ لیتر به ۳۷ لیتر و دهک ششم از ۳۲ لیتر به ۴۲ لیتر رسید.
براین اساس، در صورت اجرای طرح جدید بنزینی دولت یعنی سه سهمیه‌ای شدن قیمت بنزین، از آنجایی که تنها مصرف‌کنندگان بنزین با ماهی بیش از 100 لیتر (به جز حمل و نقل عمومی) دهک‌های 9 و 10 مناطق شهری هستند، عملاً این دو دهک در تور طرح جدید بنزینی دولت قرار می‌گیرند و برای مصرف بالاتر از 100 لیتر در ماه باید ارقام بالاتری پرداخت کنند.