فاطمه سادات مرتضوی، خبرنگار گروه اقتصاد: این روزها ناترازی شدید انرژی نقل همه محافل شده به طوری که بر اساس آمار رسمی، در بخش گاز هرساله در فصل سرد با ۲۰ تا ۳۰ میلیارد مترمکعب کسری مواجه هستیم؛ شکافی که ناگزیر به محدودیت صنایع یا استفاده گسترده از سوخت‌های مایع در نیروگاه‌ها منجر می‌شود. در حوزه برق نیز مصرف تابستانی از ۷۵ هزار مگاوات فراتر می‌رود، درحالی‌که ظرفیت عملی نیروگاه‌ها کمتر از این رقم است، پس لزوم توسعه انرژی خورشیدی راهی است که باید با سرعت بیشتری به سمت آن حرکت کرد. در روزهای گذشته بود که رئیس‌جمهور در حساب کاربری خود در ایکس، از بهره‌برداری ۱۳۰ مگاوات برق نیروگاه خورشیدی و آغاز عملیات اجرایی نیروگاه‌های خورشیدی با ظرفیت ۲۹۵ مگاوات خبر داد. وی افزود: «این پروژه‌ها با سرمایه‌گذاری بخش خصوصی اجرا شده و گام‌های اولیه برای رفع ناترازی برق کشور محسوب می‌شود. در همین راستا، خرداد ماه امسال بود که خبر تخصیص 1.5 میلیارد دلار تسهیلات ارزی برای واردات تجهیزات برق خورشیدی منتشر شد. بر این اساس با تصمیم شورای‌عالی هماهنگی اقتصادی سران قوا، مقرر شد در راستای توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، بانک‌های عامل با تأیید بانک مرکزی مبلغ 1.5 میلیارد دلار تسهیلات ارزی برای واردات تجهیزات مورد نیاز ۷ هزار مگاوات نیروگاه خورشیدی در اختیار وزارت نیرو قرار دهند. نگاهی به آمارهای گمرک ایران نشان می‌دهد، دولت در چهارماهه نخست امسال بیش 221 میلیون دلار تجهیزات برق خورشیدی وارد کرده است که 6 برابر واردات تجهیزات برق خورشیدی در مدت مشابه سال 1403 است. گرچه هنوز برای حرکت به سمت تجهیز 7 هزار مگاوات نیروگاه خورشیدی خیلی زود است، اما به نظر می‌رسد دولت عزم خود را برای توسعه این بخش جزم کرده است. 

برق خورشیدی راهکاری برای کاهش ناترازی انرژی
همان طور که می‌دانید ناترازی انرژی یکی از بحران‌های پیش روی اقتصاد و صنعت کشور است که هر ساله عمیق‌تر می‌شود؛ چراکه مشکل دیروز و امروز نیست. طبق آخرین آمار، روند ناترازی برق از سال ۱۳۹۲ شروع شده اما از سال ۱۴۰۰ شدت گرفته. شواهد حاکی از آن است که میزان ناترازی برق در سال جاری نسبت به سال ۱۴۰۳ هم شدت گرفته است. طبق آخرین آمار رسمی میزان مصرف برق در تابستان 1404 از 76 هزارمگاوات عبور کرد و رکورد جدیدی را ثبت کرد. بر همین اساس بدیهی است حرکت ایران به سمت توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر خصوصا برق خورشیدی باید شدت بگیرد. تا به امروز نیز طبق آمارBP، ظرفیت تولید برق خورشیدی و بادی ایران نیز به ترتیب 500 و 400 مگاوات است و ایران در سال 2023 حدود 2 تراوات ساعت برق تجدید‌پذیر تولید کرده است؛ یعنی معادل 0.04 درصد از کل برق تجدیدپذیر تولیدی در دنیا. این موضوع نشان می‌دهد که با وجود سهم بالای ایران در تولید منابع هیدروکربوری در دنیا، این سهم در منابع تجدیدپذیر تقریباً صفر است. البته این موضوع، اتفاق عجیبی نیست زیرا به عنوان مثال سهم عربستان به عنوان سومین تولیدکننده بزرگ نفت و گاز دنیا از تولید برق تجدید‌پذیر فقط 0.12 درصد است. 

تخصیص 1.5 میلیارد دلار تسهیلات ارزی برای برق خورشیدی
یکی از گزینه‌های دولت برای کاهش ناترازی، کمک گرفتن از انرژی خورشیدی و توسعه این فناوری برای جبران بخشی از ناترازی است. در همین راستا دولت امسال در خردادماه رقم 1.5 میلیارد دلار برای واردات تجهیزات برق خورشیدی هدفگذاری کرده است. بر اساس این مصوبه، بانک‌های عامل با تأیید بانک مرکزی موظف شدند مبلغ 1.5 میلیارد دلار تسهیلات ارزی برای واردات تجهیزات مورد نیاز ۷ هزار مگاوات نیروگاه خورشیدی در اختیار وزارت نیرو قرار دهند. 

رشد 6 برابری واردات تجهیزات برق خورشیدی 
بررسی داده‌های گمرک ایران حاکی از آن است که تا انتهای تیرماه سال جاری، نزدیک به 221 میلیون دلار، دولت تجهیزات مربوط به نیروگاه‌های خورشیدی را وارد کشور کرده است که نسبت به 38 میلیون دلار واردات تجهیزات انرژی خورشیدی در سال 1403 نزدیک 6 برابر افزایش پیدا کرده است. در همین راستا گفتنی است مثل سال‌های گذشته چین بزرگ‌ترین فروشنده تجهیزات انرژی خورشیدی به ایران بوده است به طوری‌ که بیش از ۷۵ درصد پنل‌های خورشیدی وارداتی مستقیماً از چین تأمین خواهد شد و این کشور همچنان بزرگ‌ترین صادرکننده به ایران باقی می‌ماند. حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد واردات از طریق امارات انجام می‌شود که عمدتاً به‌عنوان مسیر ترانزیت برای پنل‌ها و اینورترهای چینی و آسیایی عمل می‌کند. همچنین ترکیه سهمی نزدیک به ۵ درصد در واردات تجهیزات پنل و اینورتر دارد، به ویژه در پروژه‌های کوچک و متوسط مقیاس، ایران به سراغ خرید از ترکیه می‌رود. سهم کشورهای اروپایی در صادرات تجهیزات برق خورشیدی مانند آلمان و ایتالیا حدود 7 درصد است و عمدتاً مربوط به سیستم‌های پیشرفته ذخیره انرژی و اینورترهای تخصصی می‌باشد. اما درمجموع بیش از ۹۰ درصد تجهیزات خورشیدی ایران در سال ۱۴۰۴ از آسیا تأمین می‌شود و اروپا سهم نسبتا محدودتری در پروژه‌های تخصصی ایفا می‌کند. بر اساس دادهای گمرک ایران، در 4ماهه نخست سال جاری ایران بیش از 146 میلیون دلار تجهیزات انرژی خورشید از چین وارد کرده است. در رده بعدی امارات قرار گرفته که تا تیرماه امسال حدود 38 میلیون دلار تجهیزات برق خورشیدی به ایران فروخته است. از بین کشورهای اروپایی نیز آلمان در این مدت بیش از 26 میلیون دلار تجهیزات انرژی خورشیدی صادر کرده است. سهم ترکیه نیز از صادرات تجهیزات برق خورشیدی در این مدت از میان کشورهای همسایه حول و حوش 5 میلیون و 600 هزار دلار بوده است. همچین در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته باید گفت از میان حدود 39 میلیون دلار واردات مربوط به تجهیزات برق خورشیدی، نزدیک به 38 درصد آن از چین خریداری شده و در رتبه بعدی امارات بوده که نزدیک به 5 میلیون و 800 هزار دلار تجهیزات برق خورشیدی به ایران فروخته است که 15 درصد از واردات را شامل می‌شود.

سرعت چشمگیر نصب پنل خورشیدی در کشورهای همسایه
چین پیشتاز تولید برق خورشیدی در جهان است. طبق آمارBP، چین با 1668 تراوات ساعت بزرگ‌ترین تولیدکننده برق سبز در دنیاست و آمریکا با تولید 737 تراوات ساعت در جایگاه دوم قرار دارد. نکته جالب اینکه چین 2.25 برابر آمریکا، برق تجدیدپذیر تولید می‌کند، هرچند چینی‌ها 61 درصد از برق خود را از زغال‌سنگ تولید می‌کنند اما 35 درصد از کل برق سبز دنیا نیز توسط چین تولید می‌شود. ظرفیت تولید برق خورشیدی و بادی چین به ترتیب 610 و 442 گیگاوات است. ظرفیت تولید برق تجدیدپذیر در چین از مجموع ظرفیت تولید برق تجدیدپذیر در 9 کشور بزرگ دیگر به میزان 100 گیگاوات بیشتر است. افزون بر این بر اساسی گزارشی که در اردیبهشت ماه امسال در «فرهخیتگان» منتشر شده است ترکیه و پاکستان نیز 20 برابر ایران پنل خورشیدی نصب کرده‌اند. در همین راستا باید گفت، براساس گزارش شرکت عملیات بازارهای انرژی (EPİAŞ) در سال ۲۰۲۴، کل ظرفیت نصب‌شده تولید برق ترکیه به 115 هزار و 382 مگاوات رسیده که نسبت به سال قبل ۸۷۴۷ مگاوات افزایش داشته است. این گزارش نشان می‌دهد در سال ۲۰۲۴ و 2025 جهش بزرگی در ظرفیت نصب شده انرژی خورشیدی رخ داده است. طی سال 2024 کل ظرفیت انرژی خورشیدی نصب‌شده ترکیه، شامل نیروگاه‌های دارای مجوز و بدون‌مجوز، با ۷۳ درصد افزایش از 11.3 هزار مگاوات به 19.6 هزار مگاوات رسیده است. ظرفیت انرژی بادی نصب‌شده ترکیه نیز در سال ۲۰۲۴ از 11.8 هزار مگاوات به 12.6 هزار مگاوات رسیده است. افزون بر این، طبق گزارش اتاق بازرگانی چین، پاکستان بین سال‌های ۲۰۲۳ تا ۲۰۲۴ حدود ۲۴ هزار مگاوات ماژول چینی وارد کرده که ۱۷ هزار مگاوات آن مربوط به سال ۲۰۲۴ است.  براساس آخرین گزارش برنامه سیستم‌های انرژی فتوولتائیک آژانس بین‌المللی انرژی (IEA-PVPS)، اگرچه هنوز ظرفیت تجمعی نصب‌شده پاکستان در پایان سال 2024 به 4200 مگاوات رسیده و این کشور در رتبه 35 جهان قرار گرفته، اما در سال ۲۰۲۴ این کشور با واردات ۱۷ گیگاوات ظرفیت جدید، به پنجمین واردکننده بزرگ تجهیزات برق خورشیدی در جهان تبدیل شد.  براساس گزارش‌ها، بخش عمده‌ای از رشد پاکستان در بخش انرژی خورشیدی مربوط به پنل‌های پشت‌بامی است. اوایل سال 2025، رئیس انجمن انرژی خورشیدی پاکستان می‌گوید افزایش شدید قیمت انرژی، مردم را تشویق کرده تا وابستگی خود را به شبکه برق دولتی کاهش دهند و آن‌ها به انرژی خورشیدی پشت‌بامی به‌عنوان راهی برای تولید برق برای خود روی آورده‌اند. آمارها نیز نشان می‌دهد در سال ۲۰۲۳، تقاضای پاکستان برای برق از شبکه دولتی نسبت به سال قبل از خود حدود 9 درصد کاهش یافته است.

لزوم اعمال سیاست‌گذاری کارآمد 
گرچه واردات پنل‌ها و اینورترهای خورشیدی به ایران یک گام مثبت در توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر است، اما کارشناسان تأکید می‌کنند که تنها تأمین تجهیزات کافی نیست و سیاستگذاری هم‌راستا باید همزمان اجرا شود. برای بهره‌برداری حداکثری، لازم است خرید تضمینی برق خورشیدی با نرخ واقعی بر کیلووات ساعت، اصلاح نظام قیمت‌گذاری انرژی و ارائه مشوق‌های مالی و تعرفه‌ای فراهم گردد. بدون این چهارچوب‌ها، حتی با ظرفیت وارداتی نزدیک به ۳۰۰۰ مگاوات پنل خورشیدی سالانه، توان تولید قابل اتصال به شبکه و کاهش ناترازی انرژی محدود خواهد بود. تحلیلگران اقتصادی و انرژی تأکید دارند ترکیب زیرساخت فیزیکی، ظرفیت نصب و سیاست‌های انگیزشی، کلید موفقیت ایران در کاهش کسری برق و گاز و توسعه پایدار انرژی تجدیدپذیر خواهد بود.

تجهیزات احداث ۱۰۰۰ مگاوات نیروگاه خورشیدی وارد شد
حسین رضایی، عضو هیئت مدیره انجمن انرژی‌های تجدیدپذیر ایران به «فرهیختگان» گفت: «بخش عمده‌ای از پروژه‌ها در قالب سرمایه‌گذاری خصوصی تعریف شده است و سرمایه‌گذاران خود مسئول احداث نیروگاه‌ها هستند. میزان واردات تجهیزات به‌صورت بازرگانی حدود ۲۲۰ میلیون دلار است که این مقدار برای احداث نیروگاه خورشیدی با ظرفیت ۱۰۰۰ مگاوات کافی است.» وی افزود: «این تجهیزات شامل پنل‌ها و اینورتر‌ها می‌شوند و بخش عمده آن‌ها درنهایت وارد مدار بهره‌برداری خواهند شد. پروژه‌های در حال احداث و نصب، دقیقاً معادل همین ظرفیت هزار مگاوات است و ارقام منتشر شده با واقعیت‌های موجود هماهنگی دارد.»

حمایت وزارت نیرو کافی نیست
وزارت صمت مسیر را تسهیل کند
وی اظهار داشت: «بسیاری از سفارش‌های واردات پنل خورشیدی در وزارت صمت به‌دلیل مسائل مربوط به سهمیه ارزی رد می‌شود. برای مقایسه، در آذرماه سال گذشته حدود 4.5 میلیارد دلار واردات انجام شده که بخش عمده آن مربوط به واردات تلفن همراه بوده است، درحالی‌که اهمیت نیروگاه‌های خورشیدی بسیار بیشتر است.» رضایی ادامه داد: «مشکل اصلی در اولویت‌بندی تخصیص ارز است. تخصیص ارز به کالا‌های غیرضروری انجام می‌شود، درحالی‌که واردات تجهیزات نیروگاه خورشیدی، مستقیم منجر به تولید برق و حل ناترازی انرژی می‌شود.»
وی تصریح کرد: «ثبت سفارش این تجهیزات فقط با داشتن پروانه احداث نیروگاه امکان‌پذیر است، اما در بسیاری از حوزه‌های دیگر چنین محدودیتی وجود ندارد. ایجاد این همه پیچیدگی منطقی نیست.» رضایی خاطرنشان کرد: «اگر قرار است 7 هزار مگاوات نیروگاه خورشیدی احداث شود، بودجه تخصیص‌یافته باید در حدود ۲ میلیارد دلار باشد، نه ۲۰۰ میلیون دلار. رقم ۲۲۰ میلیون دلار واردات تجهیزات خورشیدی، فاصله قابل توجهی بین ادعا‌ها و واقعیت موجود را نشان می‌دهد.» وی در پایان تأکید کرد: «برای هر مگاوات نیروگاه خورشیدی حدود ۲۰۰ هزار دلار تجهیزات لازم است که فقط شامل پنل و اینورتر می‌شود و سایر تجهیزات در این عدد لحاظ نشده‌اند. بنابراین، برای رسیدن به هدف‌های کلان، میزان واردات تجهیزات باید حداقل ده برابر افزایش یابد.»