ندا اظهری، مترجم: آموزش عالی دنیا در سال‌های اخیر چاره‌ای جز تغییر و تحول پیش روی خود نمی‌بیند. دانشگاه‌ها، اساتید و حتی سیاست‌گذران و حکمرانان تصمیم گرفته‌اند نظام‌های آموزشی را در ابعاد مختلف دچار تغییرات اساسی کنند تا بازدهی بالاتری برای جوامع در پی داشته باشد. امروزه نظام آموزشی با چالش‌ها و مشکلاتی دست به گریبان است که اگر به درستی حل نشوند، می‌توانند دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزشی را تا سر حد ورشکستگی و در نهایت حذف پیش ببرند و البته این موضوع محدود به کشور یا منطقه‌ای خاص هم نمی‌شود بلکه از آمریکا و کشورهای غربی گرفته تا اروپا، خاورمیانه و آسیا و آفریقا، تحولاتی در حال رخ دادن است تا نظمی نوین در آموزش عالی شکل گیرد. نمونه آن، طرحی است که به تازگی در دانشگاه‌های انگلیس به اجرا درآمده است. حدود 12 درصد از رشته‌های دوره کارشناسی در دانشگاه‌های کم‌اعتبار، 6 درصد رشته‌ها در دانشگاه‌های با اعتبار متوسط و 5 درصد رشته‌ها در دانشگاه‌های با اعتبار بالا حذف شده‌اند. این حذفیات محدود به دوره کارشناسی هم نبوده و در مجموع 4 هزار رشته را شامل می‌شود. در میان رشته‌های کارشناسی، بیشترین موارد حذف‌شده مربوط به حوزه کشاورزی، غذا و علوم وابسته با 20 درصد است. همچنین، علوم فیزیکی با 12 درصد، علوم اجتماعی با 10 درصد و علوم زیستی و ورزشی با 10 درصد در رده‌‌های بعدی قرار دارند. کمترین تعداد حذف رشته‌ها در پزشکی و دندانپزشکی با 2 درصد و معماری و شهرسازی با 4 درصد اتفاق افتاده است. در مقطع تحصیلات تکمیلی نیز، رشته‌‌های حقوق 14 درصد و رشته‌‌های پزشکی و دندانپزشکی 12 درصد دچار حذف شده‌اند. چشمگیرترین آمار هم مربوط به حذف 47 درصدی رشته‌‌های تاریخ، فلسفه و مطالعات دینی در دانشگاه‌‌های کم‌اعتبار است. 

در حالی که کشورهای مختلف در حال گرفتن تصمیم‌های سخت برای تغییر و تحول در آموزش عالی هستند، در ایران اجرای تصمیم‌های کلیدی مانند آمایش آموزش عالی دچار وقفه‌ها و چالش‌های عجیب‌وغریبی می‌شود. نتیجه این چالش‌ها هم وضعیت نه‌چندان مناسبی در جنبه‌های گوناگون است که دانشگاه‌ها با آن دست و پنجه نرم می‌کنند. از آمایش آموزش عالی، طرحی که اواسط دهه نود کلید خورد هیچ خبر جدیدی وجود ندارد، با این حال، به نظر می‌رسد در انگلیس شرایط جدید و تحولات دو دانشگاه را به یک تصمیم آمایشی رسانده است. دو دانشگاه نام‌آشنای انگلیسی «کنت» و دانشگاه «گرینویچ» قرار است از سال تحصیلی آینده در قالب یک «ابردانشگاه» شروع به فعالیت کنند.

اولین ابردانشگاه انگلیسی در راه است

دانشگاه «کنت» و دانشگاه «گرینویچ» رشته‌های خود را برای ادغام اعلام کرده‌اند که به‌طور بالقوه اولین «ابردانشگاه» انگلیس را تا سال 2026 ایجاد خواهد کرد؛ اقدام برجسته‌ای که می‌تواند آموزش عالی انگلیس را متحول کند. با توجه به این‌که چنین پیشنهادی در زمانی مطرح شده که مؤسسات آموزش عالی با چالش‌های اقتصادی جدی روبه‌رو هستند، دفتر دانشجویان، نهاد ناظر بر آموزش عالی انگلیس، از این اقدام استقبال و تأکید کرد که 40 درصد از دانشگاه‌های انگلیسی اکنون با کسری مالی مواجه هستند و امید می‌رود اجرای چنین طرح‌هایی بتواند آموزش عالی این کشور را از بحران مالی نجات دهد. این ادغام همچنین به‌عنوان راهی برای تجمیع منابع و بهبود جایگاه جهانی هر دو دانشگاه در نظر گرفته می‌شود. در صورت تأیید، این دو دانشگاه نام و هویت جداگانه خود را حفظ خواهند کرد، اما به‌صورت جمعی به‌عنوان «گروه دانشگاه‌های لندن و جنوب شرقی» ادامه فعالیت خواهند داد. هدف از این کار، ادغام تخصص‌ها برای ارائه یک تجربه دانشجویی قوی‌تر در هر دو دانشگاه است. معاون رئیس دانشگاه «گرینویچ» در بیانیه‌ای اعلام کرد: «به‌عنوان یک گروه دانشگاهی، نیرویی قدرتمند برای منطقه خود خواهیم بود؛ به‌طوری‌که به جوامع انرژی می‌دهیم، مهارت‌های ساکنان بومی را ارتقا داده و با کسب‌وکارها برای مقابله با چالش‌های پیش رو همکاری می‌کنیم.»

فشارهای مالی زمینه‌ساز ادغام

این اقدام درست زمانی صورت می‌گیرد که هر دو دانشگاه در چالش‌های مالی اخیر انگلیس تحت تأثیر قرار گرفتند. شهریه‌ها در سال تحصیلی جاری به بیش از 9 هزار و 500 پوند افزایش یافته است. از سوی دیگر، در سال تحصیلی گذشته، تعداد درخواست‌های دانشجویان بین‌المللی که شهریه‌های بالاتری پرداخت می‌کنند، 16 درصد کمتر از حد انتظار دانشگاه‌ها بوده است. این اتفاق پس از اعمال محدودیت‌های ویزا در سال 2024 رخ داد. وزرا نیز پیش‌تر اعلام کرده بودند که به دنبال اعمال مالیات 6 درصدی بر درآمد دانشجویان بین‌المللی هستند. دانشگاه «گرینویچ» در بیانیه مالی نوامبر 2024 خود اعلام کرده بود که همچنان با یک بازار بین‌المللی ضعیف دست‌وپنجه نرم می‌کند که منجر به افزایش اندک درآمد از سال 2023 شده است. این دانشگاه اعلام کرده: «در گرینویچ کسری بودجه نداریم و در تلاشیم تا ثبات مالی خود را حفظ کنیم. رشد ما برای سال تحصیلی 2024-2023 کمتر از حد انتظار است، اما همچنان در حال رشد هستیم.» در عین حال، دانشگاه «کنت» از کاهش 1.2 درصدی کل درآمد پایه برای سال تحصیلی 2024-2023 خبر داده که ناشی از کاهش کمک‌های مالی و قراردادها، به‌رغم افزایش درآمد شهریه‌ای بوده است. در عین حال، این دانشگاه با بدهی‌های معوقه روبه‌روست. خبرها نشان می‌دهد که دانشگاه «کنت» در «آستانه ورشکستگی» بوده و این ادغام شاید بتواند وضعیت را برگرداند. دانشگاه کنت در حال حاضر شروع به کاهش برخی از رشته‌ها برای کاهش هزینه‌ها کرده است، زیرا کسری بودجه برای یک سال دیگر در سال 2024 را ثبت کرده است. اگر این ادغام به تأیید نهایی برسد، این «ابردانشگاه» تازه‌تأسیس می‌تواند اولین گروه دانشجویان خود را در سال تحصیلی 2027-2026 جذب و آغاز به کار کند. این دانشگاه‌ها اعلام کردند که موسسه ادغام‌شده می‌تواند پایه مالی قوی‌ای را برای مقابله با چالش‌های اقتصادی پیش‌روی دانشگاه‌ها، در حال حاضر و آینده فراهم کند.

تحصیل 50 هزار دانشجو در دانشگاه جدید انگلیسی

در این طرح که ادعا می‌شود دانشجومحور است، بر حفظ هویت هر دانشگاه تأکید دارد. یک «ابردانشگاه» از یک هیئت‌مدیره، هیئت علمی و تیم اجرایی یکپارچه و یک معاون رئیس دانشگاه تشکیل می‌شود. انتظار می‌رود کارکنان هر دو دانشگاه به دانشگاه تازه‌ادغام‌شده منتقل شوند؛ چراکه از نظر قانونی، پس از ادغام دو دانشگاه، عملاً یک نهاد وجود خواهد داشت، اما هر دوی آن‌ها همچنان به‌عنوان بازوهای تجاری وجود خواهند داشت. با در نظر گرفتن تعداد دانشجویان در سال‌های 202۳و202۴، ابردانشگاه جدید با حدود 50 هزار دانشجو فعالیت خود را آغاز خواهد کرد؛ 29 هزار و 695 دانشجو از گرینویچ و 17 هزار و 190 دانشجو از دانشگاه کنت در دانشگاه ادغام‌شده حضور خواهند داشت که وسعتی به اندازه دانشگاه منچستر دارد. این دانشگاه 2 هزار و 550 کادر دانشگاهی استخدام خواهد کرد که تقریباً معادل دانشگاه متروپولیتن منچستر است.

از قرار معلوم، این ابردانشگاه قرار است 442 رشته کارشناسی تمام‌وقت شامل 281 رشته در دانشگاه گرینویچ و 171 رشته در دانشگاه کنت ارائه دهد که 70 رشته بیشتر از دانشگاه منچستر خواهد داشت. دانشگاه کنت یک دانشکده پزشکی و دانشگاه گرینویچ یک دانشکده پرستاری و یک پیشنهاد برای دانشکده تربیت معلم دارند. هر دو در رشته‌های حقوق، علوم کامپیوتر، تجارت، مهندسی و روان‌شناسی قدرتمند هستند. دانشگاه «گرینویچ» در هنر و گردشگری و دانشگاه «کنت» در علوم پایه پیشنهاد بیشتری دارد. دانشگاه کنت شهرت تثبیت‌شده‌ای در پژوهش در حوزه‌های سیاست اجتماعی و مددکاری اجتماعی و نیز حقوق دارد؛ اگرچه بیشترین تمرکز کارکنان فعال پژوهشی در مطالعات بازرگانی و مدیریت است. دانشگاه «گرینویچ» نیز تمرکز پژوهشی بالایی در حوزه بازرگانی دارد، اما در مجموع، سبد پژوهشی ضعیف‌تری دارد.

ابردانشگاه 600 میلیون پوندی؛ حلّال چالش اقتصادی

از نظر مالی، صحبت از یک «ابردانشگاه» با درآمد نزدیک به 598 میلیون پوند است؛ 329 میلیون پوند از آن گرینویچ و 268 میلیون پوند از آن کنت که رقم آن کمی پایین‌تر از درآمد دانشگاه نیوکاسل محسوب می‌شود. هزینه 569 میلیون پوندی این ابردانشگاه نیز که سهم گرینویچ 302 میلیون پوند و سهم کنت 266 میلیون پوند است، در حد و اندازه‌های دانشگاه وارویک به حساب می‌آید. اگرچه به‌تازگی مواردی از ادغام در آموزش عالی انگلیس اتفاق افتاده مانند دانشگاه آنگلیا راسکین (ARU) با دانشگاه رایتل (Writtle) و به‌ویژه دانشگاه سنت جورج لندن صورت گرفته است، اما قابل مقایسه با ادغام دو دانشگاه «کنت» و «گرینویچ» در قالب مدل چنددانشگاهی برای اولین بار نبوده‌اند. البته همکاری میان دانشگاه گرینویچ و کنت مسئله تازه‌ای نیست. از سال 2004، این دو دانشگاه به‌طور مشترک دانشکده داروسازی «مدوی» را اداره می‌کنند؛ تلاشی مشترک که به یک پردیس چندرشته‌ای مشترک بین گرینویچ، کنت و دانشگاه کلیسای «مسیح کانتربری» تبدیل شده است. این دو دهه تجربه عملی، منبعی ارزشمند برای دو دانشگاه به‌منظور بهره‌مندی از تجربه‌های به‌دست‌آمده خواهد بود. ادغام این دو دانشگاه، به‌نوعی آغاز یک فرایند بلندمدت است. با وجود این‌که کارکنان و دانشجویان در دانشگاه تازه‌ادغام‌شده گرد هم می‌آیند، مسیرهای دانشجویی و فرآیندهای تصمیم‌گیری ناگزیر به مؤسسات و حوزه‌های موضوعی قدیمی گره خواهند خورد و تغییر این امر در میانه راه دشوار است. این نهاد ترکیبی، یک پایه مالی قوی برای مقابله با چالش‌های اقتصادی فعلی و آینده، گسترش دسترسی به آموزش عالی در سراسر جنوب شرقی لندن و کنت، رفع شکاف‌ها و نابرابری‌های مهارتی و افزایش ظرفیت تحقیقاتی، به‌ویژه در حوزه‌های اولویت‌دار مشترک مانند غذا و پایداری، سلامت و رفاه و صنایع خلاق، فراهم خواهد کرد. قدرت جمعی ایجادشده، آن‌ها را قادر می‌سازد تا با تأثیر بیشتر در سطح محلی، ملی و جهانی، به مسائل دنیای واقعی بپردازند. در قالب ادغام این دو دانشگاه، فرهنگی ایجاد خواهد شد که در آن، کارکنان و دانشجویان در کنار یکدیگر رشد کرده و با هم همکاری کنند.

پیش‌بینی تغییرات مدیریتی و تعدیل نیرو 

چنین ادغام دانشگاهی، مزایای علمی استراتژیک را برای انگلیس به همراه داشته و در عین حال‌ بیانگر تغییرات عمده در مدیریت است. سخنگوی وزارت آموزش و پرورش انگلیس گفته این همکاری نشان می‌‌دهد که چگونه مشارکت‌‌های قوی در آموزش عالی می‌تواند به ارائه آموزش و تحقیق در سطح جهانی کمک کرده و در عین حال منافع دانشجویان را حفظ کند.» البته برخی معتقد هستند اجرایی شدن این طرح با تعدیل نیرو همراه خواهد شد. با وجود برنامه‌‌های جدید، انتظار نمی‌‌رود تغییرات در ابتدای امر، دانشجویان را تحت‌تأثیر قرار دهد. دانشگاه «گرینویچ» در وب‌سایت خود اعلام کرد که «هیچ تغییر قابل مشاهده‌‌ای» وجود نخواهد داشت و کسانی که از قبل ثبت‌‌نام کرده‌اند، از جمله دانشجویانی که از پاییز تحصیل خود را در این دانشگاه آغاز می‌‌کنند، همچنان می‌توانند دوره‌‌های تحصیلی خود را طبق برنامه تکمیل کنند. دانشگاه «کنت» نیز اعلامیه مشابهی منتشر کرده و افزوده است که پردیس‌های فعلی آن حفظ خواهند شد و با همان عملکرد قبلی به کار خود ادامه خواهند داد. 

ابردانشگاه 70 هزار نفرۀ استرالیا 2026 تشکیل می‌شود

آموزش عالی استرالیا در سال میلادی پیش رو با تحولات چشمگیری مواجه خواهد شد. در ژانویه 2026، دو دانشگاه بزرگ این کشور یعنی دانشگاه «آدلاید» و دانشگاه «استرالیای جنوبی» با یکدیگر ادغام خواهند شد و در ادامه مسیر، به عنوان «مؤسسه فناوری استرالیای جنوبی» به فعالیت خود ادامه خواهند داد. این بزرگ‌ترین ادغام دو دانشگاه انگلیسی‌زبان در استرالیا خواهد بود که تاکنون صورت گرفته است. با توجه به 40 هزار دانشجویی که در دانشگاه «استرالیای جنوبی» و 30 هزار دانشجویی که در دانشگاه «آدلاید» تحصیل می‌کنند، با ادغامی که صورت می‌گیرد، حدود 70 هزار دانشجو در قالب یک دانشگاه به تحصیل می‌پردازند که این تعداد دانشجو، مرکزی 2 میلیارد و 100 میلیون دلاری را شکل می‌دهند. 75 درصد این دانشگاه ادغام‌شده را دانشجویان بومی و 25 درصد باقی‌مانده را دانشجویان بین‌المللی تشکیل خواهند داد. 

گردآوردن صد‌ها دانشجوی آمریکایی در ابردانشگاه‌ها

دانشگاه‌های «وسترن گاورنرز»، «نیوهمپشر جنوبی» و «ایالتی آریزونا» جزء بزرگ‌ترین دانشگاه‌های آمریکا محسوب می‌شوند که ادغام آن‌ها ابردانشگاه‌هایی را در دل آموزش عالی این کشور ایجاد کرده است. یکی از ابردانشگاه‌هایی که در آمریکا ایجاد شده به ادغام دانشگاه «وسترن گاورنرز»، دانشگاه «نیوهمپشر جنوبی» و دانشگاه «ایالتی آریزونا» برمی‌گردد. در سال 2024، کل ثبت‌نام دانشجویان دانشگاه‌های «وسترن گاورنرز» و «ایالتی آریزونا» به 183 هزار و 104 نفر رسید. از دیگر ابردانشگاه‌هایی که در آمریکا در حال رشد است، می‌توان به ادغام دانشگاه «لیبرتی» با 140 هزار دانشجوی ثبت‌نامی و دانشگاه «ایالتی آریزونا» با حدود 80 هزار دانشجوی ثبت‌نام‌شده در کلاس‌های حضوری دانشگاه و بیش از 65 هزار فراگیر آنلاین اشاره کرد که سومین دانشگاه بزرگ آمریکا را شکل داد. 

چالش آمایش آموزش عالی با الگوی ابردانشگاه‌ها حل می‌شود؟ 

دانشگاه‌های دنیا و سیاست‌گذاران آموزش عالی در مواجهه با چالش‌های متعددی که با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند، راهکار‌های مختلف و البته متفاوتی را در نظر می‌گیرند. بررسی تفاهم دو دانشگاه در انگلیس، استرالیا و نمونه‌های آمریکایی نشان می‌دهد یکی از این راه‌حل‌ها، تشکیل ابردانشگاه‌هاست. مفهوم ابردانشگاه‌ها، درواقع، مدل‌های جدیدی از سیستم آموزش عالی است که در کشور‌های مختلف دنیا اجرایی شده است. این مؤسسات بزرگ ادغام‌شده، در ابعاد جغرافیایی، تعداد دانشجو، دوره‌های آموزشی مختلفی که برگزار می‌کنند و نیز ساختار مدیریتی توسعه پیدا کرده‌اند. کارشناسان معتقدند ابردانشگاه‌ها تنها فضایی برای آموزش آکادمیک محسوب نمی‌شوند، بلکه یکی از نقش‌آفرینان اصلی در روند تحولات جهانی و توسعه اجتماعی، اقتصادی و فناوری به حساب می‌آیند. 

فشار‌های اقتصادی و چالش‌های مالی یکی اصلی‌ترین دلیل برای ادغام دانشگاه‌ها و شکل‌گیری ابردانشگاه‌ها در دنیاست. ادغام دانشگاه‌ها با گسترش دسترسی به آموزش عالی، می‌تواند جذب دانشجویان را در دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزشی توسعه دهد. در این صورت، دانشگاه‌ها قادرند برنامه‌ها و طرح‌ها را تجمیع کرده و راه‌های آکادمیک تازه‌ای برای جذب بیشتر دانشجویان ایجاد کنند. از دیگر دلایلی که بر لزوم برقراری ابردانشگاه‌ها تأکید می‌کند، توسعه منابع و ظرفیت‌های پژوهشی است. آن دسته از مؤسسات آموزشی که جایگاه کم‌اهمیت‌تری دارند، ممکن است طرح‌های خاصی را برای جذب بیشتر دانشجویان یا بودجه‌هایی را برای برخی پروژه‌های پژوهشی ارائه دهند که خیلی جدی گرفته نشوند. اما با ادغام سایر مؤسسات با این قبیل دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی، فرصت برای ارائه برنامه‌های گسترده‌تر و جذب دانشجوی بیشتر و نیز افزایش ظرفیت‌های پژوهشی و دریافت گرنت‌های بزرگ‌تر فراهم می‌شود. 

نکته قابل‌توجه امکان الگوبرداری از مدل «ابردانشگاه‌» برای حل بخشی از چالش‌های آمایش آموزش عالی ایران است. آمایشی که در سال‌های اخیر به واسطه مخالفت‌های بعضاً سیاسی نتوانسته به نتیجه لازم ختم شود، می‌تواند با الهام از حرکت دو دانشگاه «کنت» و «گرینویچ» به شکل مشابهی برای برخی از مراکز آموزش عالی و دانشگاه‌های ایرانی صورت پذیرد تا هم کیفیت ارائه خدمات به متقاضیان متنوع خدمات آموزشی، پژوهشی و فناورانه افزایش یابد و هم وجه بین‌المللی دانشگاه‌های کشور در رتبه‌بندی‌ها و ارزیابی‌های جهانی تقویت شود و زمینه حرکت‌های بزرگ‌تری در بستر دانشگاه‌ها به وجود آید.