ندا اظهری، خبرنگار گروه دانشگاه: سند ملی توسعه علوم و فناوری نانو آبان سال 1401 به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسید و از سوی رئیس‌جمهور ابلاغ شد. این سند از 8 ماده تشکیل شده که مبانی، اهداف، راهبردها، شاخص‌ها و حوزه‌های صنعتی دارای اولویت‌ را دربرگرفته و افق بلندمدتی را تا سال 1412 در پی داشته و اهداف راهبردی‌ مختلفی را شامل مرجعیت علمی، صنعتی‌سازی، صادرات و بهبود کیفیت زندگی مردم در خود جای داده است. سال 1401، برای اولین بار گزارش اجرایی سند ملی توسعه علوم و فناوری نانو در ایران منتشر شد که گزارش جامعی با بیان جزئیات مربوط به فناوری نانو در کشور است. طبق این گزارش، جایگاه ایران از منظر تعداد مقالات نانویی در دنیا با یک پله سقوط نسبت به سال گذشته به رده ششم رسیده است. تعداد پتنت‌ها از 8 مورد در سال 2023 به 10 پتنت در سال 2024 افزایش یافته اما ایران همچنان در رده 27 دنیا از نظر تعداد پتنت‌های نانویی قرار دارد. همچنین، بازار فروش فناوری نانو در ایران در سال 1403 با رشد 102 درصدی به 61 هزار و 889 میلیارد تومان (1620 میلیون دلار) رسیده است که 90.8 درصد آن سهم فروش داخل و 9.2 درصد آن سهم فروش صادراتی است. علاوه براین، فروش تجهیزات نانویی با رشد 60 درصدی به 3 هزار و 605 میلیارد تومان رسیده است. 

کاهش یک‌پله‌ای رتبۀ نانو در انتشار مقالات

یکی از معیارهایی که در دنیا برای سنجش عملکرد کشورهای فعال در حوزه نانو وجود دارد، ارزیابی مقالاتی است که سالانه در این حوزه توسط محققان هر کشور منتشر می‌شود. در سال 2024، قریب به 10 هزار 860 مقاله نانویی توسط محققان ایرانی در پایگاه WoS منتشر شد که 4.2 درصد از کل مقالات نانویی منتشر شده در دنیا را به خود اختصاص داده است. این آمار در مقایسه با 11 هزار و 179 مقاله‌ای که در سال 2023 از محققان ایرانی منتشر شد و سهم 4.6 درصدی از کل مقالات نانویی را در اختیار داشتند، با افت حدود 0.3 درصدی روبه‌رو شده است. تعداد مقالات نانویی ایران در سال 2024 قریب به 18.5 درصد از کل مقالات علمی منتشر شده ایران در WoS را در برمی‌گیرد، درصورتی‌که سهم مقالات نانویی ایران از کل مقالات جهان (اعم از نانویی و غیرنانویی) در سال 2024 حدود 8.9 درصد اعلام شده است. 32 درصد از مقالات نانویی ایران در سال 2024 به صورت مشترک با کشورهای دیگر نظیر چین، آمریکا، ترکیه، عراق و هند منتشر شده که به ترتیب بیشترین تعداد مقالات مشترک با ایران را به خود اختصاص داده‌اند. سهم مقالات مشترک نانویی ایران در سال 2024 نیز 32.6 درصد بود که با کشورهای چین، آمریکا، ترکیه، عراق و کانادا انجام می‌شد. ایران به لحاظ سرانه مقالات نانویی نسبت به جمعیت، در سال 2023 در رده 23 و از نظر تعداد مقالات به ازای GDP براساس نرخ برابری قدرت پول (PPP)، رده نخست جهان را در همان سال از آن خود کرده بود. 

ایران در سال‌های گذشته عملکرد بسیار خوبی از خود در حوزه مقالات نانویی داشت، به طوری که جایگاه ایران در رده‌بندی جهانی از نظر تعداد مقالات نانویی تا رتبه چهارم دنیا هم بالا آمده بود. اما در سال‌های اخیر به دلایل مختلفی که مهم‌ترین آنها کاهش بودجه ستاد نانو و گرایش بیشتر به سمت تولید محصول اتفاق افتاد، جایگاه ایران به مرور متزلزل شد، به طوری که در سال 2023 رتبه پنجم دنیا را از آن خود کرد و کره جنوبی از ایران پیش افتاد. در آن سال، عربستان تنها یک پله تا ایران فاصله داشت و در رده ششم جای گرفته بود. اما در گزارش 2024، عربستان سعودی با 13280 مقاله از ایران و حتی کره جنوبی هم جلوتر رفت و توانست رتبه چهارم دنیا را به دست آورد و کره جنوبی یک گام از عربستان هم عقب افتاد و رتبه پنجم را کسب کرد. در این رده‌بندی، چینی‌ها با 124627 مقاله اول، هند با اختلاف فاحش نسبت به چین، با 31056 مقاله رتبه دوم و آمریکا با 23106 مقاله، جایگاه سوم را از آن خود کرده‌اند. 

سهم 19 درصدی دانشگاه آزاد در مقالات نانوی ایران

به مانند سال 2023 که دانشگاه آزاد اسلامی در قالب تمام واحدها یک‌پنجم مقالات نانویی کشور را در اختیار داشت، در سال 2024 نیز بیش از 19 درصد مقالات نانویی توسط این دانشگاه منتشر شد. در این بین، دانشگاه تهران با 809 مقاله نانویی، سهم 7.3 درصدی را از آن خود کرده است. پس از آن هم دانشگاه‌های تبریز با 537 مقاله نانویی و سهم 4.95 درصدی؛ علم و صنعت با 474 مقاله و سهم 4.37 درصدی؛ صنعتی امیرکبیر با 444 مقاله و سهم 4.1 درصدی و علوم پزشکی تهران با 433 مقاله و سهم 4 درصدی در رده‌های بعدی جای گرفته‌اند. 

کاهش 5 درصدی مقالات نانو در مجلات Q1

یکی دیگر از شاخص‌هایی که برای ارزیابی کیفیت مقالات علمی در نظر گرفته می‌شود، سهم مقالات منتشر شده نانویی ایران در مجلات Q1 است. تعداد مقالات نانویی ایران که در سال 2024 در مجلات Q1 منتشر شده به 4615 مقاله و سهم 42.5 درصدی رسید که در مقایسه با 4235 مقاله منتشر شده در مجلات در سال 2023 و کسب سهم 37.85 درصدی، با رشد 2 درصدی روبه‌رو شده است. با توجه به تعداد مقالات منتشر شده در مجلات Q1 و سهم مقالات نانویی در این مجلات، ایران مانند سال گذشته در رده هفتم جدول قرار گرفته است. در این رده‌بندی، چین با 86924 مقاله و سهم 69.7 درصدی در رده نخست قرار گرفته و بعد از آن هم آمریکا، هند و کره جنوبی در رده‌های دوم تا چهارم جا خوش کرده‌اند. 

جایگاه دوازدهم ایران از نظر شاخص h

در شاخص h برای مقالات منتشر شده طی پنج سالی که به 2024 ختم می‌شود (شاخص h پنج ساله) رتبه جهانی ایران 12 بوده است. شاخص h ایران در آن سال 162 تعیین شده است. براین اساس، بالاترین شاخص h متعلق به چین با شاخص 376 و آمریکا، استرالیا، آلمان و سنگاپور نیز در رده‌های بعدی جای گرفته‌اند. 

رشد 102 درصدی بازار فروش محصولات نانویی

طبق آمار موجود، متوسط رشد سالانه بازار فناوری نانو در ایران از سال 1392 تا 1402 حدود 97 درصد بوده که بیانگر دوبرابر شدن سالانه حجم فروش بازار نانو است. در این بین، بالاترین رقم رشد بازار فناوری نانو مربوط به سال 1399 با رشد 160 درصدی برمی‌گردد. همچنین رشد بازار فناوری نانو در سال 1402 نیز 102 درصد اعلام شده است که از رقم 30 هزار و 603 میلیارد تومان (1125 میلیون دلار) در سال 1401 به رقمی بالغ بر 61 هزار و 889 میلیارد تومان (1620 میلیون دلار) رسیده است. بازار فناوری نانوی ایران در چهار سال منتهی به سال 1402 به طور متوسط 55.6 درصد رشد فراتر از تورم داشته است. علاوه براین، متوسط چهارساله رشد فروش محصولات نانوی ایران هم در همین بازه زمانی به رشد 97.1 درصدی رسید درحالی‌که متوسط چهار ساله نرخ تورم در این بازه زمانی 41.5 درصد عنوان شده است. از کل بازار فروش محصولات نانویی ساخت ایران در سال 1402، سهم 9.2 درصدی صادرات 5 هزار و 710 میلیارد تومانی مربوط به صادرات این محصولات به سایر کشورها بوده که در مقایسه با سهم 6.3 درصدی در سال 1401 با افزایش 3.1 درصدی سهم صادرات محصولات نانویی روبه‌روست. همچنین، 56 هزار و 179 میلیارد تومان از کل فروش محصولات نانویی نیز سهم فروش بازار داخل است که در مقایسه با رقم 28 هزار و 459 میلیارد تومانی در سال 1401 با رشد حدود 97.40 درصدی مواجه شده که سهم 90.8 درصدی را از آن خود کرده است. 

صادرات نانو از 145 میلیون دلار فراتر رفت

نرخ صادرات محصولات نانو در حوزه صادرات پایدار و ارتقای نشان ساخت ایران در بازارهای منطقه‌ای و جهانی در سال 1402 تا بیش از 100 درصد رشد داشته است. سهم صادرات از کل بازار نیز در همین سال و پس از چند سال افت متوالی، رشد کرده است. به این ترتیب که در سال 1402، حجم صادرات محصولات فناوری نانوی ساخت ایران به 145 میلیون و 100 هزار دلار رسید. ایران در این بازه زمانی، به حدود 50 کشور به عنوان مقاصد صادراتی محصولات نانویی شامل عراق، سوریه و هند فروخته است که در رده‌های نخست مقاصد صادراتی برای ایران به شمار می‌روند. 

ثبت یک پتنت به ازای هر 500 مقاله نانویی

طبق آخرین گزارش‌ها تا پایان سال 2024، ایران 364 اختراع نانویی را در دفاتر ثبت آمریکا و اروپا منتشر کرده. این تعداد تا انتهای سال 2023 به 354 مورد می‌رسید که رشد حدود 3 درصدی را نشان می‌دهد. سهم پتنت‌های نانویی ایران در دفتر ثبت پتنت آمریکا در سال 2024 به 10 مورد رسید که در مقایسه با 8 پتنت ثبت شده در سال 2023، بیشتر شده است. اما رتبه ایران از منظر تعداد پتنت‌ها در 2024 نسبت به 2023 بدون تغییر در جایگاه 27 باقی مانده است. نسبت تعداد پتنت‌ها به تعداد مقالات نانویی نشان می‌‌دهد که 0.19 پتنت نانو در ازای هر 100 مقاله نانو ثبت شده است. در سال 2024، سهم اختراعات مرتبط با فناوری نانوی ایران از کل پتنت‌های ثبت شده در کشور در ادارات ثبت پتنت آمریکا و اروپا حدود 25 درصد اعلام شده که در مقایسه با سهم 17 درصدی در سال 2023 با افزایش 8 درصدی مواجه شده است. سهم پتنت‌های نانوی ایران از کل پتنت‌های ایران در سال 2024 به 19 درصد رسید که از این بین، 25 درصد از پتنت‌های نانویی شامل پتنت‌های گرنت شده و 15 درصد از آنها نیز پتنت‌های منتشر شده بودند. در رده‌بندی جهانی ثبت پتنت‌های نانویی، آمریکا با 4501 پتنت در رده نخست و بعد از آن، کره جنوبی با اختلاف زیاد، با 1169 پتنت نانویی در رده دوم جا خوش کرده است. چین و تایوان نیز در رده‌های سوم و چهارم قرار گرفته‌اند. 

فروش تجهیزات نانویی ایران 60 درصد افزایش یافت

بازار فناوری نانو طبق استانداردهای بین‌المللی به سه بخش «بازار کالای فناوری نانو»، «بازار تجهیزات فناوری نانو» و «بازار خدمات فناوری نانو» تقسیم شده است. براین اساس، بازار تجهیزات نانویی در دو سال 1399 و 1400 رشد چشمگیری داشته است. در سال 1402 پس از یک سال افت در مقدار فروش، رشد حدود 60 درصدی را به ثبت رسانده است. رقم فروش تجهیزات نانو در ایران از 2 هزار و 228 میلیارد تومان در سال 1401 رقمی بالغ بر 3 هزار و 605 میلیارد تومان رشد داشته است. در میان فروش تجهیزات نانویی، پنج تجهیز شامل دستگاه خشک‌کن انجمادی، لایه نشانی اسپاترینگ رومیزی، سیستم پوشش‌دهی در خلأ به روش PVD، دستگاه‌های طیف‌سنجی نوری و دستگاه الکتروریسی می‌شود.

رشد 80 درصدی بازار خدمات فناوری نانو

حجم بازار خدمات فناوری نانوی ایران در سال 1401 چیزی حدود 5 هزار و 363 میلیارد تومان بوده است. این در حالی است که رشد خدمات فناوری نانو در سال 1402 با رشد 80 درصدی به رقمی بالغ بر 9 هزار و 707 میلیارد تومان رسید که نسبت به فروش کالا و تجهیزات نانو نرخ بالاتری را به خود اختصاص داده است. حوزه پوشش‌دهی، بیشترین نرخ رشد مربوط به خدمات صنعتی را از آن کرده است. 

یک‌سوم بازار نانو در اختیار صنعت عمران

اگر نگاهی به آمار بازار محصولات فناوری نانوی ایران به تفکیک حوزه‌های صنعتی در سال 1402 بیاندازیم، در میان حوزه‌های صنعتی، صنعت عمران و ساختمان با سهم 34.7 درصدی و از بین انواع فناوری در حوزه نانو، فناوری نانوپوشش‌ها با سهم 41 درصدی در رتبه نخست بازار محصولات نانو قرار داشته‌اند. طبق گزارش عملکرد ستاد، در سال 1402 درمجموع، 438 شرکت در حوزه تولید محصول، تجهیزات و خدمات حوزه فناوری نانو در ایران فعالیت داشته و بیش از 80 درصد از حجم بازار فناوری نانوی کشور در اختیار 100 شرکت اول قرار گرفته است. از میان حوزه‌های مختلف صنعتی، بیشترین تعداد شرکت‌های فناوری نانوی ایران در حوزه‌های عمران و ساختمان، خدمات و نساجی و پوشاک فعالیت می‌کردند.