محمدحسین سلطانی، خبرنگار گروه فرهنگ: باید به یک‌میلیارد دلار برسید. این دستور محمد بن سلمان است به ترکی آل‌شیخ، رئیس اداره کل سرگرمی. این دستور 7 سال قبل صادر می‌شود. مهلت اجرایش تا 2030 خواهد بود و سینما در کشوری که صنعت سینما ندارد باید راه بیفتد، به سوددهی برسد و در نهایت بدل به یکی از قدرت‌های جهان شود. همه‌چیز خیلی بلندپروازانه است. کشوری که تا سال 2010 مجموعه فیلم‌های ساخته شده در خاکش به 180 فیلم هم نمی‌رسد و تا پیش 2018، به مدت 35 سال اجازه ساخت هیچ‌سینمایی را به هیچ‌سازمان و نهاد دولتی و غیردولتی نداد، حالا می‌خواهد با دنده 5 به سوی یک میلیارد دلار برود. فرمان صنعت را هم سپرده‌اند به بلندپروازترین شخصیت عربستان پس از ولیعهد. این لقبی‌ است که رسانه‌های آمریکایی به ترکی آل‌شیخ داده‌اند. کسی که تا پیش از 2018 دچار چاقی مفرط بود و با تغییرات 2018 شروع کرد به کاهش وزن. آنقدر وزنش را کم کرد تا اینکه کت‌وشلوار و کروات‌ها اندازه‌اش شود. 

آقای شیخِ دوربینی

ترکی آل‌شیخ مسئول اصلی تغییر چهره عربستان است. کسی که وقتی نام عربستان به‌عنوان میزبان جام‌جهانی 2034 اعلام شد دوربین‌ها چهره‌اش را شکار کردند، وقتی جنیفر لوپز برای رویداد مد به عربستان سفر کرد، او دعوت‌نامه را برایش فرستاد، وقتی رونالدو پایش را به ریاض گذاشت، او به استقبالش رفت. ترکی آل‌شیخ در همه عکس‌ها دیده می‌شود. گوشه‌ای ایستاده و عینک‌آفتابی‌اش را به چشم زده و لبخند می‌زند. آقای دوربینی عربستان متولد 1981 است و پس از تغییرات سعودی در 2018 مسئولیت گرفت. پنج‌سال پیش از تولدش، مفتی‌ها دیدن فیلم الرساله مصطفی عقاد (همان محمد رسول‌الله) را حرام اعلام کردند اما ترکی آل‌شیخ از خانواده‌ای بود که می‌توانست با پروژکتور فیلم‌های روز دنیا را در اتاق مخصوصی تماشا کند. وقتی بن سلمان امور عربستان را در دست گرفت، او به چهره‌ اصلی تغییرات بدل شد، مردی 37 ساله که علاقه عجیبی به ورزش داشت.

 در اسپانیا باشگاه فوتبال خرید. با هرچه سرمایه‌دار در جهان بود ارتباط گرفت، در خیابان‌های نیویورک با آستین‌کوتاه و عصا (به دلیل کاهش وزن شدید) قدم می‌زد و نماد عربستانِ جوان محسوب می‌شد؛ پرتجمل، پرزرق‌وبرق و نوگرا. او به همراه وزارت فرهنگ عربستان مسئولیت ایجاد صنعت سینما در عربستان را برعهده گرفت و در اولین اقدام همراه با عوض العواد در مرکز مالی ملک عبداللهِ ریاض یک مجتمع سینمایی به راه انداخت. وزیر فرهنگ عربستان در آن افتتاحیه پشت میکروفن ایستاد، عینکش را جابه‌جا کرد و گفت: «همه ما از این روز تاریخی بسیار خوشحالیم، زیرا این اولین نمایش سینمایی در پادشاهی سعودی است که در مجموعه‌ای مجهز به تمام فناوری‌ها و امکانات برای سرگرمی خانواده‌ها برگزار می‌شود.» 

وی خاطرنشان کرد: «آنچه امروز به‌دست‌آمده نتیجه یک تلاش مشترک است و بدون لطف خدا و راهنمایی و حمایت والاحضرت ولیعهد امکان‌پذیر نبود. ان‌شاءالله شهروندان و ساکنان شاهد سینماهای بیشتری خواهند بود که گزینه‌های سرگرمی جدیدی را در تمام مناطق پادشاهی ارائه می‌دهند.» عوض العواد همان کسی است که اگنس کالامار را سر پرونده حقوق بشری خاشقجی تهدید و به همین دلیل حاشیه‌هایی را برای خاندان پادشاهی ایجاد کرد. سال 2018 که سیر توسعه آغاز شد، حجم سینمای عربستان تنها 39 میلیون ریال سعودی بود، یعنی حدود 10 میلیون دلار و به پول ما و با نرخ ارز آن موقع 50 میلیارد و 700 میلیون تومان (با قیمت ارز اسفند 96). نکته جالب اینجاست که در همان سال، حجم سینمای ایران 170 میلیارد تومان است، یعنی بیش از سه برابر کل سینمای عربستان. عوض العواد سال بعد از وزارت فرهنگ کنار گذاشته می‌شود و همه مسئولیت‌ها را ولیعهد می‌سپارد به شیخِ دوربینی. واکنش جامعه عربستان به بازگشایی سینماها، رسانه‌های عربی را بهت‌زده می‌کند. سال 2019 مجموع فروش سینمای عربستان به 300 میلیون ریال سعودی می‌رسد، آن هم فقط با فیلم‌های آمریکایی. ناگهان و ظرف یک سال سینمایی که حجمش به یک‌سوم سینمای ما می‌رسید، بیش از چهار برابر کل سینمای ما فروش کرد. البته این نکته را نباید فراموش کرد سینمای ایران، فیلم‌های آمریکایی را اکران نمی‌کند و تغییرات نرخ ارز هم از سال 96 به 97 روی این آمار اثر گذاشته است. 

سینمای مطلوب شیخ‌نشین‌ها یا سینمای عربستانی‌ها

هم‌زمان با اکران فیلم‌های آمریکایی در عربستان، ساخت سینما هم افزایش پیدا کرد. آل‌شیخ از روابطش استفاده کرد تا لوکیشن فیلم‌های اکشن آمریکایی و البته هندی به عربستان بیاید. حالا چرا اکشن؟ برای توضیحش باید شخصیت خود ترکی آل شیخ را بررسی کنیم. او از ابتدای مسئولیت گرفتنش در سال 2018 همکاری‌های گسترده‌ای با wwa، mma و سازمان جهانی بوکس انجام داد و تمام تلاشش را کرد تا رقابت‌های این رشته ورزشی را به عربستان بیاورد. او چندین مرتبه به عنوان شخص اول ورزش بوکس انتخاب شد، آن هم در رسانه‌هایی که خودش مالکیت آن را برعهده دارد مثل رینگ. سال 2018 هم به عنوان چهره اول ورزش عرب توسط رسانه‌ها و انجمن‌های اماراتی انتخاب شد. به همین دلیل آل‌شیخ عمده سرمایه‌گذاری و هزینه‌ها را معطوف به سینمای اکشن و ورزشی کرده است. به همین دلیل عمده فیلم‌های اکران شده و درحال تولید یا تولید شده در سینمای عربستان یا اکشن است یا ورزشی یا اگر سفارش ریاض‌نشین‌ها باشد، تاریخی. مثال بارزش نیز همین فیلم «هفت سگ» که آل‌شیخ 40 میلیون تومان پایش پول داد تا «سلمان خان»، «مونیکا بلوچی» و «سانجای دات» در آن بازی کنند. آنچه او از سینمای عربستان می‌خواهد چنین چیزی‌ است. سینمایی پرهزینه و تماماً اکشن که لابه‌لای آن بشود چهره جدید شهرهای ریاض و جده را به نمایش گذاشت. آل‌شیخ شیوه‌ای از سینما را دنبالش بود که رنگ‌وبوی هندی یا آمریکایی داشت. او نمی‌خواست پای فرانسوی‌ها و سینمای اروپا به عربستان باز شود. دلیلش هم مشخص بود؛ از سینما سرگرمی می‌خواست و نه چیز دیگری. به هر ترتیب واکنش مردم سعودی به سینما و فیلم‌های آمریکایی همچنان صعودی بود. سال 2019، حجم سینمای عربستان از 300 میلیون ریال به 465 میلیون در سال 2020 رسید و درنهایت و در سال 2021 با 896 میلیون ریال حدنصاب تاریخ عربستان را زد. سال بعد رکورد تاریخ عربستان ‌زده شد و آل‌شیخ به نزدیک‌ترین وضعیت نسبت به ایدئالی که می‌خواست نزدیک شد، سعودی‌ها به 937 میلیون ریال فروش رسیدند، رقمی که به دلار می‌شود 250 میلیون دلار. حالا این 250 میلیون دلار را مقایسه کنید با عدد یک‌میلیاردی که باید ترکی آل‌شیخ در سال 2030 به آن برسد. هنوز مسیری طولانی‌ باقی مانده ولی با رقم سال 2022 و فروش 937 میلیون ریالی هیچ‌چیز بعید نیست. همه‌چیز به نظر خوب می‌رسد تا این اینکه 2023 از راه می‌رسد. سینمای عربستان در فروش با افت مواجه می‌شود. عربستان نتوانسته فروش بین‌المللی داشته باشد و ترفند تولیدات مشترک به بار ننشسته. آمریکایی‌ها خودشان در فروش آثار می‌مانند و کمپانی‌هایی مثل برادران وارنر و دیزنی دست به تعدیل نیرو می‌زنند. انگار ذائقه مخاطب تغییر کرده. عربستان هم که از همان ابتدا سینمای مبتنی بر بوم را در دستور کار خود قرار نداده بود، حالا با چالشی جدی مواجه می‌شود؛ حجم فروش سالانه در سال 2023 پایین آمده است. 

حجم فروش پایین بیاید، اوامر ولیعهد را چه کنیم؟! 

عربستان در سال‌های کرونا، افزایش فروش را تجربه کرد اما در سال‌های بعد از آن دچار بحران شد. مخاطب عربستانی هم مانند مخاطب جهانی به وی‌اودی روی آورده و از طرفی جو سینما رفتن هم در همسایه جنوبی غربی‌مان خوابیده. تابو شکسته شده و همه چیز عادی شده است. سال 2023 فروش به 923 میلیون ریال می‌رسد و سال بعد فاجعه تکمیل می‌شود. فروش از 900 میلیون ریال پایین می‌آید و به 845.6 میلیون ریال می‌رسد؛ رقمی کمتر از سال 2021. این شرایط باعث شد، ترکی آل‌شیخ به فکر تغییری بیفتد. اولین ایده وسط کشیدن پای کشورهای منطقه بود. به‌جز هند سینمای دیگری که می‌توانست ظرفیتش به عربستانی‌ها کمک کند، مصر بود. مصر تنها کشور عربی ا‌ست که بیش از 50 میلیون جمعیت دارد و می‌شود گفت سینما دارد. بااین‌حال سینمای مصر تنها 21 میلیون ریال عربستان در سال 2024 فروش کرده و به نظر می‌رسد هزینه‌های آل‌شیخ برای تولید مشترک با مصر و تأسیس صندوق مشترک با این کشور نتواند حتی حجم صنعت سینما در عربستان را به 1 میلیارد دلار برساند. با توجه به این تغییرات سال 2025، سال شروع تولید مشترک عربی و فیلم‌های عربستانی باشد. سال 2025 فیلم کمدی و عربستانی الزرافه چندهفته‌ای در صدر جدول فروش قرار می‌گیرد و خیلی سریع ترکی آل شیخ در توئیترش، این اتفاق را به عنوان دستاورد سینمای عربستان اعلام می‌کند. دستاوردی که اگر کمی در آن دقیق شویم باز هم ایرادهایی جدی وجود دارد. 

برای جامعه عربستانی سینما هنوز حرام است؟ 

نزدیک به نیمی از فروش سینمای عربستان در ریاض است. ریاض در نسبت با جده و مدینه و باقی شهرهای عربستان، جمعیتی شهری و مدرن‌تری دارد، از طرفی زیرساخت‌های سینمایی هم درست توزیع نشده و هنوز برخی شهرهای این کشور سینما ندارند، از طرفی جامعه مذهبی هم حاضر نیست فیلم‌های آمریکایی را تماشا کند و می‌توان گفت به همین دلیل است، فیلمی مثل زرافه که تماماً مردانه است در سینمای عربستان فروش می‌کند. با تمام این احوالات، مجموع تعداد بلیت فروخته‌شده در کل سال 2023 در عربستان حدود 17.7 میلیون بلیت است و در سال 2024 این عدد به 17.5 می‌رسد. 

ترکی آل‌شیخ برای جلوگیری از این بحران خیلی سریع به کاهش قیمت بلیت روی آورده و قیمت بلیت در عربستان از 85 ریال به 50 الی 55 ریال رسیده که همین موضوع باعث افزایش 3 درصدی مخاطبان شده. بااین‌حال روزنامه الشرق می‌گوید نباید این کاهش قیمت بلیت تأثیری بیشتر از 10 درصد روی صنعت بگذارد. 

سینمای موازی؛ تصویر خوب یا تصویر بد

با باز شدن درهای تولیدات و سرمایه‌گذاری‌های اداره کل سرگرمی، پرورش سینماگران عربستانی هم بیشتر شد. برخی بورسیه دریافت کردند و برخی هم در دانشگاه‌های مطرح عربستان هنر خواندند. جشن‌هایی مثل دریای سرخ هم پای سینماگران آسیای شرقی، مرکزی و غربی را به عربستان باز کرد. تا اینجای کار این اتفاق به نفع صنعت سینمای عربستان خواهد بود اما اشکالی جدی وجود دارد و آن رشد سینماگرانی‌ است که فیلم‌های مطلوب حکمرانی را نمی‌سازند. «نورا»، «ارزه» و «خداحافظ جولیا» از فیلم‌هایی ‌هستند که کارگردانان عربستانی ساخته‌اند و به جشنواره‌های خارجی فرستاده‌اند. فیلم‌هایی که می‌شود گفت ادامه سینمای ایران و لبناند و تلاش می‌کنند تصویر کوچه و خیابان‌های شهرهایی را نشان بدهند که سینما ندارد. فیلم‌هایی که قطعاً امثال آل‌شیخ آن‌ها را دوست ندارند و طبیعتاً در توییت‌هایشان هم جایی نخواهد داشت. اسم این اتفاق را رویش سینمای اجتماعی در عربستان می‌توان گذاشت. سینمایی که چندان در جدول فروش عربستان جایی ندارد و بیشتر می‌شود نام جشنواره‌ای روی آن گذاشت بااین‌حال دارد به کن و لوکارنو سرک می‌کشند. در ادامه همین اتفاقات خبر رسیده که جشنواره لوکارنو 9 فیلم سینمایی از عربستان را پذیرش کرده؛ فیلم‌هایی که هیچ‌کدامشان اکشن نیست و همه مربوط به همان جریان روشنفکری عربستان است. فیلم‌هایی که حضور و مشارکت باقی کشورهای عربی در آن دیده می‌شود ولی بعید می‌رسد عربستان را به آن هدف یک‌میلیاردی خود برساند. واقعیت این است که عربستان در فوتبال به شکل قابل‌توجهی پرورش پیدا کرده و گرفتن میزبانی جام‌جهانی اتفاق مهمی‌ است که برای این کشور در حوزه ورزش رقم خورده، بااین‌حال مسئله عربستان و سینما و هند، کلاف سردرگمی‌ است که تاکنون بیشتر هزینه روی دست سعودی‌ها گذاشته است. سینمای عربستان در سال 2024 حدود 224 میلیون دلار فروش داشته اما تا آن هدف یک‌میلیارددلاری فاصله‌ای جدی دارد. موعد 2030 نزدیک است و صنعت سینما در عربستان شکل نگرفته و عملاً چیزی به نام فیلم عربستانی وجود ندارد. آنچه به عنوان فیلم‌های عربستانی شناخته می‌شود یا آثار هندی و آمریکایی با لوکیشن عربستان است یا گرته‌برداری‌های دست دومی از سینمای ایران، مصر و لبنان. فیلم‌های که بعید به نظر می‌رسد اهداف بلندپروازانه شیخ دوربینی و ولیعهد جوان را تکمیل کند. اهدافی اقتصادی که به نظر می‌رسد تا رسیدن به هنر و فیلم‌های قابل دیدن، حتی در سینمای منطقه، فاصله‌ای بسیار دارد.