ابوالفضل مظاهری - مرضیه قیاسی، گروه دانشگاه: در دانشگاه و خوابگاه، همیشه افرادی را میبینیم که حتی دانشجویان فارغالتحصیل هم آنها را میشناسند چه برسد به نوورودیها. همان افرادی که بیش از حد معمول در دانشگاه ماندهاند و با اینکه مدتزمان سنوات مجاز آنها به پایان رسیده اما روند تحصیلشان به اتمام نرسیده است. از قرار معلوم تعداد این دانشجویان سال به سال هم درحال افزایش است به طوری که حساسیت وزارت علوم را برانگیخته تا چارهای برای این چالش اندیشیده شود. هفته گذشته، شورای عالی برنامهریزی وزارت عتف، با حضور وزیر علوم، تحقیقات و فناوری تشکیل جلسه داد و یکی از دستورهای اصلی این جلسه نیز بررسی و مدیریت سنوات دانشجویان تحصیلات تکمیلی بود. «فرهیختگان» در ادامه به بررسی این چالش و پیشنهادهای کارشناسان برای مواجهه با آن پرداخته است.
سنواتیها چه کسانی هستند؟
از بدو ورود دانشجویان برای هرکدام از آنها میزان سالهای تحصیلی مجاز معین میشود و دانشجویان موظفند تمام واحدهای درسی خود را در این دوران به اتمام برسانند اما گذران این واحدها برای همه دانشجویان راحت نیست و برخی به دلایل مختلف، نیازمند زمان بیشتری برای به پایان رساندن آنها هستند. اینجاست که پای سنوات به زندگی دانشجویان باز میشود. مجوز دو ترم اول سنوات، معمولاً توسط دانشگاه به دانشجویان داده میشود اما اگر در مقطع ارشد دانشجو نتواند تحصیلات خود را به اتمام رساند، باید به کمیسیون موارد خاص استانی مراجعه کند تا طبق تصمیم آنها مجوز بگیرد. کمیسیونی که باید در اصل به بررسی موارد خاص و استثنائات بپردازد اما با پروندههای زیادی مواجه شده که دانشجویان بدون شرایط خاصی تقاضای استفاده از سنوات بیشتری دارند. جریان مشکلات فقط به کمیسیون موارد خاص خلاصه نمیشود. دانشجویانی که سنواتشان به پایان میرسد، مشکلاتی دیگر در زمینههای خوابگاهی و رفاهی – دانشجویی ایجاد میکنند که دانشگاهها را بیش از پیش با چالش روبهرو کرده است. رئیس سازمان خدمات دانشجویی دانشگاه تهران چندی پیش درباره مشکل ظرفیت خوابگاهی دانشگاه تهران به «فرهیختگان» گفته بود: «دانشجویان، بهخصوص دانشجویان تحصیلات تکمیلی ما، سنواتی شدهاند و همین مسأله هم برای ما مشکلاتی را ایجاد کرده است. باید به این موضوع اشاره کرد که در برههای کرونا را داشتیم و بعد اتفاقات سال ۱۴۰۱ و اخیراً نیز جنگ ۱۲روزه را شاهد بودیم و این مسائل باعث شده دانشجویان دلایل خودشان را برای سنواتی شدن داشته باشند.»
چرا سنوات؟
شاید به مزاج بسیاری از دانشجویان خوش نیاید که نتوانند همزمان با دوستان خود فارغالتحصیل شوند و در همان موعد مقرر کلاه فارغالتحصیلی خود را بتکانند. اما چه میشود که برخی بهناچار سنواتی میشوند؟ مهمترین دلیل را میتوان عدم تمرکز دانشجویان در نظر گرفت. پارهای از دلایلی را که موجب عدم تمرکز دانشجو میشوند را میتوان دلایل فردی، اقتصادی و اجتماعی او در نظر گرفت. کاملاً بدیهی است که مسائلی مانند بیماری دانشجو یا خانواده او، ازدواج و فرزندآوری یا طلاق، بیانگیزگی و حتی دوری محل سکونت او از دانشگاه، روی تمرکز و کیفیت تحصیل دانشجو اثرگذار باشد. از سوی دیگر این دانشجویان در سنینی قرار گرفتهاند که مثل دوران کارشناسی دیگر از حمایت کامل خانواده برخوردار نیستند. بنابراین باید فشارهای اجتماعی و اقتصادی را نیز تحمل کنند و لازم است که حین تحصیل خود، به اشتغال نیز بپردازند. البته تمام دلایل را نباید اقتصادی یا فردی در نظر بگیریم. دلایل علمی آن دسته دیگر دلایل هستند که نقش بسزایی در کندشدن روند پیشرفت پژوهش دارند. دانشجویانی که وارد حوزه تحصیلات تکمیلی میشوند ممکن است به دلایل مختلف همچون امتیاز ویژه زبان خارجه در مصاحبه مقطع دکتری به فکر یادگیری زبان خارجه بیفتند و یا در مسابقات علمی غیردانشگاهی به سبب امتیازاتی که به دنبال دارد شرکت کنند. این دغدغههای فرادانشگاهی بخش اعظمی از زمان دانشجویان را به خود اختصاص داده و موجب حواسپرتی آنان از پژوهش میشود. دلایل علمی تنها به همینجا ختم نمیشود، برخی از دانشجویانی که وارد مقطع تحصیلات تکمیلی میشوند یا مطالعه کافی در حوزه خود ندارند و یا تغییر رشته دادهاند. به همین علت، پایه علمی قویای ندارند و ممکن است که نتوانند انتظارات لازم را برآورده کنند و روند پژوهشی کندی را طی کنند.
از این موارد که گذر کنیم، به یکی از دغدغههای اصلی و مشترک بیشتر دانشجویان میرسیم یعنی دلایل سیستمی که به وضوح ناکارآمدی سیستم دانشگاه را به رخ میکشد و از استاد دانشگاه گرفته تا محتوای آموزشی و فرایندهای اداری را شامل میشود. برخی از اساتید دانشگاه در برخورد با دانشجویان، از خود رفتاری غیرحرفهای نشان میدهند. در دوران نوشتن پایاننامه یا رساله، دانشگاه موظف است که برای دانشجو امکان دسترسی به پایگاههای علمی مختلف را ایجاد کند اما این موضوع در دانشگاههای ما با چالشهای مختلفی مواجه شده و دانشجویان مجبورند برای یافتن منابع مورد نیاز، زمان بیشتری را صرف کنند. محتواهای آموزشی نیز گاهی داغی بر دل دانشجو میشوند؛ چراکه خیلی کم پیش میآید محتوایی کاربردی ارائه شود و همین موضوع موجب ایجاد خلأهای آموزشی شده که زمان بیشتری را طلب میکند. از فرایندهای اداری هم نباید گذشت. مثال بارز آن تصویب پروپوزال و لزوم پذیرش مقاله پیش از دفاع است که گاه به قدری زمانبر و طولانی میشوند که یک ترم دانشجو را درگیر خود میکنند.
آیا باید همه را به یک شکل دید؟
شرایط دانشجویان همه رشتهها مثل هم نیست. یکی از مسائلی که گزارش اخیر مؤسسه تحقیقات سیاست علمی کشور به آن توجه ویژه دارد، این است که ماهیت و ساختار رشتههای علوم انسانی با علوم پایه و مهندسی بسیار متفاوت است. بیشتر رشتههای علوم انسانی با جامعه پیوند میخورند و بهخاطر داشتن همین ویژگی خاص، در جریان تحقیقات نیازمند گردآوری و تحلیل دادهاند. بهعلاوه در دوران تحصیلات تکمیلی بهخصوص ارشد، بخشی از دانشجویان از رشتههای غیرمرتبطی وارد حوزه علوم انسانی میشوند و هیچ تسلطی بر مبانی آن ندارند. به همین دلیل علوم انسانی نیازمند انعطاف و زمان بیشتری نسبت به دیگر رشتهها است؛ چراکه طولانی شدن تحصیل در رشتههای این حوزه همانطور که اشاره شد، صرفاً مبتنی بر کمکاری نیست بلکه پیامدی است که ممکن است بر اثر محدودیتهای بیرونی و ساختار پژوهش حاصل شود.
چه باید کرد؟
در جلسه اخیر شورای عالی برنامهریزی وزارت عتف، پیشنهادهایی برای بهبود روند موجود ارائه شده که احتمال میرود حداقل بخشی از آنها همان پیشنهادهایی باشد که در گزارش اخیر مؤسسه تحقیقات سیاست علمی کشور مطرح شده است. پژوهشگر این گزارش 6 راهکار را برای حل این چالش ارائه میکند و پیشنهاد میدهد این موارد در یک دانشگاه فعال در حوزه علوم انسانی به صورت پایلوت اجرا شود.
1- تبدیل تماموقتها به پارهوقت
تبدیل تحصیل تماموقت به پارهوقت پس از سپری شدن سنوات مجاز و حتی پیش از آن را میتوان یکی از مهمترین پیشنهادهای این گزارش در نظر گرفت؛ چراکه اگر این گزینه به میز دانشجویان تحصیلات تکمیلی اضافه شود، با خیال راحتتری میتوانند در کنار درس، شغل و زندگی شخصی خود را مدیریت کنند.
2- لغو امکانات رفاهی برای حل مشکلات دانشگاهها
از آنجایی که دانشگاهها، بهخصوص دانشگاههای دولتی بودجه محدودی دارند، لغو رفاهیات، تسهیلات و معافیت تحصیلی در زمان تبدیل دوره آموزشی به یک دوره تحصیل پارهوقت بهترین راهحل است. اینگونه به قول معروف نه سیخ میسوزد و نه کباب. دانشجو میتواند با خیال راحت در کنار تحصیل به موضوعات دیگر همچون اشتغال و خانواده بپردازد و دانشگاه نیز با لغو خدمات تسهیلات و رفاهی در مضیقه قرار نمیگیرد.
3- مجوز دفاع پس از سربازی
اگر معافیت تحصیلی لغو شود، برای دانشجویان مشمول خدمت وظیفه ممکن است مشکلاتی دررابطه با دفاع پایاننامه و رساله به وجود بیاید اما چنانچه برای دانشجویان مشمول خدمت وظیفه، مجوزی ایجاد شود که بتوانند پس از پایان خدمت خود از رساله و پایاننامه دفاع کنند، این مشکل به راحتی برطرف میشود.
4- خروج سنواتیها از ظرفیت موظف استادان
پیشنهاد چهارم، امکان خارج شدن دانشجویان پس از سپری شدن سنوات مجاز از ظرفیت موظف اساتید است اما به این شرط که ضوابط لازم رعایت شوند. با این کار دانشجوی سنواتی از تعهد رسمی استاد خارج میشود و ادامه همکاری آنها با قواعد جدید است. این کار هم به استاد کمک میکند که بتواند انرژی خود را روی دانشجویان سنوات مجاز هم بگذارد و هم با ایجاد ضوابطی، دانشجو را رها نمیکند.
5- کارشناسی کوتاهتر برای تحصیلات تکمیلی بهتر
یکی از موضوعاتی که چند وقتی است به واسطه پیشنهاد وزیر علوم بر سر زبانها افتاده است، سهساله شدن دوره کارشناسی است. نویسنده این گزارش نیز یکی از موارد قابل پیگیری در ایران را این موضوع دانسته است؛ چراکه با زودتر به پایان رسیدن مقطع کارشناسی، دانشجویانی که وارد مقاطع بالاتر میشوند، هم سن کمتری دارند و هم به واسطه اینکه طول دوره کارشناسی کوتاهتر و روند آن منسجمتر بوده است، بر مطالب پایه رشته خود تسلط بهتری دارند.
.gif?v=0)
