مسعود زمانیمقدم، جامعهشناس: همبستگی اجتماعی پدیدهای زمینهمند است که با شعار شکل نمیگیرد، بلکه نیازمند بسترهای اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی خاصی است تا بتواند بهتدریج پدید آید و پایدار بماند. جوامعی که دچار بیعدالتی فزاینده، طرد اجتماعی، تورم افسارگسیخته و شکافهای اجتماعیاند، نمیتوانند صرفاً با فراخوانهای سیاسی یا اخلاقی، احساس همبستگی در جامعه بیافرینند. احساس تعلق اجتماعی در میان اقشار مختلف و کاهش تجربه طرد اجتماعی، پیشنیاز هر نوع همبستگی و انسجام پایدار است و اصلاح در نظام اقتصادی، مناسبات جامعه مدنی و نظام قدرت، بازسازی اعتماد اجتماعی و گشودن فضا برای مشارکت و گفتوگوهای سیاسی - اجتماعی در این مسیر ضروری است. همبستگی اجتماعی پایدار نقش کلیدی در تقویت تابآوری جامعه در مواجهه با مسائل و بحرانهای سیاسی، اقتصادی و محیطزیستی ایفا میکند. جامعهای که پیوندهای درونی آن مستحکم باشد، قادر است در شرایط سخت و فشارهای بیرونی، با همکاری و همدلی، راهکارهای خلاقانه بیابد و بحرانها را پشت سر گذاشته و حتی به فرصت تبدیل کند؛ اما جامعه ایران طی دهههای اخیر با بحرانهایی عمیق در رابطه دولت - ملت روبهرو بوده است. کاهش نسبی سرمایه اجتماعی و امید اجتماعی، احساس تعلق اجتماعی را بهویژه در میان جوانان با چالش مواجه کرده است. در چنین زمینهای همبستگی اجتماعی دیگر یک خواسته بلندپروازانه نیست، بلکه ضرورتی عاجل برای بقای حیات جمعی در این مرزوبوم است. در واقع همبستگی اجتماعی میتواند ستون اصلی حفظ ثبات، پیشرفت و همگرایی ملی باشد. در این باره ذکر چند نکته را لازم میدانم:
1. سیاستگذاری در ایران عمدتاً در جهت نوعی «نوسازی» نامناسب و غیرزمینهمند حرکت کرده است. اما جامعه امروز ایران بیش از نوسازی به بازسازی نیاز دارد. این بازسازی باید معطوف به ترمیم مناسبات اقتصادی، احیای اعتماد و امید در جامعه، و بهبود روابط شکافخورده میان مردم و حکمرانی باشد.
2. عدالت اجتماعی، زیرساخت اصلی همبستگی است. جامعهای که در آن احساس بیعدالتی روبهرشد باشد، نمیتواند انسجام پایدار بسازد. از اینرو، هم عدالت توزیعی (در فرصتها، منابع، خدمات) و هم عدالت رویهای (در تصمیمگیری، سازوکارهای نهادها) از بایستههای همبستگی اجتماعیاند.
3. توسعه متمرکز و یکسانساز، به جای پیوند زدن مردم با سرزمین و نهادها، اغلب موجب طرد و بیگانگی میشود. برای تقویت همبستگی لازم است به رشد و توسعه محلی و بومی توجه ویژه شود، یعنی مشارکتدادن جوامع محلی در تصمیمگیری، حفظ و بازتولید فرهنگها و هویتهای محلی زیر سایه هویت ملی و بهرهگیری از منابع انسانی بومی برای حل مسائل منطقهای.
4. همبستگی بدون رابطهای متوازن و مشارکتی میان دولت و ملت ممکن نیست. در شرایطی که بخشهایی از جامعه خود را «طردشده» یا «بیتأثیر» بر فرایندهای تصمیمسازی میبینند، گسست عمیق میشود. بازسازی این رابطه، یعنی پذیرش حق مشارکت شهروندان، پاسخگویی نهادها و حرکت بهسوی اعتماد متقابل.
5. جامعه مدنی عرصهای برای مشارکت، گفتوگو، پیوندهای داوطلبانه و طرح مطالبات مدنی است. هرچه نهادهای میانجی (انجمنها، اتحادیهها، سازمانهای مردمنهاد) فعالتر باشند، امکان انسجام و همبستگی اجتماعی بیشتر است. تضعیف جامعه مدنی بهمعنای تضعیف پویایی اجتماعی و تعمیق بیاعتمادی مردم به نهادهای دولتی است.
6. رسانههای مستقل و آزاد نهتنها ابزار آگاهی و شفافیت هستند، بلکه بسترهایی برای گفتوگوی اجتماعی، ابراز دیدگاههای گوناگون و نقد سازندهاند. بدون رسانههای آزاد، فضاهای گفتوگو بسته و جامعه قطبی میشود و همبستگی اجتماعی ارگانیک تضعیف میگردد.
7. اعتماد عمومی اکنون دچار فرسایش شده است. بازسازی این اعتماد تنها از مسیر صداقت در گفتار، شفافیت در عملکرد نهادها، عدالت رویهای و پاسخگویی مسئولان ممکن است. بیاعتمادی عمومی ریشه همبستگی اجتماعی را میزند.
8. جامعهای متکثر همچون ایران، با قومیتها، زبانها، فرهنگها، سبکهای زندگی و تفاوتهای نسلی فراوان، نیازمند سیاستهایی برای پذیرش و بهرسمیتشناختن تفاوتهاست. همبستگی اجتماعی ارگانیک و پایدار از مسیر تنوعپذیری و مدارا میگذرد، نه یکسانسازی و طرد.
9. نابرابری اقتصادی، علاوه بر تحمیل رنج معیشتی، عامل مهمی در گسست اجتماعی است. سیاستهای بازتوزیعی، حمایت از اقشار آسیبپذیر و مقابله با تمرکز ثروت لازمه انسجامند. فقر، احساس تعلق اجتماعی را میکاهد.
10. شاید یکی از عمیقترین بحرانهای اجتماعی در ایران امروز، تضعیف چشمانداز و افق امید اجتماعی - حداقل در بین اقشار قابلتوجهی از مردم - باشد. بااینحال باید اذعان کرد جامعه ایرانی ظرفیت بالایی برای همبستگی اجتماعی دارد؛ این ظرفیت تاریخی، فرهنگی و اجتماعی میتواند پایهای مستحکم برای بازسازی اعتماد و مشارکت باشد. از اینرو میتوان با تکیه بر این ظرفیت به آینده امیدوار بود؛ آیندهای که در آن مردم با احساس تعلق و مسئولیت جمعی به بازسازی پیوندهای اجتماعی و ساختن جامعهای عادلانهتر و انسانیتر بپردازند.
11. همبستگی اجتماعی صرفاً یک وضعیت اخلاقی یا احساسی نیست، بلکه اساس جامعهای مطلوب و امن است. جامعهای همبسته، تابآورتر در بحرانها، بازتر نسبت به تغییرات و عادلانهتر در مواجهه با مطالبات است، بنابراین همبستگی نهفقط هدف، بلکه ابزار رسیدن به یک نظم اجتماعی سالم و انسانی است. جامعهای کارکرد مطلوب دارد که در آن افراد بتوانند از رهگذر ارتباطات انسانی مثبت، به شکلگیری احساس همبستگی و مسئولیت متقابل برسند، زیرا تنها در چنین فضایی است که نیازهای مادی و معنوی انسانها بهتر ارضا میشود. اگر در جامعهای حتی نیازهای اولیه شهروندان برآورده نشود، آن جامعه نهتنها از کارکرد مطلوب خود فاصله دارد، بلکه از هدف غایی یک جامعه انسانی یا الهی دور شده است. یکی از مهمترین شروط برای تحقق چنین جامعهای، آن است که افراد در جایگاهی متناسب با توانمندیها، استعدادها و ظرفیتهایشان قرار گیرند و در همان جایگاه، به ایفای نقش و مسئولیت خود بپردازند. این انطباق میان توانمندی و نقش، پایهای برای شکلگیری حس تعلق، مسئولیتپذیری و مشارکت مؤثر در ساختار اجتماعی است؛ عناصری که بنیان همبستگی اجتماعی پایدار را شکل میدهند.
12. در شرایطی که برخی از گروهها و اقشار، از جمله جوانان، زنان، اقلیتها یا طبقات فرودست، خود را بیرون از متن رسمی جامعه میبینند، احساس طرد اجتماعی گسترش مییابد. مقابله با این طرد و تقویت احساس تعلق اجتماعی، از طریق سیاستهای ادغام، بهرسمیتشناسی و تقویت شأن انسانی افراد، گامی اساسی در تقویت همبستگی است.
در نهایت باید یادآور شد که همبستگی اجتماعی در ایران امروز تنها با بازآرایی و بازسازی بنیادین در روابط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی ممکن است. رفتن بهسوی بازسازی اعتماد، عدالت، مشارکت و گفتوگو، پیششرط جامعهای است که بتواند پایدار، اخلاقی و منسجم بماند. پروژه همبستگی، پروژهای تدریجی، چندسطحی و مشارکتی است که نیازمند همزمانی تغییرات از بالا و پویشهای اجتماعی از پایین است. بااینحال باید اذعان کرد در وضعیت فعلی، نقش دولت در بازسازی اجتماعی پررنگتر و مؤثرتر از نقش جامعه مدنی یا کنشگران مردمی است؛ چراکه بسیاری از امکانات و زیرساختهای قانونی، اداری و رسانهای در اختیار نهادهای رسمیاند. از همین رو مسئولیت نهاد قدرت در این بازسازی، سنگینتر و تعیینکنندهتر است.
روزنامه
ورزشی
دانشگاه
شماره ۴۴۷۱ |
صفحه ۷ |
سیاست
دانلود این صفحه
بازسازی اجتماعی و همبستگی پایدار در ایران امروز
.gif?v=0)
