زینب مرزوقی، خبرنگار گروه جامعه: تالاب هورالعظیم از آخرین تالابهای بازمانده بینالنهرین است و 127 هزار هکتار از آن در مرزهای ایران و 300 هزار هکتار دیگر در عراق قرار دارد. حالا چندماهی میشود که بخش عراقی تالاب هورالعظیم، یعنی هورالهویزه و قسمتی از هورالعظیم در بخش ایران دچار خودسوزی شده است. طی سالهای اخیر، هورالعظیم در فصلهایی که میزان بارش کاهش یافته، دچار آتشسوزی شده اما امسال درپی خشکسالی بیسابقه، کمآبی و خشکی گسترده ابتدا در بخش عراقی تالاب، آتشسوزی شدیدی ناشی از پدیده «خودسوزی» رخ داده است. وقوع آتشسوزی در هورالهویزه، علاوه بر تهدید جدی برای گونههای جانوری و پوشش گیاهی، به دلیل وزش باد به سمت ایران، موجب آلودگی هوای شهرهای اهواز، هویزه، دشتآزادگان و حمیدیه شده است. به گفته ساکنان این شهر، دود و بوی نامطبوع ناشی از سوختن پوشش گیاهی تالاب باعث سوزش چشم، تنگی نفس و حالت تهوع در بین ساکنان این مناطق شده است. بخش عراقی تالاب هورالعظیم در سالهای اخیر بهدلیل بیآبی، تأمین نشدن حقابه و کاهش بارندگی، دچار آتشسوزیهای مکرر شده و تاکنون اقدام مؤثری از سوی دولت عراق برای رفع این مشکل صورت نگرفته است. دود آتشسوزی ناشی از سوختن هورالعظیم اکنون در چشم مردم خوزستان رفته و بیش از پیش آلودگی هوا را در شهرهایی مانند اهواز تشدید کرده است. راهحل خاموش شدن این آتشسوزیها رسیدن حقابه به بخش عراقی تالاب است؛ اما این امر نیاز به مذاکرات بیشتری دارد. اکنون باید دید سازمان محیطزیست کشور در دیپلماسی زیستمحیطی همچنان منفعل عمل میکند یا درنهایت ساکنان خوزستان را از دود ناشی از سوختن هورالعظیم نجات خواهد داد.
بیش از ۹۹ درصد آتشسوزیها در حوزه سرزمینی کشور دیگری اتفاق میافتد
موسی مدحجی، رئیس اداره احیای تالابهای اداره کل حفاظت محیطزیست خوزستان در گفتوگو با «فرهیختگان» توضیح داد: «در دو هفته اخیر، ما بیش از توان خود، برنامهای سهجانبه را اجرا کردیم. این برنامه شامل اقدامات کوتاهمدت، میانمدت و بلندمدت است که به سازمان حفاظت محیطزیست منعکس شده است. آنها نیز این برنامهها را پیگیری کرده و به معاونت اول ریاستجمهوری منعکس کردند. ایشان با عنایت ویژه دراینخصوص، دستور اقدام به هشت دستگاه و سازمان را ابلاغ کردند تا اقدامات مندرج، با توجه به وظایف هر یک از دستگاهها، صورت پذیرد. این اقدامات با هدف کاهش یا حذف دود و انجام اصلاحات بهینه صورت میگیرد. بیش از ۹۹ درصد آتشسوزیها در حوزه سرزمینی کشور دیگری اتفاق میافتد. هرچند این اکوسیستمی یکپارچه است و یکسوم آن در ایران و دوسوم آن در عراق قرار دارد و آن کشور تالاب را در کنوانسیون رامسر و یونسکو ثبت کرده و تعهداتی دارد، اما شرایط آنجا نیز چندان با کشور ما متفاوت نیست. آنها با تنش آبی و خشکسالی درگیرند. از طرف دیگر اقدامات کشورهای دیگر در ۱۰ سال اخیر، مانند سوریه، ترکیه و خود عراق (با نسبتهای کمتر) در زمینه سدسازی و انتقال آب، زمینه را فراهم کرده است. این اقدامات اثر تجمعی و انرژیزایی داشته که منجر به شرایط بغرنج و مشکلساز فعلی شده است.»
وزارت امور خارجه از طریق دیپلماسی رایزنی کند تا آب از رودخانه دجله وارد بخش عراقی تالاب شود
مدحجی در خصوص وضعیت آب این منطقه افزود: «بحث انتقال آب و سدسازی و تغییرات اقلیمی، گرمایش زمین و تنشهای آبی که کل کشور ما را فراگرفته، در این وضعیت دخیل هستند. کشور ترکیه باوجوداینکه تعهداتی را از برنامههای خود ازدستداده و بیشتر آنها را اجرا کرده، پروژه گاپ (GAP) را آغاز کرده که شامل احداث بیش از ۲۲ سد روی دو رودخانه دجله و فرات است. حجم منابع آبی سدهای این کشور تقریباً ۳۶۰ برابر حجم کل سدهای ایران است. بهعنوانمثال سد آتاتورک بهتنهایی بیش از ۵۰ میلیارد مترمکعب آب ذخیره میکند، درحالیکه سد کرخه با ۵. ۵ میلیارد مترمکعب، تنها یکدهم این میزان را ذخیره دارد. این برنامه توسط معاونت ریاستجمهوری ابلاغ شده و وزارت امور خارجه، وزارت نیرو، وزارت بهداشت، وزارت کشور، فراجا، استانداری خوزستان و سازمان هواشناسی هر کدام در حوزه اختیارات خود، باید اقدامات و وظایفی را بر اساس زمانبندی تعیین شده انجام دهند. در حال حاضر، معاون اول ریاستجمهوری و استاندار خوزستان پیگیر ارائه عملکرد دستگاهها هستند. دررابطهبا علاجبخشی این وضعیت، بهترین راه این است که وزارت امور خارجه از طریق دیپلماسی، رایزنی کند تا آب از رودخانه دجله وارد بخش عراقی تالاب شود، حتی اگر بتوانند آن بخشها را مرطوب نگه دارند، کافی است.»
دما در هورالعظیم 76 درجه سانتیگراد است
وی افزود: «حدود یک هفته پیش، گروهی از کشور عراق، شامل انجمنها و دستگاههای مرتبط در منطقه و شهر العماره، سفری به آن بخش داشتند. در آنجا شایعاتی مبنیبر اینکه آتشسوزی از بخش ایرانی آغاز شده، فعالیتهای نفتی، خرابکاری یا باز کردن معبر توسط افرادی با اهداف غیرمتعارف مطرح بود. فیلمی از این سفر موجود است که نشان میدهد آتشسوزی به دلیل خشکسالی رخداده است. در آن بخش حتی قطره آبی وجود ندارد و دریاچه بزرگ «النهاد» کاملاً خشک شده است. به دلیل گرمای شدید هوا، دمای در سایه بین ۵۰ تا ۵۲ درجه سانتیگراد متغیر است و در آفتاب به ۷۴ تا 76 درجه سانتیگراد میرسد. این دمای بالا که مستقیماً به زمین، پوشش گیاهی خشک و ریشهها میتابد، باعث متصاعد شدن گاز متان و موجب آتشسوزی میشود. دقیقاً در همان بازهای که این گزارش تهیه میشد، آتش از یک نقطه به هشت نقطه تبدیل شد. دودهایی که مشاهده میشوند و نقاطی که شروع به اشتعال میکنند، در اصل فرایند آتشسوزی ناقصند و به دلیل تراکم دود، آتشسوزی کامل رخ نمیدهد قاعدتاً به این نتیجه رسیدهاند که این آتشسوزیها خودبهخودی اتفاق میافتد و عامل انسانی در آن دخیل نیست؛ این فرایندی طبیعی است. البته نباید گفت این آتشسوزیها در حال حاضر کاملاً طبیعی هستند؛ چراکه اگر به گذشته برگردیم، عامل انسانی نیز در آن دخیل بوده است. بحث سدسازی، انحراف آب، انتقال آب و فشارهای بیشتری که بر مسیر رودخانهها، اراضی کشاورزی و توسعه کشتهای پرمصرف وارد میشود، قاعدتاً مزید بر علت است.» مدحجی در خصوص وضعیت آتشسوزی در تالاب گفت: «از طرف خودمان باید تدابیری بیندیشیم تا در زمانی که آتشسوزی سرایت میکند و به سمت ایران میآید، بخش هورالعظیم در کشورمان آبدار و مرطوب باشد تا این آتشسوزیها به این سمت منتقل نشود. در همین راستا، یکی از دستگاههای زیرمجموعه وزارت نیرو است، مکاتبات لازم را با سازمان آب و برق انجام دادهایم تا آب بهگونهای مدیریت شود و راهسازی موجی آب صورت گیرد، حتی اگر در مسیر به دلیل مصرف یا تبخیر، بهصورت موجی و آبدار بالا بیاید، تا زمانی که آب به تالاب برسد و آن شرایط به سمت ایران اتفاق نیفتد، کفایت میکند.»
ایران ۱۰ تا ۲۰ درصد در تأمین نیاز آبی این بخش نقش دارد
مدحجی در ادامه بیان کرد: «در خصوص مذاکرات، ابتدای مردادماه، وزارت امور خارجه با پیگیریهای سازمان محیطزیست، استانداری خوزستان و ستاد مدیریت بحران کشور، مذاکراتی با کشور عراق انجام داد. یکی از مشکلات این بود که مجوز پرواز هواپیمای آبپاش به کشور عراق گرفته شود. هواپیمای آبپاش در عصر روز سوم مردادماه در فرودگاه اهواز مستقر شد و طی دو روز عملیات اطفای حریق انجام داد و هفت سورتی پرواز انجام شد. البته این هواپیما محدودیتهایی دارد، بهعنوانمثال، فقط میتواند در دمای حداکثر ۴۴ درجه سانتیگراد پرواز کند. در این مدت، با توجه به نقاطی که از طریق تصاویر ماهوارهای شناسایی شده بود، ابتدا پرواز شناسایی انجام شد و سپس آبریزی بر روی آن نقاط صورت گرفت.» مدحجی در خصوص اقدامات صورتگرفته در ایام اخیر بیان کرد: «اقداماتی که گفته شده، اقدامات کوتاهمدت است. رهاسازی آب باید انجام شود تا قسمت عراقی که کاملاً خشک است، خیس شود. ما رهاسازی آب را از سد کرخه برای بخش ایرانی، یعنی هورالعظیم در نظر داریم. بخش عراقی که هور الهویزه نامیده میشود، باید احیا شود. بر اساس برنامهریزی وزارت نیرو، ما این را در فروردین و اردیبهشت پیشبینی کرده بودیم و آنها نیز اعلام کردند برنامههای رهاسازی موجی را در طول ششماهه دوم سال آبی، تا پایان شهریور انجام خواهند داد و در حال حاضر در برنامه داریم. قاعدتاً حقابه باید از رودخانه دجله داده شود و این نیازمند برنامهریزی است، زیرا ایران ۱۰ تا ۲۰ درصد در تأمین نیاز آبی این بخش نقش دارد. رایزنیهایی دراینخصوص انجام میشود. روز گذشته طی هماهنگی آقای استاندار، پیشنهاد شد یک بازدید میدانی نیز از ایران انجام شود تا صحتسنجی صورت گیرد و رایزنیهایی برای مشاهده و برآورد آب انجام شود.»
بخش عراقی هورالعظیم نیز با خشکسالی دست و پنجه نرم میکند
وی در خصوص وضعیت کشور عراق در ادامه گفت: «کشور عراق نیز مانند ماست؛ فاصله زیادی بین سد و خود تالاب دارند، مصارف در مسیر زیاد است و آنجا نیز با تنش آبی و خشکسالی مواجه هستند. باید این تصور را نیز داشته باشیم که در آنجا هزاران روستا در مسیر وجود دارد. من شخصاً آنجا رفتم و بازدید کردم؛ هم کپر وجود دارد، هم آغل، هم گاومیش و معاش مردم به اینها وابسته است. آنها نیز با شرایط خشکسالی، تنش آبی و کمآبی دست و پنجه نرم میکنند. این یک مسئله فرامرزی است و در کشور دیگری اتفاق میافتد، همه چیز به تصمیمگیری کشور همسایه، یعنی عراق، بستگی دارد. همچنین، هر موردی که با آنها هماهنگ میشود، قاعدتاً باید با رضایت آنها باشد؛ یعنی هر اقدامی که در حوزه سرزمینی آن کشور انجام میشود. این وضعیت وابسته به تصمیماتی است که دولتمردان کشور عراق اتخاذ میکنند. گفته میشود که وزارت امور خارجه ما با ثبت «هورالعظیم» در کنوانسیون رامسر موافقت نمیکند؛ دلیل آن این است که اگر ما این تالاب را ثبت کنیم، طرف عراقی معتقد است که در رهاسازی آب، آنها نیز نفع میبرند.»
حقابه اصلی باید از دجله رهاسازی شود
مدحجی با اشاره به ثبت هورالعظیم در کنوانسیون رامسر بیان کرد: «تالاب مرزی با تالابهای دیگر تفاوتهای بسیاری دارد بخشی از این تالاب در کشور ایران و دو سوم آن در کشور عراق قرار دارد. قاعدتاً دستگاههای مختلفی در این خصوص نظر داده و اعلام نظر میکنند. تاکنون سه جلسه با حضور دستگاههای اجرایی برگزار شده است. قاعدتاً یک سری موانع در این پروسه وجود دارد که سازمان (حفاظت محیط زیست) مرتباً در حال نامهنگاری است و نامههایش را هم به ما منعکس میکند که چه اقداماتی را در حال انجام دادن هستند. قاعدتاً وزارت نیرو، وزارت امور خارجه و دستگاههای امنیتی و نظامی و انتظامی، سه رأس این پروسه هستند. ادعاهایی کشور عراق در این خصوص داشته که حدود ۴۰ درصد از حقابه این بخش عراقی تالاب باید از کرخه تأمین شود. منتها وزارت نیرو بر اساس مستنداتی که ارائه کرده، اعلام کرده که این میزان چیزی بین ۱۰ تا ۲۰ درصد بیشتر نیست. به صورت میانگین، حالا در یک سری از دادهها اعلام میشود ۱۲ و در یک سری از دادهها ۱۴ درصدش با ایران است که ایران این حقابه را دارد پرداخت میکند و به سمت بخش عراقی داده میشود.»
مدحجی در ادامه افزود: « اینطور نتیجه گرفته شده که اگر سد کرخه، ۴ تا ۵. ۵ میلیارد متر مکعب آب داشته باشد، سدها و آب رودخانه دجله ۴ تا ۵ برابر این است. اگر بخواهیم نتیجهگیری کنیم، بیشترین نیاز آبی را باید از دجله به آن قسمت وارد کرد تا از کرخه. از طرف دیگر، حقابه بخش ایرانی تالاب چیزی بین 1.4 تا 1.8 میلیارد متر مکعب است. اگر ما این را بخواهیم به بخش ایرانی بدهیم، ۴۵ درصدش فقط بخش ایرانی است. اگر بخواهیم دو برابر این را به عراق بدهیم، دیگر چیزی در حوضه آبریز ما نمیماند. با واقعیت تاریخی این ذخیره آب همخوانی ندارد، یعنی هر چقدر هم که بخواهیم تقسیم کنیم، آبی به این اندازه وجود نداشته و ندارد که بخواهد به آن قسمت تقسیم شود. بنابراین، ارقامی که بین ۱۰ تا ۲۰ درصد است صحیحتر بوده تا آن چیزی که گفته میشود.»
بهترین راه مقابله با آتشسوزی رهاسازی آب است
مدحجی در خصوص سه مرحله اجرایی پیش رو گفت: «یکی از آن سه مرحله برنامه اجرایی که اکنون برای رفع آتشسوزی انجام میشود، ثبت تالاب در کنوانسیون رامسر است. یکی دیگر از این سه مرحله، تهیه برنامه جامع حفاظت و احیای تالاب توسط وزارت نفت است. در سه سناریو، یک سری اقدامات برنامهریزی شده است: کوتاهمدت، میانمدت و بلندمدت. هر کدام از اینها یک سری برنامه زمانی برایشان تعیین شده است. بهترین راهش این است که آبرسانی انجام شود. یعنی اگر عراق قبول کند و این شرایط را داشته باشد که آب را رهاسازی کند، بلافاصله کل این پروسه، کل این دود و اینها متوقف میشود. این بستگی به تصمیم کشور عراق دارد. اگر بحث کوتاهمدت آن اطفاء هوایی است، قاعدتاً این نقاط اطفاء میشوند، دوباره ممکن است روشن شوند، دوباره ممکن است دود ایجاد شود. بعد یک سری عوامل آب و هوایی هستند مثل جهت وزش باد، سرعت وزش باد، نحوه وزش باد؛ اینها در انتشار دود خیلی مؤثر هستد. الان خود کشور عراق هم باز از این دودها متأثر میشود. قاعدتاً زمانی که بادها جنوبی میشوند، کشور عراق و روستاهای آنجا در حال حاضر تحت تأثیر قرار گرفتهاند. حالا آن بازدید را انجام دادند و آنها هم بالاخره آسیب دیدهاند. این کارها بستگی دارد به رهاسازی آب. یعنی اگر رهاسازی آب انجام شود، بلافاصله این پروسه متوقف میشود.»
آتش به خاطر خشکشدن هورالعظیم است
همچنین محمد درویش، فعال محیط زیست در خصوص شرایط سخت مردم اهواز گفت: «آنجا به شدت هوا گرم است. به صورت طبیعی نیزارها آماده اشتعال هستند؛ یعنی کافی است یک تهسیگار بیفتد داخل نیزارها، کل نیزارها آتش میگیرد، مثل جنگلهای ما در زاگرس که آتش میگیرد. الان قصه این است که نیزارها خشک شدهاند، آن قسمت از حوضچه که آب دارد و نیزارهای خیلی انبوهتری دارد آتش نمیگیرد. پس معلوم است که مشکل این است که ما حقابه را ندادیم. به همین دلیل کف نیزار خشک شده و به انبار کاه تبدیل شده است. حالا انبار کاه، به راحتی ممکن است آتش در آن شعلهور شود.»
درویش در ادامه گفت: «مسئله دیگر این است که هیچ ارادهای وجود ندارد؛ یعنی هم در سمت ایران باید 1.4 میلیارد متر مکعب حقابه به کرخه بدهند که نمیدهند، هم در سمت عراق باید 2.5 میلیارد متر مکعب حقابه بدهند که آنها هم نمیدهند و اصلاً میگویند: «چرا ما باید حقابه بدهیم؟ ایران باید حقابه بدهد!» دوسوم هورالعظیم در سمت عراق است و آنها وسعت بزرگتری دارند. ولی آنها هم مثل ما که شرکت نفت رفته است و آن جا را پاکسازی کرده به بهانه توسعه میدانهای نفتی با قیمت ارزانتر، بدتر از ما پاکسازی کردهاند. از زمان صدام تا حالا تلاشهایی در دولت عراق شکل گرفت، یک فشارهایی آوردند. از سمت ایران نیز خیلی فشار آوردیم، سازمان محیط زیست سرانجام درخواست ثبت هورالعظیم در بخش ایران را به کنوانسیون جهانی رامسر ارائه داد. خیلی عجیب است که بخش ایرانی که مهمترین تالاب ماست، تا حالا هیچ اقدامی برای ثبتش نشده است. زمانی که برای ثبت اقدام کردیم، وزارت نیروی خودمان و وزارت خارجه ما با ثبتش مخالفت کردند و میگویند که: «نه، ما اگر این کار را بکنیم، آن وقت ممکن است دولت عراق بگوید بر اساس این ثبت شما باید به این آب بدهید و آن وقت دست ما را در مدیریت میبندد و چرا ما از حقمان بگذریم؟»
درویش در خصوص وضعیت تالابها گفت: «سازمان محیطزیست رفته است برای مذاکره با سمت عراقی در این اوضاع که آتشسوزی را مهار کنند. یعنی گفته بودند اقدام کردیم اما کاری انجام نشده است. سازمان محیطزیست در آن کمیتهای که ریاست آن بر عهده استاندار خوزستان است، حضور دارد. استاندار خوزستان هم بد عمل نمیکند؛ یعنی هیئت عراقی آمد، حتی برایشان نمایش داده شد که اوضاع چطور است. حتی عکس ماهوارهای نشان داد این آتشسوزی از سمت عراق است. ولی چون جهت باد، جهت غالب باد از غرب به شرق است، دارد میآید سمت ایران و چند بار هم چند هواپیما را هماهنگ کردند که یک آبی بر آتش بپاشند، ولی این اقدامات کافی نیست. یعنی این مسئله به این ترتیب حل نمیشود؛ یا باید یک ناوگان مجهز چندین مرتبه آب بریزد برای چند هفته، یا راه آسانتر این است که حقابه را رها کنند.»
.gif?v=0)
