مهدی عبداللهی، دبیر گروه اقتصاد: یکی از موضوعاتی که طی دو دهه اخیر در ایران تأکید ویژه روی آن شده، موضوع اقتصاد دانش‌بنیان است. در بند‌های مختلف برنامه هفتم نیز توجه ویژه‌ای به موضوع شده است. بااین‌حال، گزارش اخیر بازوی پژوهشی مجلس نشان می‌دهد اقتصاد دانش‌بنیان به‌عنوان یکی از ارکان اصلی گذار به توسعه پایدار و مزیت‌محور، هنوز جایگاه شایسته خود را در ساختار تولید و ارزش افزوده ملی ایران نیافته است. بر مبنای شاخص‌های موجود، سهم فعالیت‌های دانش‌بنیان از تولید ناخالص داخلی کشور کمتر از دو درصد، شدت تحقیق‌وتوسعه بخش دولتی کمتر از نیم درصد و رتبه جهانی نوآوری ایران در آخرین به‌روزرسانی در جایگاه هفتادم میان ۱۳۹ کشور قرار دارد. این وضعیت حاکی از آن است که علی‌رغم رشد کمّی شرکت‌های دانش‌بنیان و تصویب مجموعه‌ای از قوانین حمایتی نظیر «قانون جهش تولید دانش‌بنیان»، تحقق اهداف کلان برنامه هفتم در زمینه ارتقای اقتصاد دانش‌محور و تجاری‌سازی فناوری همچنان با فاصله معناداری مواجه است. گزارش اخیر مرکز پژوهش‌های مجلس از ارزیابی کلان عملکرد احکام کمی و تکلیفی مندرج در مواد ۹۳ و ۹۹ قانون برنامه هفتم پیشرفت در حوزه نوآوری و اقتصاد دانش‌بنیان نشان می‌دهد هرچند در سال اول اجرای برنامه هفتم، باتوجه‌به انتخاب دست پایینِ مقدار هدف کمّی سنجه‌ها در سال ۱۴۰۳، تقریباً ۴۰ درصد اهداف به طور کامل محقق شده، ۳۰ درصد از آن با تحقق بالای ۸۰ درصد و مابقی نیز بین ۴۰ تا ۵۰ درصد محقق شده‌اند؛ اما در سال‌های آتی و در پایان برنامه هفتم امکان تحقق برخی از این اهداف سخت و ناممکن به نظر می‌رسد. 

تسهیلات 313 همتی دانش‌بنیان‌ها در 6 ماهه
طبق داده‌های بانک مرکزی ایران، حجم تسهیلات اعطایی به شرکت‌های دانش‌بنیان در انتهای ۶ماهه نخست امسال به بیش از 313 همت رسیده که نسبت به رقم 155 همتی در نیمه نخست سال 1403 رشد 1002 درصدی داشته است. مقایسه این اعداد در مدت مشابه سال‌های 1399 تا 1404 نشان می‌دهد در نیمه نخست سال‌های مذکور رقم تسهیلات شرکت‌های دانش‌بنیان به ترتیب 9.3 همت، 29 همت، 57 همت، 97 همت، 155 و 313 همت بوده است. همچنین نگاهی به تسهیلات ماهانه شرکت‌های دانش‌بنیان نشان می‌دهد این عدد از 900 تا 1500 میلیارد تومان در سال 1399 به حدود 81 همت در شهریور امسال رسیده است؛ اما نگاهی به ارزش دلاری تسهیلات پرداختی بانک‌ها به شرکت‌های دانش‌بنیان نیز نشان می‌دهد ارزش دلاری این تسهیلات در ۶ماهه نخست سال‌های 1399 تا 1404 به ترتیب 406 میلیون دلار، 1.2 میلیارد دلار، 2 میلیارد دلار، 2 میلیارد دلار، 2.2 میلیارد دلار و 3.4 میلیارد دلار بوده است. به عبارت دیگر، گرچه ارزش حقیقی تسهیلات پرداختی به شرکت‌های دانش‌بنیان در دسترس نیست؛ اما آمارها نشان می‌دهد ارزش دلاری این تسهیلات روند رو به رشدی طی سال‌های 1399 تا 1404 داشته است. داده‌های بانک مرکزی نشان می‌دهد تسهیلات اعطایی به شرکت‌های دانش‌بنیان در نیمه نخست سال جاری به 1936 شرکت تعلق گرفته است. این تعداد در مدت مشابه سال گذشته به 1998 شرکت تعلق گرفته بود.

10 هزار شرکت دانش‌بنیان باید 3 برابر شود 
در برنامه هفتم دستیابی به تعداد ۳۰ هزار شرکت دانش‌بنیان که ۱۰ درصد از آن شرکت‌های دانش‌بنیان حوزه صنایع فرهنگی، صنایع خلاق علوم‌انسانی و اجتماعی هستند، از جمله شاخص‌های مطرح‌شده در جدول ماده (۹۳) این برنامه است. طبق آمار‌های رسمی دولت، تا پایان سال 1403 تعداد ۱۰ هزار و 13 شرکت دانش‌بنیان به تأیید معاونت علمی و فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری رسیده‌اند که حدود ۶۵ درصد از این شرکت‌ها طی ۱۰ سال گذشته همگام با حمایت دولت از فعالیت‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان تأسیس شده‌اند. بررسی‌ها نشان می‌دهد از سال ۱۴۰۰ تاکنون شیب رشد تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان سالیانه به طور میانگین ۲۰ درصد افزایش یافته و در عین حال، معیار‌های ارزیابی و اعطای تأییدیه‌های دانش‌بنیانی به شرکت‌های متقاضی نیز سخت‌تر شده که با هدف توسعه کیفی بوده و این موضوع اقدام مثبتی است. گفتنی است همواره بخشی از شرکت‌های دانش‌بنیان به دلیل عدم توسعه و به‌روزرسانی فناوری‌های خود، سالانه از فهرست شرکت‌های تأییدشده توسط معاونت علمی فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان حذف می‌شوند و از سوی دیگر راه‌اندازی و پشتیبانی از شرکت‌های دانش‌بنیان نوپا نیازمند منابع مالی گسترده و پایدار است. 
براساس گزارش اخیر مرکز پژوهش‌های مجلس که با عنوان «ارزیابی عملکرد برنامه هفتم پیشرفت تا پایان شهریور 1404: حوزه نوآوری و اقتصاد دانش‌بنیان» منتشر شده، تحقق ۳۰ هزار شرکت دانش‌بنیان در پایان برنامه هفتم به رشد ۴۰ درصدی سالیانه در اعطای تأییدیه‌های دانش‌بنیانی نیاز دارد که این ممکن است تمرکز را به سمت توسعه کمّی شرکت‌ها سوق داده و توسعه کیفی را در اولویت دوم قرار دهد.از سوی دیگر، این گزارش نشان می‌دهد تحقق شاخص نسبت ۱۰ درصدی شرکت‌های خلاق دانش‌بنیان به کل شرکت‌های دانش‌بنیان، معادل با تعداد ۳هزار شرکت تا پایان برنامه هفتم می‌شود. این در حالی است که براساس آخرین آمار‌های رسمی معاونت علمی فناوری و خانه‌های خلاق و نوآوری ایران، در سال ۱۴۰۳ حدود ۲۱۵۵ شرکت خلاق ثبت شده‌اند که نزدیک به ۱۴۰ شرکت دارای تأییدیه دانش‌بنیان هستند. طبق آمار‌های ارائه‌شده توسط سازمان برنامه نسبت شرکت‌های دانش‌بنیان خلاق به کل شرکت‌های دانش‌بنیان در سال ۱۴۰۳ حدود ۰.۶ درصد (کمتر از یک درصد) است. رسیدن به ۳هزار شرکت خلاق دانش‌بنیان در یک بازه زمانی ۵ساله با این روند رشد تقریباً ناممکن به نظر می‌رسد. 

از فروش 2060 همتی17 درصد محصول دانش‌بنیان است 
در جدول کمّی برنامه هفتم سهم فروش محصولات فناورانه شرکت‌های دانش‌بنیان برحسب تخمینی از ارزش‌افزوده ناشی از فروش کل و فروشی که از طریق محصولات با فناوری متوسط و بالا ایجاد می‌شود نسبت به تولید ناخالص داخلی حدود ۱.۴ درصد در سال ۱۴۰۲ برآورد شده است. رشد سهم فروش کالا‌ها و خدمات دانش‌بنیان نسبت به تولید ناخالص داخلی نیز معادل ۲۰۰ درصد نسبت به سال پایه معادل با رسیدن به سهم 4 درصدی فروش محصولات دانش‌بنیان از تولید ناخالص داخلی پیش‌بینی شده است. همچنین طبق جدول کمّی برنامه هفتم، سهم فروش محصولات با فناوری متوسط و بالا از تولید ناخالص داخلی معادل ۷ درصد تا پایان برنامه هفتم در نظر گرفته شده است. شیوه اندازه‌گیری این شاخص با ابهام مواجه است، زیرا فروش معمولاً به شکل درآمد کل شرکت‌ها لحاظ می‌شود و تفکیک سهم فروش (داخلی و صادرات) محصولات با فناوری متوسط و بالا از فروش کل شرکت‌ها مشخص نیست، زیرا لزوماً همه شرکت‌های دارای محصولات با فناوری متوسط شرکت‌های دانش‌بنیان نیستند، بااین‌حال معمولاً این شاخص را معادل فروش کل شرکت‌های دانش‌بنیان در نظر می‌گیرند. در سال 1403 فروش شرکت‌های دانش‌بنیان حدود 2060 میلیارد تومان اظهار شده که سهم آن از تولید ناخالص داخلی بیش از 11 درصد است. البته داده‌ها نشان می‌دهد حدود 80 درصد از این فروش مربوط به شرکت‌های نوآور است که این شرکت‌ها در واقع شرکت‌های صنعتی بزرگی هستند که بخشی از فعالیت‌های خود را به حوزه دانش‌بنیان اختصاص می‌دهند، لذا فروش کل آن‌ها معادل با فروش محصولات فناورانه نیست، برای مثال در سال 1402 از کل فروش ۱۱۴۷ میلیارد تومانی شرکت‌های دانش‌بنیان حدود ۹۰۹ هزار میلیارد تومان از مربوط به شرکت‌های صنعتی بزرگ نوآور بوده که بخشی از فعالیت آن‌ها دانش‌بنیان است. 
طبق داده‌های گزارش سالانه صندوق نوآوری و شکوفایی در سال 1403 کل فروش شرکت‌های دانش‌بنیان به 2060 هزار میلیارد تومان رسیده، عددی که در سال 1392 حدود هزارمیلیارد تومان بوده است. اما این آمار نکته قابل‌تأمل دیگری نیز دارد، از رقم 2060 هزار میلیارد تومان حدود 342 هزار میلیارد تومان، یعنی معادل 16.6 درصد از آن مربوط به فروش تولیدات دانش‌بنیان بوده است. براین‌اساس اگر فروش محصولات دانش‌بنیان را در نظر بگیریم، رقم 342 هزار میلیارد تومان فروش محصولات دانش‌بنیان سهم 1.8 درصدی از کل تولید ناخالص داخلی ایران را خواهد داشت. 

سهم 2 درصدی شرکت‌های دانش‌بنیان از اشتغال ایران 
یک اختلاف‌نظر بسیار جدی درخصوص اشتغال‌زایی شرکت‌های دانش‌بنیان وجود دارد. برخی‌ها معتقدند شرکت‌های دانش‌بنیان عمدتاً صنایع سرمایه‌بر و با سطح بالای دانش و فناوری هستند. در سمت دیگر برخی‌ها معتقدند شرکت‌های دانش‌بنیان تا زمانی که به تولید انبوه محصول و مهم‌تر از آن به زنجیره ارزش شرکت‌های بزرگ وصل نشوند، جزء هیچ‌کدام از این دو دسته قرار نمی‌گیرند. داده‌های گزارش سالانه صندوق نوآوری و شکوفایی نشان می‌دهد تعداد شاغلان شرکت‌های دانش‌بنیان از حدود 3 هزار نفر در سال 1392 به 523 هزار نفر در سال 1403 رسیده است. باتوجه‌به جمعیت نزدیک به 25 میلیون‌نفری شاغلان ایران، سهم شرکت‌های دانش‌بنیان از اشتغال کشور حدود 2.1 درصد است. 

پیشنهاد‌های بازوی پژوهشی مجلس 
گزارش اخیر مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد، مهم‌ترین احکام تکلیفی در حوزه توسعه اقتصاد دانش‌بنیان شامل تأمین مالی (از طریق منابع قانون جهش تولید دانش‌بنیان)، توسعه فناوری‌های پیشران و اولویت‌دار و داخلی‌سازی سالانه 10 درصدی اقلام راهبردی کشور با استفاده از ظرفیت حوزه دانش‌بنیان، با چالش‌های اجرایی از قبیل تحقق و تخصیص منابع، وابستگی اجرا به تدوین مقررات یا دستورالعمل‌های موردنیاز و پیش‌بینی اعتبارات یا سازوکار‌های لازم برای اجرای آن‌ها مواجه هستند. 
باتوجه‌به تعدد و در برخی موارد تعارض بین آمار و داده‌های حوزه فناوری، نوآوری و دانش‌بنیان، ایجاد پایگاه داده برخط و یکپارچه مربوط به پایش شاخص‌های این حوزه در ادامه مسیر پایش اهداف مرتبط در برنامه هفتم پیشرفت بسیار ضروری است. در فرایند اجرا نیز اهتمام به اجرای مؤثر قانون جهش تولید دانش‌بنیان به‌خصوص ماده(۱) آن با موضوع تولید اقلام راهبردی موردنیاز کشور مبتنی بر ظرفیت‌های دانشی و فناورانه، تطبیق زیست‌بوم اقتصادی با مؤلفه‌های دانش‌بنیان، توانمندسازی شرکت‌های دانش‌بنیان و فناوری و خلاق و توسعه دیپلماسی فناوری با هدف حضور در زنجیره ارزش جهانی حائز اهمیت است. 
ایجاد شبکه‌های استانی بر پایه ظرفیت‌های بومی و نیاز‌های منطقه‌ای، نقش‌آفرینی دستگاه‌های اجرایی متولی در تحقق اهداف قانون و تولید دانش‌بنیان اقلام راهبردی کشور، ایجاد سازوکارهای رفع موانع مالکیت فکری و تجاری‌سازی اختراعات، تعامل فعال با کشور‌های همسایه، اسلامی و بلوک‌های اقتصادی همچون شانگهای و بریکس، تمرکز بر صادرات محصولات دانش‌بنیان با صدور گواهینامه‌های انطباق منطقه‌ای و بین‌المللی، طراحی سامانه‌های پایش هوشمند همکاری میان صنایع و شرکت‌های فناوری و ارزیابی منظم اثربخشی سیاست‌ها و اصلاح مسیر در صورت نیاز ازجمله پیشنهاد‌های دیگری است که بازوی پژوهشی خود در ارزیابی شرکت‌های دانش‌بنیان ارائه داده است.