زهرا طیبی، خبرنگار گروه سیاست: لابهلای تاریخ انقلاب و در میانه وقایع و رویدادهای مهمی که چهل و چند سال گذشته رخداده، نمازجمعه بهعنوان تریبونی برای چهرههای کلیدی نظام سیاسی ایران، نقشمحوری ایفا کرده است و امامان جمعه نیز با استفاده هوشمندانه از این تریبون و در عین توجه به مردم، گفتمان محوری جمهوری اسلامی را متناسب با وقایع مهم روز، تبیین و تشریح میکردند. چه در روزهای ابتدایی انقلاب که چهرههای شناسنامهدار که سابقه مبارزه با رژیم را داشتند و افرادی مثل آیتالله خامنهای، آیتالله طالقانی و حجتالاسلام هاشمی در این جایگاه منصوب میشدند و چه در یکی دو دهه اخیر، مثل نمازجمعههای دهه 70 و 80، نمازجمعه بهمثابه یک امر عبادی و سیاسی، برای مردم و رسانهها موضوعیت داشته است. اما در سالهای اخیر و باتوجهبه عوامل مختلف نمازجمعه دیگر همانند گذشته در میان مردم موضوعیت ندارد و بهنوعی جایگاه آن باتوجهبه نقش کلیدیای که در سالهای ابتدایی انقلاب ایفا میکرده تقلیل یافته است. برخی رسانههای اصلاحطلب نیز در معدود مواردی آنهم با چاشنی شیطنت رسانهای، بخشهایی از صحبتهای ائمه جمعه را بازتاب میدادند. موضوعی که نشان میدهد، میبایست برای افزایش اعتبار یا تقویت جایگاه نمازجمعه چه در فضای رسانهای چه در میان مردم، تدبیر جدی البته با نگاه به الگوی اثرگذار نمازجمعه در سالهای ابتدایی انقلاب کرد. نکته موردتوجه آنکه در شرایط فعلی کشور امامان جمعه میتوانند نقش مؤثری در تقویت انسجام اجتماعی و حفظ امر ملی ایفا کنند و بهمثابه خنثیکنندگان پروژههای دشمنان ایران برای قطبیسازی عمل کنند، این مهم تنها با دقت نظر و هوشمندی امامان جمعه در ایراد خطبهها، ممکن خواهد بود.
جلوه عینی از جمهوریت و اسلامیت ایران
نماز جمعه در سالهای ابتدایی انقلاب برای نظام سیاسی تازهتأسیسی که اسلام را از سیاست جدا نمیدانست و برخلاف تعابیر مدرن سکولار نبود، تریبون اثرگذاری برای نمایش تلفیق این دو مفهوم بود. ضمن انجام یک امر عبادی با استقبال پرشکوه مردم بیان کلانمسئلهها و دغدغههای مهم سیاسی از این تریبون مطرح میشد. در واقعیت نماز جمعه جلوهای عینی از تلفیق جمهوریت و اسلامیت بود. حضور مردم مسلمان برای خواندن نماز جمعه و در عین حال دغدغه داشتن برای شنیدن خطبههای سیاسی امام جمعه چه در عمل و چه اعلام نشان میداد که مردم ایران به تلفیقی از این دو مفهوم رضایت دارند، مهر تایید آن را هم جمعیت پرشمار مردم در نمازهای جمعه در سالهای ابتدایی انقلاب میزد. از این بابت نمیتوان نماز جمعه و نقشی که ایفا کرده و اثری که در جامعه گذاشته را نادیده گرفت.
رسانه اثرگذاری به نام نماز جمعه
از اتمام حجت با گروه موسوم به سازمان مجاهدین خلق تا اعلام موضع علیه دشمن متجاوز بعثی و امپریالیسم غرب تا تأکید بر لزوم صحت برگزاری انتخابات ریاستجمهوری، تنها بخشی از موضوعات کلیدی و محوری تاریخ انقلاب بودند که در دل حادثه، با موضعگیری ائمه جمعه وقت در مورد آن اتفاق و حادثه آن نماز جمعه و خطبه را به یکی از ماندگارترین رویدادهای تاریخ انقلاب تبدیل کرده است. آیتالله طالقانی اولین امام جمعه تهران که تلاش میکرد گروه موسوم به مجاهدین خلق را از انحراف بیشتر نجات دهد در آخرین خطبه نماز جمعه در شهریور 58 صراحتاً علیه این سازمان تروریستی موضع گرفت و گفت: «من خودم را برای دفاع از اینها فدیه میکردم، حتی در مقابل برخی از تنگنظرها آنها مرا متهم میکردند. حتی رهبر میگفتند چرا با اینها مسامحه میکنید، میگفتم شاید با نصیحت موعظه و تغییر اوضاع، جذب عامه مردم شوند. دیگر حوصله همه را سرآوردند.» این آخرین موضعگیری آیتالله طالقانی با منافقین در تریبون نماز جمعه بود. انتصاب آیتالله خامنهای بهعنوان سومین امام جمعه تهران، جوان روحانی مسلط به گفتمان انقلاب که در سخنرانی مهارت ویژهای دارد نشان میداد، این جایگاه در نگاه امام نقشی کلیدی داشته است. در همان برهه تاریخی و زمانی که فرقه رجوی دست به ترور چهرهها و به اصطلاح ستونهای نظام زد، ترور ائمه جمعه و به شهادت رساندن امامان جمعه در محراب، برای ضربه زدن به نظام سیاسی ایران، اجرایی شد. در سالهای بعد از پایان جنگ و به رهبری رسیدن آیتالله خامنهای هم ایشان از همین تریبون برای اعلام موضع صریح در مورد رویدادهای مهم سیاسی و بینالمللی استفاده میکردند. نکته مهمتر آن بود که مردم برای این تریبون مرجعیت قائل بودند و حتی زمانی که در نماز جمعه حاضر نمیشدند هم پخش خطبهها را دنبال میکردند به همین خاطر است که در میانه دهه هفتاد و در آستانه انتخابات ریاستجمهوری سال 76 مرحوم هاشمی در تریبون نماز جمعه به موضوع صحت برگزاری انتخابات اشاره میکنند و بعد از آن موجی در فضای سیاسی و رسانهای کشور به راه میافتد. واقعیت این بود که امامان جمعه و مردم از تریبون نماز جمعه بهمثابه بلندگو و رسانه برای شنیدن و بیان مواضع استفاده میکردند، مواجههای که وجه تمایز شاخص نظام سیاسی ایران بود. البته همچنان در سالهای اخیر رهبرانقلاب از تریبون نمازهای عبادی سیاسی مثل نماز عیدفطر برای اعلام موضع خطاب به مردم و قدرتهای غربی استفاده میکنند.
فرصت تقویت جایگاه نماز جمعه
اما این واقعیت قابل انکار نیست که نماز جمعه در سالهای اخیر جایگاه و موضوعیت سابق را در میان مردم ندارد. بخشی از آن ناشی از غلبه فضای مجازی و در دسترستر قرار گرفتن صحبتها در فضایی سادهتر بوده اما بخشی از آن در سایه غفلت و کماهمیت دیدن جایگاه نماز جمعه رخ داده است. عامل اصلی را هم میبایست در ایراد خطبههایی در نماز جمعه جستوجو کرد که علاوه بر آن که نمیتواند دغدغههای مردم را منتقل کند، حرف و نکته جدیدی به جز تکرار اخبار هفته بیان نمیکند. البته در کنار این غفلت، تخریبهای رسانهای و شیطنتها در تخریب جایگاه نماز جمعه، اثرگذار بوده است. حالا و بعد از خداحافظی حجتالاسلام صدیقی فرصت مناسبی فراهم است تا به ریشهیابی علل تضعیف جایگاه نماز جمعه در میان مردم پرداخت. توجه به تقویت جایگاه ائمه جمعه در شرایطی که رهبرانقلاب نقش محوری را برای حفظ و صیانت از امرملی در موقعیت آتشبس برای امامان جمعه تعریف کردند، اهمیتی دوچندان پیدا میکند و میتواند نماز جمعه را به جایگاه مهم آن در سالهای ابتدایی انقلاب برگرداند.
امام جمعه بهمثابه حلقه میانی حکمرانی
امام جمعه در ساختار قدرت جزء نزدیکترین حلقه به مردم است. در واقع ضمن آنکه با سطوح بالای حکمرانی ارتباط دارد، مستقیماً با مردم در ارتباط است. امام جمعه را میتوان بهعنوان یکی از حلقه واسطهای میان مردم و نظام حکمرانی، معرفی کرد. اگر امام جمعه از ظرفیتی که در اختیار دارد بهدرستی استفاده کند میتواند، بهعنوان یکی از حلقههای میانی مؤثر در جامعه، نقشآفرینی کند و ضمن آنکه نگاه و نقطه نظرات مردم را به سطوح بالاتر انتقال میدهد، خودش کنشگری در نقشی در راستای حل آن مشکلات داشته باشد، در واقعیت امام جمعه باید جایی میان مردم و نظام حکمرانی بایستد، ضمن آنکه در دام حواشی و سیاسیکاریها نمیافتد، واسطهای مؤثر برای حل مشکلات مردم باشد. اثر ایفای این نقش مؤثر در وهله اول، ضمن آنکه برخی از مشکلات حکمرانی را حل میکند و زمینهساز جبران و حل آن میشود. مستقیماً در ترمیم شکافهای اجتماعی، اثر مثبت میگذارد.
ماقال هم مهم است
کلان وظیفهای که متوجه امام جمعه است، ایراد خطبهها و تعیین اولویتها در سخنرانیهاست. نقطه ضعف کلیدیای که موجب شده نماز جمعه موضوعیت سابق را از دست دهد این است که برخی امامان جمعه در خطبههای نماز جمعه، دغدغههای مردم را اصل قرار نمیدهند، نکات تازهای را بیان نمیکنند و در موارد معدود بدون در نظر گرفتن مصالح مردم و جامعه خطبهها را مطرح میکنند. لازم است در ابتدای امر امامان جمعه حساسیت و دغدغه لازم را در ارائه خطبهها داشته باشند؛ ضروری است خطبهها دغدغهها و مسائل مردم را با زبان و نگاهی متفاوتتر از آنچه در اخبار شنیدند بیان کنند که این موضوع نیز وابسته به برقراری ارتباط مستقیم با مردم است، نکته دیگر آنکه خطبه نماز جمعه میبایست ایده و نگاه جدیدی را منتقل کند، اگرچه در دهه 60 و بهواسطه کم بودن منبع اخبار، دسترسی مردم کمتر بود و تریبون نماز جمعه یکی از معدود محلها برای شنیدن تحلیلها بود، امام جمعه با توجه به این تغییرات ضمن بهروزرسانی خطبهها متناسب با شرایط ایران امروز، خطبه بخوانند ضمن آنکه این موضوع در فضای رسانهای اثرگذار است برای بدنه جامعه نیز موضوعیت پیدا کند.
امام شنبهها هم باشید
امام جمعه نبودن امام جمعه موضوع دیگری است که نباید از چشم امام بیفتد، برقراری ارتباط امام جمعه با مردم و پیگیر مشکلات آنها بودن در طول هفته ناخودآگاه مردم را ولو برای مطرح کردن دغدغههایشان، به نماز جمعه میکشاند. البته همین پیگیری مشکلات مردم، محبوبیت امام جمعه و حسن نظر امام را در نگاه مردم، افزایش میدهد. در واقعیت امام جمعه باید امام شنبهها نیز باشد. در برخی از شهرها و امامان برخی شهرها از جمله آیتالله عاملی و شهید آلهاشم از جمله امامان جمعهای هستند که به دلیل همین ویژگی خاص، میان مردم محبوبیت پیدا کردند. طبیعی است که در کلانشهر بزرگی مثل تهران، اقامه نماز جمعه و ارتباط با مردم اهمیتی دوچندان پیدا میکند.
از مشاوران رسانهای استفاده کنید
این موضوع غیرقابل انکار است که اظهارات و صحبتهای امامان جمعه هم مورد توجه رسانههای داخل کشور قرار میگیرد و هم در رسانههای فارسیزبان رصد میشود. در واقعیت برخی از این رسانهها نیز با شیطنت، به دنبال بهرهبرداریها سوء از صحبتهای ائمه جمعه هستند. براین اساس لازم است که امامان جمعه دقت نظر و هوشمندی در ایراد صحبتها و سخنرانیها داشته باشند و در تنظیم متن صحبتها و خطبهها از مشورت مشاوران رسانهای استفاده کنند تا مانع این شود که رسانههای فارسیزبان بتوانند با سوءاستفاده و تقطیع بخشی از صحبتها، زمینه برهم خوردن انسجام اجتماعی و قطبیسازی را در داخل کشور فراهم کنند.
خروجیهای حوزه علمیه را دریابید
یکی از عواملی که موجب کمرونق شدن نمازجمعه شده را میبایست در خروجیهای حوزه علمیه جستوجو کرد. حوزههای علمیه میبایست جوانانی را تربیت کنند که بلافاصله بعد از خروج از حوزه بتوانند در حوزههایی که نیاز به ارائه فکر و برقراری ارتباط با مردم داشته باشد، نقشآفرینی کنند و درعینحال که مسلط با مبانی گفتمانی نظام اسلامی هستند، بتوانند نقش حلقه واسط را ایفا کنند. تمرکز حوزه بر تربیت طلاب هم امکانی در اختیار امامان جمعه قرار میدهد که بتوانند از آنها کمک بگیرند و در گام بعدی آنها نیز در مقام امامجمعه حاضر شوند و نقش مؤثرتری در جایگاه حلقههای واسط ایفا کنند.
.gif?v=0)
