محمد وحیدی: جنگ 12 روزه میان اسرائیل و ایران، بیشتر از آنکه نظامی باشد، ابعادی امنیتی و فناورانه داشت. ابعادی که در ترورهای رخ داده در لبنان و ضرباتی که به حزبالله وارد شد هم مشخص بود. به زعم بسیاری از تحلیلگران برتری اسرائیل و دستاوردهای تاکتیکی و مقطعی او در بعد از عملیات طوفان الاقصی، بیشتر به برتری تکنولوژیک و فناورانه، حتی در زمینه امنیتی و اطلاعاتی باز میگردد تا برتری نظامی. از طرفی آنچه باعث بقای این ماشین کشتار شده، بهروز شدن دکترینها، اندیشهها و نظریات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی هم است که در کنار علوم طبیعی و تجربی، ابعاد انسانی و روانی علم را هم شامل میشود. از این رو در سلسله گزارشهایی سراغ دانشگاهها، اندیشکدهها و مؤسسات تحقیقاتی اسرائیل خواهیم رفت. مراکز علمیای که در ساختار و حیات و ممات اسرائیل نقش دارند؛ نقشی فراتر از هر مرکز علمی در هر کشوری، برای پیشبرد اهداف آن کشور. پربیراه نیست که بگوییم مؤسسات فناوری و اندیشکدهها اهمیتی به اندازه سازمان جهانی صهیونیسم و آژانس یهود در شکلگیری مفهومی به اسم دولت یهود و پیشبرد اهداف آن داشته است. در این شماره و برای شروع سراغ دانشگاه تخنیون، قدیمیترین دانشگاه اسرائیل رفتهایم.
همهچیز به تکنیک برمیگردد
اسم دانشگاه قدیمی اسرائیل برای اهالی فلسفه چندان غریب نیست. «تخنیون»، عبری شده کلمه یونانی «تخنه» است که کلمه تکنیک از همین ریشه لاتین گرفته شده و به زبان انگلیسی و سایر زبانها آمده است. مؤسسه فناوری اسرائیل، تخنیون، یک دانشگاه تحقیقاتی دولتی در حیفاست که بیشتر روی علوم مهندسی و رشتههای فنی تمرکز و مطالعه دارد؛ اما در رشتههای پزشکی، معماری، علومانسانی و هنر نیز ورود کرده و با 18 دانشکده و چندین مؤسسه و اندیشکده وابسته، یکی از بزرگترین و گستردهترین مرکز مطالعاتی اسرائیل نامگرفته است. این دانشگاه به همراه دانشگاه عبری اورشلیم یکی از اولین دانشگاههای اسرائیل است، بهطوریکه تخنیون دوهفته قبل از دانشگاه عبری در سال 1925 افتتاح شد، اما عقبه تخنیون به سالها قبل بازمیگردد، یعنی 1912 و حتی قبلتر از آن، 1901. در سایت این دانشگاه نکته مهمی در بخش تاریخچه ذکر شده که به پیوستگی و درهمتنیدگی نهاد علمی دانشگاهی با نهادهای سیاسی و مدنی اسرائیل و همینطور با اقدامات یهودیان برای ایجاد دولت و بعدتر برای اشغال اشاره دارد: «تخنیون با کمک اتحاد فزاینده یهودیان که به لطف فناوریهای ارتباطی جدید دنیای مدرن حاصل از انقلاب صنعتی امکانپذیر شده بود، تأسیس شد. این مؤسسه ۳۶ سال قبل از اعلام تشکیل اسرائیل تأسیس و در طول این سالها، مهندسان کشور را در مسیر توسعه آموزش داد و آنها را به تخصص لازم برای ایجاد زیرساخت برای یک کشور مدرن یهودی رساند. فارغالتحصیلان تخنیون زیرساختهای اساسی برق، آبرسانی و جادهها را در اسرائیل ایجاد کردند.» به گفته یک روزنامهنگار برجسته بریتانیایی، داستان تخنیون الگویی برای سایر گروهها و ملتهایی است که با وظیفه بهظاهر غیرممکن ایجاد یک ملت روبهرو هستند: «بیش از سه دهه قبل از تأسیس دولت، تخنیون به پایهگذاری پایههای دولت مدرن اسرائیل کمک کرد. هویت این کشور بهعنوان بازیگری در عرصه علموفناوری را میتوان در چشمانداز تخنیون جستجو کرد.» به گفته میشل فوکو، دانش قدرت است و این را هرتزل و دیگر یهودیان صهیونیست، سالها قبل از فوکو، درک کرده بودند.
رؤیای یک دانشگاه یهودی برای تولید علم به زبان یهودی
از همان ابتدا جنبش صهیونیستی، رؤیای تأسیس یک دانشگاه یهودی در فلسطین را داشت. رهبران جنبش متوجه شدند چشمانداز صهیونیستی برای ملتسازی، همچنان یک رؤیا باقی خواهد ماند. در سال 1902، هرتزل، در کتاب «سرزمین آلتنو»، حیفا را شهری مدرن و تکنولوژیک با خانهها و نهادهای عمومی که با علوم کاربردی، مهندسی و فناوری امکانپذیر شدهاند، تصور کرد. هرتزل صهیونیسم سیاسی را با فوریتی اندیشهای و علمی پیوند داد. تا پنجمین کنگره جهانی صهیونیسم در سال 1901، فشار برای تأسیس تعدادی مؤسسه فرهنگی اعمال میشد و تصمیمی مبنی بر «انجام تحقیقات کامل در مورد مسئله تأسیس یک دانشگاه یهودی» هم گرفته شد. سال ۱۹۰۲، گروهی متشکل از سه مرد جوان بیست و چند ساله، مارتین بوبر، دانشجوی فلسفه، برتولد فیبل، نویسندهای از برلین و حییم وایزمن شیمیدان، جزوهای با عنوان «مدرسه عالی یهودی» منتشر و کمیتهای را تأسیس کردند که بر لزوم ایجاد یک دانشگاه یهودی با هدف اصلی آموزش فناوری تأکید داشت. این طرح، به تأسیس یک مدرسه مقدماتی به نام «تکنیکوم» منجر شد که بهعنوان یک مؤسسه مستقل برای آموزش جوانان در حرفههای فنی و کشاورزی فعالیت میکرد. فارغالتحصیلان «تکنیکوم» پایه و اساس ایجاد و حفظ صنایع یهودی را تشکیل میدادند. سال 1903 حدود 60 هزار یهودی در فلسطین، انتخابات شورای اول فلسطین (یک مجلس ملی دموکراتیک که طبق اسناد آن را پدربزرگ همین کنست امروزی میدانند) برگزار کردند. در این شورا که اولین تلاش برای ایجاد خودگردانی یهودیان بود، از تصمیم برای تأسیس یک مؤسسه پلیتکنیک در کشور حمایت کرد و تخنیون، حداقل روی کاغذ، متولد شد. پاول ناتان از انجمن عزرا (سازمان غیرصهیونیستی آموزشی برای یهودیان جهان، به رهبری یهودیان آلمان)، نقشی محوری در گردهم آوردن گروههای متنوع یهودی زیر چتر تکنیکوم و جمعآوری منابع ایفا کرد.
انتخاب مکان تأسیس، در راستای اشغال نرم
جامعه یهودیان در اورشلیم کمپینی را برای انتخاب مکان تأسیس تکنیکوم آغاز کرد و کمیته ویژهای برای اورشلیم تشکیل شد. اما گزینه حیفا قویتر از آن چیزی بود که تصور میشد و در نهایت پیروز شد. حیفا (طبق رؤیای هرتزل) قرار است شهر آینده باشد. یک مرکز بندری بزرگ برای صنعت و کشتیرانی که با ساخت راهآهن حجاز، به دمشق و بغداد متصل خواهد شد. همینطور جامعه یهودی حیفا در دوران عثمانی، هنوز از نظر سازماندهی و شخصیت، منسجم و یکپارچه نبود. استدلال میشد بیطرفی حیفا، درگیریها و حساسیتها را برای ساخت یک نهاد علمی یهودی کاهش میدهد. جامعه یهودی آنجا کوچک بود و نفوذ آن بهسختی در شهر احساس میشد. استدلالشان این بود که تکنیکوم انگیزهای برای گسترش و رشد جمعیت یهودیان در شمال، آن هم بدون درگیری، فراهم خواهد کرد. سرانجام در 11 آوریل 1912، 36 سال قبل از اعلام تشکیل اسرائیل، سنگ بنای تکنیکوم، تحت نظارت امپراتوری عثمانی گذاشته شد. همزمان یک درگیری ایدئولوژیک مداوم بین انجمن عزرا و جنبش صهیونیستی به یک درگیری شدید بر سر زبان آموزشی برنامهریزی شده، معروف به جنگ زبانی، تبدیل شد.
زبان عبری مدرن هنوز در مراحل ابتدایی خود بود و آموزش فنی به زبان کتاب مقدس وجود نداشت. آلمانیها استدلال میکردند ازآنجاییکه هنوز هیچ اصطلاح فنی وجود نداشت، زبان آموزش باید آلمانی باشد. بااینحال، پس از تحریم تکنیکوم و اعتصاب اتحادیه معلمان و همچنین کاهش نفوذ آلمان در اسرائیل پس از شکست امپراتوری آلمان در جنگ جهانی اول، عبری به زبان رسمی آموزش تبدیل و نام آن نیز از تکنیکوم به تخنیون تغییر پیدا کرد. توسعه فرصتهای فنی و علمی برای قوم یهود و بهویژه تخنیون، موضوعی بود که آلبرت انیشتین احساس میکرد ارزش سرمایهگذاری دارد. او در ضیافت شامی در آمریکا با انجمن مؤسس تخنیون گفت: «توسعه سرزمین اسرائیل برای تمام یهودیت از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است.» در سال 1923، انیشتین از تخنیون بازدید کرد. انیشتین برای تأسیس اولین انجمن بینالمللی تخنیون به آلمان بازگشت و بهعنوان رئیس آن خدمت کرد. بعدها، او برای جمعآوری کمکهای مالی برای آموزش عالی در فلسطین به آمریکا سفر کرد. انگیزه انیشتین ناسیونالیستی نبود، بلکه از دید خودش انسانگرایانه بود. او گفت: «من هر کاری از دستم بربیاید انجام میدهم تا به افراد قبیلهام که در همهجا با آنها بدرفتاری میشود، کمک کنم.»
درهمتنیدگی صنعت، اندیشه و نظامیگری
روند تبدیل مدرسه به دانشگاه چندسالی طول کشید و بهعنوان دانشگاه، تخنیون، اولین دانشجویان خود را در سال ۱۹۲۴ ثبتنام کرد و مراسم افتتاحیه رسمی آن در سال ۱۹۲۵ برگزار شد. آرتور بلاک، مهندس برق اولین رئیس تخنیون بود. اولین رئیسی که بریتانیایی بود و در ارتش بریتانیا خدمت میکرد و بعدها عالیترین نشان نظامی ارتش بریتانیا را هم دریافت کرد. بعد او مردخای هکر مهندس عمرانی که با پدرش شرکت «توسعه سرزمین اسرائیل» را تأسیس کرده و از بنیانگذاران تخنیون هم بود، ریاست را به عهده گرفت. شرکت هکر همکاری مستقیمی با آژانس یهود و بخش مهاجرت، صندوق ملی یهودیان داشت. این شرکت بعد از تأسیس رژیم، با وزارتهای مرتبط با توسعه زمین و مسکن در ارضی اشغالی ادغام شد. بعد او شموئل یوسف پوزنر، مهندس عمرانی که عضو اولین کنگره صهیونیستی و یکی از نویسندگان بیانیه نیز بود، صاحب کارخانه عتید و سازنده صنایع شِمِن (صنایعی که در جاانداختن کیبوتص صنعتی بهجای کشاورزی سهم عظیمی داشتند و بهنوعی خانواده پوزنر در صنعتیسازی سرزمینهای اشغالی برای یهودیان نقش بسیاری داشتند)، ریاست دانشگاه را برعهده گرفت. پس از پوزنر، آهارون چرنیوسکی که دکترای فیزیک داشت و مدرس نسبیت خاص انیشتین بود و همچنین در هستههای اولیه گردان عبری هم فعال بود، ریاست تخنیون را به عهده گرفت. از او مقالات زیادی در مورد علم و دین و رابطه نسبیتهای انیشتین و تفسیر علمی از تلمود بیرون آمده است. رئیس پس از او یوسف بروئر بود که مهندسی عمران و محیطزیست خوانده بود. بروئر، فعالیتهای فعال و بسیاری در ایرگون داشت و در جنگ استقلال هم کشته شد. اما این لیست به همینجا ختم نمیشود. تخنیون یک هیئتمدیره دارد که بالاترین مرجع در این مؤسسه است. حوزه مسئولیت آن شامل تصمیمات بودجهای، انتصاب سمتهای ارشد مدیریتی، هماهنگی فعالیتهای انجمنهای دانشجویی تخنیون در اسرائیل و خارج از کشور، نظارت و همهچیز مطابق با اساسنامه تخنیون است. اولین هیئتمدیره تخنیون در ۵ مارس 1908 انتخاب شد. در میان نمایندگان آن، دیوید ویسوتسکی به چشم میخورد. ویسوتسکی صنعتگر، تاجر و صاحب صنایع چای ویسوتسکی بود که ارتباط مستقیمی با صندوق ملی یهودیان و انجمن عزرا داشت. صنایع چای ویسوتسکی در تبدیل زمینهای رها شده توسط اعراب و تبدیل آن به زمینهای زراعی و جنگلی نقش مهمی ایفا کرد. شخص دیگر در هیئتامنا، آشر کینزبورگ بهعنوان نماینده انجمن عزرا، کسی بود که فلسفه علم، منطق و الهیات یهودی خوانده و مثل ژابوتینسکی، در تشکیل جنبشهای ایدئولوگ شبهنظامی ید طولایی داشت. کینزبورگ (با نام مستعار احد هاآم/هاعام) یکی از نظریهپردازان و بنیانگذاران برجسته صهیونیسم معنوی و یکی از مهمترین تدوینکنندگان هویت سکولار ملی یهودی بود. شماریاهو لوین شخص دیگر هیئتامنا و نویسنده ادبی و فلسفی، روزنامهنگار و خطیب و سخنران کنگره جهانی صهیونیسم بود. او ارتباط نزدیکی با وایزمن داشت و همچنین از بنیانگذاران دانشگاه عبری اورشلیم و مؤسسه وایزمن هم بود. در سالهای بعد اشخاص زیادی که پستهای امنیتی و نظامی داشتند به ریاست دانشگاه رسیدند. مثل سرلشکر آموس هورف هنری که فرمانده پالماخ (شاخه اطلاعاتی و مسئول ترور هاگانا) بود یا یاکوف دوری، فرمانده هاگانا، اولین رئیس ستاد ارتش اسرائیل که بعدها ریاست دانشگاه تخنیون را به عهده گرفت، آن هم در دورهای که رشتههای هوافضا و هوانوردی به دانشگاه اضافه و سربازان ارتش (مثل رون آراد، خلبان مفقودشده اسرائیلی که در جنوب لبنان مورد هدف قرار گرفت و سرنوشتش هنوز معلوم نیست) از این دانشگاه فارغالتحصیل شدند. از این دوره به بعد ارتباط این دانشگاه با ارتش اسرائیل مستقیم و بیشتر شد.
دانشگاه، توسعه و دولت
در دهه 70 میلادی که از رژیم اسرائیل از آسیبها و تراژدی جنگ یوم کیپور تا خوشبینی و امید به توافق صلح بین اسرائیل و مصر متأثر بود، در سراسر این تحولات و دگرگونی، دانشگاه تخنیون فناوریهایی را برای تضمین امنیت اسرائیل تولید کرد و پروژهای تحقیقاتی منطقهای در زمینه نمکزدایی، انرژی هستهای و همچنین آبشیرینکنهای هستهای و پزشکی را کلیدزده و توسعه بخشید. در این سالها مثلاً آبراهام لمپل جاکوب زیوف الگوریتم لمپل-زیوف را برای فشردهسازی دادهها (دستاوردی مهم در علوم کامپیوتری، آن هم زمانی که خبری از کامپیوترها و شبکه اینترنت امروزه نبوده، برای ذخیرهسازی و انتقال دادهها در حجم کم و سرعت بیشتر طراحی کردند. الگوریتمی که ذیل یک پروژه نظامی برای کاهش خطرات جنگ هستهای تعریف شده بود) را توسعه دادند. همزمان تأسیس مؤسسه «شموئل نیمان» برای تحقیقات پیشرفته در فناوریهای نوین و تدوین سند همکاری با دولت در سال 1978، ارتباط بین این دانشگاه، صنعت و دولت را تقویت کرد. در دهه 80 یک بخش زیستشناسی هم به این مؤسسه اضافه شد که در ارتباط با مؤسسه وایزمن به همکاری در توسعه سلاحهای میکروبیولوژی و شیمیایی فعالیت میکردند که البته تا همین چندسال پیش مخفیانه مانده و در دادگاهی نیز، این مؤسسه، از اتهام توسعه سلاح تبرئه شد. تحقیقات در تخنیون و تعداد بالای فارغالتحصیلان آن مورد توجه قرار گرفت و راه را برای گسترش آن بهخصوص بعد از سال 2000، هموار کرد که همین موجب توسعه سریع صنایع مادر و پیشرفته در اسرائیل شد. از زمان تولد فیبرهای نوری و توسعه الکترونیک نوری، فارغالتحصیلان تخنیون در خط مقدم این حوزه و نوآوریهای آن چه در صنایع نظامی و چه نهادهای اطلاعاتی بودهاند. پروفسور دن شختمن ساختار یک کریستال شبه تناوبی را کشف کرد که به خاطر آن سال 2011 نوبل شیمی را گرفت. هنوز امضای جایزهاش خشک نشده بود که این ساختار در صنایع مربوطه در رافائل مورداستفاده قرار گرفت. مراکز عالی و مؤسسات زیادی در تخنیون تأسیس شدهاند که موجب شد ارتباطات صنعتی تقویت شود، برنامههای دانشگاهی جدیدی توسعه یافت و یک طرح بزرگ توسعه بین دولت و دانشگاه در سال 2015 آغاز شد، از جمله ساخت مرکز علوم و فناوری «هنری و مریلین تاب» که بزرگترین دانشکده علوم کامپیوتر در جهان غرب را در خود جای داده است. از سال 1988 به بعد مؤسسه تحقیقات فضایی آشر دانشگاه ریزماهواره «Gurwin TechSat II» را پرتاب کرد و دانشگاه تخنیون را به جمع پنج دانشگاهی که برنامهای برای طراحی، ساخت و پرتاب ماهواره خود دارد، تبدیل کرد. از همین رو و برای تقویت این ارتباط با ارتش و بهخصوص نیروی هوایی، آموس لاپیدوت، دهمین فرمانده نیروی هوایی اسرائیل از سال ۱۹۹۸ تا ۲۰۰۱ رئیس دانشگاه بود. تخنیون یک مرکز چندرشتهای فعال در تحقیقات انرژی دارد تا اسرائیل را در زمانی که جهان به اوج تولید نفت خود میرسد، تقویت کند. همچنین دارای برنامههایی در سطح دانشگاه در زمینههای نانوتکنولوژی و علوم زیستی است. اوری سیوان، خلبان نیروی هوایی و فیزیکدان و توسعهدهنده میکروسکوپ نیروی اتمی و عضو کمیته بنیاد باتشوا روتچیلد، از سال 2019، ریاست دانشگاه تخنیون را برعهده دارد.
مؤسساتی برای پیشبرد اهداف دولت و ارتش
جدای از 18 دانشکده، این دانشگاه 14 مؤسسه تحقیقاتی دارد که هر کدام پروژههایی را برای دولت و حتی ارتش اسرائیل انجام میدهند. یکی از مهمترین پروژهها و اهدافی که با همکاری وزارتخانههای انرژی و محیطزیست تعریف شده، مهندسی دریا و توسعه بنادر است. دانشگاه تخنیون با همکاری شرکت بنادر اسرائیل مؤسسه «تحقیقات مهندسی دریایی اسرائیل» را تأسیس کردند. طبق اعلام کلی سایت این مؤسسه، از 2020 به بعد مشتریان آنها آژانسهای امنیتی، شرکتهای امنیت دریایی و بینالمللی کشتیرانی هستند و همینطور 24 کارمند دارد که 10 نفر آن برای وزارتخانه انرژی و بخشهای مدیریت آب کار میکنند. به تازگی شعبهای از این مؤسسه در بندر ایلات، تأسیس شده است. تحقیقات روی موجشکنها، ساخت و توسعه بنادر و همچنین تحلیل دادههای اقیانوسی و بهینهسازی آب دریا برای مصارف صنعتی است. بخش و حوزه دیگر مؤسسات زیرمجموعه تخنیون، متالورژی و نانوفناوری است. این دو حوزه مجموعه همکاری مختلفی با صنایع مادر و پیشرفته اسرائیل تا صنایع نظامی را دربر میگیرد. مؤسسه نانوفناوری «راسل بری» و مؤسسه «متالورژی اسرائیل» این وظیفه را به عهده دارند. مؤسسه نانوفناوری راسل بری، سال 2005 با کمک خیریه راسل بریو همینطور سرمایهگاری 100 میلیون دلاری دولت تشکیل شد که موجب انتقاد خیلی از دانشگاههای دیگر شد. سال 2016 این مؤسسه 150 محقق را از آمریکا، چین و اروپا استخدام کرد در سال 2021 آن را به 300 نفر رساند. سال 2009، شیمون پرز در کنفرانس «نانو- اسرائیل» هدف این مؤسسه را پیشبرد اسرائیل در این فناوری و جلوتر از تمام کشورها تعیین کرد. هدف این مؤسسه همکاری با صنایع در حوزههای میکروالکترونیک، میکروسکوپ الکترونی و توصیف سطح بیان شده اما از جزئیات پروژهها بهخصوص از 2015 به بعد اطلاعاتی در دسترس نیست. مؤسسه دیگر که در همکاری مستقیم با نیروی هوایی ارتش فعالیت دارد، مؤسسه «تحقیقات فضایی آشر» است که در زمینه پرتاب و ساخت ماهوارهها کوچک، پروازهای فضایی ساختاری و تحلیل دادهها فعالیت میکند. تحقیقاتی که به صورت مشترک با ارتش انجام شده، ساخت و آزمایش موتورهای جت کوچک با مانورپذیری بالا در مدت زمان طولانی و انجام مأموریتهای مکانیابی جغرافیایی، مثل پروژه نانوماهواره سامسون که در سال 2012 (ماهواره سامسون 22 مارس 2021 به فضا پرتاب شد) با رهبری صنایع هوافضای اسرائیل و با همکاری نیروی هوایی ارتش، صنایع رافائل و التا انجام شد. از آن سال به بعد، پروژههای محرمانه بسیاری با این صنایع نظامی انجام شد.
.gif?v=0)
