سارا طاهری، خبرنگار گروه دانشگاه: چند سالی میشد که زمزمههای استفاده از هوش مصنوعی در میان اهالی علم و آموزش به گوش میرسید؛ زمزمهای که در نهایت به همهمهای فراگیر تبدیل شد؛ «هوش مصنوعی میآید و نمیتوان آن را نادیده گرفت.» این تنها یک پیشبینی نبود، بلکه روایتی از یک تحول بنیادین بود که بهآرامی اما با سرعتی زیاد، در حال تسخیر تمامی ابعاد زندگی ماست و دانشگاهها نیز از این قاعده مستثنی نیستند. بسیاری از کارشناسان آموزش عالی بر این باورند که استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی دیگر یک انتخاب نیست، بلکه ابزاری اجتنابناپذیر برای دانشجویان و دانشگاهها محسوب میشود. آنها بر این باور بودند که انکار نقش هوش مصنوعی در محیطهای دانشگاهی نهتنها به معنای نادیده گرفتن واقعیتهای جاری است، بلکه میتواند به عقب ماندن از قطار پرسرعت پیشرفت علمی و پژوهشی منجر شود. در میان همین همهمهها و چرایی استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی بود که دانشجویان حتی زودتر از استادان خود با پدیدههایی مثل «چتباتها» و «ابزارهای تولید محتوا» آشنا شدند. ابزارهایی که میتوانستند به آنها در یافتن اطلاعات، خلاصهنویسی و حتی نگارش متون اولیه کمک کند. این اتفاق، زنگ هشداری بود برای نظام آموزشی سنتی؛ بنابراین برای بسیاری از استادان و مسئولان آموزش عالی این سؤال مطرح شد که آیا باید با این فناوری مقابله کرد یا باید همراه با آن شد و از آن استفاده کرد؟
هوش مصنوعی؛ زنگ خطر یا فرصت طلایی؟
دکتر طهرانچی، رئیس دانشگاه آزاد در روزهای ابتدایی امسال در دیدار نوروزیاش با معاونان، مدیران دانشگاه، به این سؤال پاسخ داد. او در سخنان خود از نگاه سنتی به علم گلایه و عنوان کرد باید «هوش مصنوعی» را بهعنوان ابزاری برای پیشرفت علم باید به کار ببریم؛ زیرا به اعتقاد او ذائقه اجتماعی در دو دهه اخیر تغییر کرده و جوان امروز مانند گذشته نمیاندیشد! دکتر طهرانچی تغییر فضای تربیتی و شکلگیری ذائقههای جدید اجتماعی را یک واقعیت میداند که باید درک و برای آن چارهاندیشی کرد. او معتقد است در حال حاضر درگیر «جنگ فناورانه» هستیم و تحولات فناوری، تحولات دیجیتال، هوش مصنوعی، فناوریهای کوانتومی و فناوریهای زیست اجتماعی، همه شئون ما را تحتتأثیر قرار داده است.
وی دلیل این تغییر ذائقه جوانان را در ناتوانی در برقراری ارتباط بین علم و عمل میداند. او تأکید کرد دانشگاه نباید صرفاً به یاددهی مداومت داشته باشد، بلکه باید «تحریک یادگیری» ایجاد کند. به باور او، جوان باید بداند که «از ابزار هوش مصنوعی» چقدر سؤال کند و چه سؤالاتی را بپرسد! رئیس دانشگاه آزاد گفت فرصتی برای تعلل باقی نمانده و «اگر روش امتحانی همین ترم عوض نشود، ترم دیگر دیر است.» او یک پیشنهاد جسورانه و ساختارشکنانه را مطرح کرد: «همین ترم بهجای اینکه اطلاعیه بزنیم، ورود موبایل در سر جلسه امتحان ممنوع است، اطلاعیه بدهیم که استفاده از موبایل در جلسه امتحان واجب است و استادان سؤالات خود را با علم به اینکه دانشجو به دیپسیک و چت جیپیتی دسترسی دارد، مطرح کنند.» دکتر طهرانچی در سخنان خود صراحتاً اعلام کرد امسال و از همین ترم باید این تحول ایجاد شود و نباید منتظر ترمهای بعد بود.
هوش مصنوعی در دستان دانشجویان دکتری
به دنبال سخنان دکتر طهرانچی، مبنی بر لزوم همراهی با تحولات نوین و بهکارگیری هوش مصنوعی در آموزش عالی و ضرورت استفاده از هوش مصنوعی در امتحانات، چند روز پیش خبر رسید که معاونت علوم، مهندسی و کشاورزی دانشگاه آزاد با نزدیکشدن به پایان نیمسال 1404 -1403 با صدور بخشنامهای، به دانشجویان مقطع دکتری اجازه داده تا در امتحانات دروس نظری خود از ابزارهای هوش مصنوعی استفاده کنند. این اتفاق که فعلاً به دانشجویان دکتری محدود شده، نشاندهنده رویکرد پیشرو دانشگاه آزاد در پذیرش فناوریهای نوین و آمادهسازی دانشجویان برای مواجهه با چالشها و فرصتهای عصر هوش مصنوعی است. بخشنامهای که با نگاهی به مفاد آن میتوان متوجه شد که این تصمیم در راستای دیدگاه دکتر طهرانچی مبنی بر اجتنابناپذیری هوش مصنوعی و لزوم تبدیل دانشگاهها به «سازمان یادگیرنده» در دنیای پرشتاب امروز است. بخشنامهای که میتواند سرآغازی برای تغییرات گستردهتر در نحوه ارزیابی و آموزش در سطوح بالاتر دانشگاهی باشد.
چه تغییراتی در راه است؟ بخشنامه چه میگوید؟
در این بخشنامه نمره نهایی دوره دکتری تخصصی از ۲۰ نمره تعیین شده و بخشی از آن یعنی تا ۶ نمره، به فعالیتهای کلاسی و پروژهها اختصاص دارد. امتحانات هم بهصورت حضوری و تشریحی برگزار میشوند؛ دانشجو باید خودش حضور داشته باشد و به سؤالات پاسخ بدهد. اما نکته جالب اینجاست که استفاده از تلفن همراه، لپتاپ یا حتی ابزارهای هوش مصنوعی در جلسه امتحان ممنوع نیست! البته تأکید شده که سؤالات باید طوری طراحی شوند که دانشجو نتواند فقط با کپیبرداری جواب دهد، بلکه باید تحلیل و فکر خودش را به نمایش بگذارد. این یعنی دانشگاه بهجای محدودکردن فناوری، میخواهد دانشجو را به چالش بکشد تا خلاقیت و توانمندیهای واقعیاش را نشان دهد. البته دانشگاه مراقب تقلبهای احتمالی نیز است؛ به همین دلیل همپوشانی پاسخها میتواند بهعنوان تخلف در نظر گرفته شود. از سوی دیگر استفاده از ابزارهای الکترونیکی برای برقراری ارتباط صوتی یا تصویری در حین امتحان ممنوع شده تا امنیت و عدالت در برگزاری امتحان حفظ شود. استادان هم میتوانند سؤالات متنوعی طراحی کنند و همه اینها با هدف ارتقای کیفیت آموزش و ارزیابی دانشجویان دکتری انجام میشود. البته همانطور که پیشتر گفته است این بخشنامه فقط برای دروس نظری است و شامل آزمون جامع نمیشود. آن طور که مشخص است دانشگاه با دنیای جدید همراه شده و بهجای ترسیدن از فناوریهای نوین، میخواهد از آنها برای بهترشدن آموزش استفاده کند.
تجربه واحد یزد و زاهدان در استفاده از هوش مصنوعی
در پی ابلاغ دستورالعمل جدید دانشگاه آزاد برای برگزاری امتحانات پایان نیمسال دروس نظری دوره دکتری تخصصی غیرپزشکی واحدهای دانشگاهی وارد مرحلهای تازه در فرآیند آموزش و ارزیابی شدند. دیروز خبر رسید که نخستین امتحان دکتری با دسترسی الکترونیکی کنترلشده در مرکز آزمون الکترونیک دانشگاه آزاد اسلامی واحد یزد برگزار شده است.
در این مرکز ۱۳۴ جایگاه مجهز به کامپیوتر برای آزمون پایانترم دکتری بر اساس بخشنامه جدید پیشبینیشده، همچنین ازاینپس بر اساس بخشنامه جدید دانشگاه آزاد اسلامی، فقط استفاده از وسایل الکترونیکی مانند تلفن همراه، کامپیوتر و لبتاپ و ابزارهای هوش مصنوعی متفاوت فاقد ارتباط صوتی یا تصویری با هدف دسترسی کنترلشده به منابع علمی در امتحان پایانترم برای دروس نظری دانشجویان دکتری تخصصی مجاز است. دانشگاه آزاد زاهدان نیز یکی دیگر از واحدهای دانشگاه آزاد است که برای اولینبار استفاده از هوش مصنوعی در امتحانات خود را تجربه کرده است. آنطور که کامبیز نرماشیری در جریان بازدید از فرایند برگزاری امتحانات پایانترم دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد زاهدان گفته که این تغییر نه فقط نشاندهنده پیشرفتهای تکنولوژیک در حوزه آموزش است، بلکه گامی مهم در راستای همگامی با دنیای مدرن و نیازهای روزافزون جامعه است. البته او معتقد است برگزاری چنین فرایندی بدون فراهمکردن بسترهای لازم امکانپذیر نبود به همین دلیل برای اجرای دقیق و مناسب این برنامه، این دانشگاه اقدام به برگزاری دورههای آموزشی و توانمندسازی ویژهای برای استادان کرد، برگزاری این دورهها بستر مناسب را برای استادان فراهم میآورد تا با فناوریهای نوین آشنا و نحوه استفاده از آنها را در فرایند برگزاری امتحانات بیاموزند.
ابهامات و پاسخها؛ شفافسازی در مسیر تحول
پس از ابلاغ بخشنامه استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی در امتحانهای نظری مقطع دکتری دانشگاه آزاد اسلامی، بسیاری از واحدهای دانشگاهی با پرسشهایی درباره نحوه اجرای این تغییر مهم مواجه شدند. سؤالاتی از این دست که شیوه دقیق برگزاری امتحانات چگونه است؟ آیا سؤالات نسبت به ترمهای گذشته تغییر کردهاند؟ و آیا استادان برای طراحی سؤالات جدید، آموزشهای لازم را دیدهاند؟ پاسخ به این ابهامات میتواند نقشه راه روشنتری پیش روی واحدهای دانشگاهی قرار دهد و به ابهامات پایان دهد. در همین راستا، حامد علیپور، معاون آموزشی دانشگاه آزاد واحد تبریز و سید حسن حجازی، معاون آموزشی دانشگاه آزاد واحد اصفهان، در گفتوگو با «فرهیختگان» به این پرسشها پاسخ دادهاند.
کدام هوش مصنوعی؟ استادان تعیین میکنند
یکی از سؤالات این است که دانشجو از کدام ابزار هوش مصنوعی میتواند استفاده کند؟ به گفته علیپور پاسخ به این سؤال به سطح سؤالات برمیگردد! یعنی نوع و میزان سختی سؤال. این اختیار به استاد داده شده و او مشخص میکند که دانشجو از کدام ابزار و در چه سطحی میتواند استفاده کند. بنابراین به گفته او این استاد است که تعیین میکند دانشجو میتواند تبلت، موبایل یا لپ تاپ به همراه داشته باشد.
سیدحسن حجازی، معاون آموزشی دانشگاه آزاد واحد اصفهان نیز گفت در دانشگاه آزاد واحد اصفهان یک مرکز آزمون الکترونیکی مستقر است که مجهز به سامانهای است که در بستر آن میتوان آزمون الکترونیکی برگزار کرد. تا جایی که حتی 11 مدل طراحی سؤال در این مرکز آزمون الکترونیکی انجام میشود. قرار بود آزمونها در این مرکز آزمون و در بستر این سامانه برگزار شود و حالا با بخشنامه جدید دانشجویان میتوانند براساس نظر استادان از نرمافزارهای مختلف هوش مصنوعی استفاده کنند.
استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی را میتوان با امتحانات «کتاب باز» نیز مقایسه کرد. بسیاری از استادان هستند که در امتحانات به دانشجوی خود اجازه میدهند که از اطلاعات کتاب کمک بگیرد. اما کار به همین سادگیها نیست و سؤالات به گونهای عمیق و تحلیلی طراحی شدهاند که اگر دانشجو قدرت تحلیل قوی نداشته باشد نمیتواند به راحتی پاسخ سؤالات را حتی از کتاب استخراج کند. حالا این اتفاق در امتحاناتی که قرار است با استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی برگزار میشود نیز افتاده است. یعنی اینکه دانشجو نتواند با تکیه بر حفظیات به جواب برسد و حتماً باید تحلیلی انجام دهد. ابزار این تحلیل نیز همان هوش مصنوعی و موارد مشابه است.
همچنین استاد میتواند بنا به تشخیص خود، سؤالات را شخصیسازی کند. یعنی به طور مثال برای ۱۰ دانشجوی یک کلاس، سؤالات متفاوت باشد. علیپور البته گفت به مدیران گروه تأکید شده است که باید دقت شود سختی و آسانی سؤالات در یک اندازه باشد تا موجب گلایه دانشجویان نشود.
راههای تقلب مسدود میشود
حضور استاد در جلسه امتحان در این برهه بسیار مهم است، زیرا استاد دانشجویانش را میشناسد و میتواند هرگونه تقلب عمدی را تشخیص دهد. علیپور میگوید اگر استاد در جلسه حضور داشته باشد، میتواند مانع این کار شود. بنابراین از استادان دانشگاه درخواست شده که از ابتدا تا انتها در جلسه حضور داشته باشند تا از تقلبهای احتمالی جلوگیری شود.
معاون آموزشی اصفهان نیز در مورد نگرانیها درباره استفاده از وسایل الکترونیکی مثل موبایل و تبلت در جلسه امتحان و ممنوعیت ارتباط صوتی و تصویری، معتقد است با حضور مراقبین و استادان، و قرار دادن تلفنها در حالت پرواز، امکان تقلب از این طریق به حداقل میرسد و کنترل کاملاً امکانپذیر است.
آموزش راه و رسم طراحی سؤالهای مفهومی به استادان
طراحی سؤالات در روش جدید به گونهای خواهد بود که دانشجو فقط با کپی کردن جواب از هوش مصنوعی به موفقیت نرسد، بلکه باید توان تحلیل و تشخیص دادههای صحیح از ناصحیح را داشته باشد. حجازی، معاون آموزشی اصفهان در اینباره گفت: «سؤالها باید به شکلی باشند که دانشجو ناچار باشد جواب را تحلیل کند و صرفاً یک نقل قول از ابزار هوش مصنوعی نباشد. دانشجو باید متوجه شود آیا پاسخ و دادههای هوش مصنوعی درست بوده است یا خیر.»
او درباره تغییر در نحوه طرح سؤالات نیز گفت: «سؤالات تحلیلی پیش از این هم در دوره دکتری وجود داشته، اما الان این مدل پیشرفتهتر شده و استاد باید سؤال را به گونهای طراحی کند که دانشجو حتی نتواند به راحتی جواب را از هوش مصنوعی دریافت کند، بلکه خودش باید تحلیل کند.»
یکی از سؤالات این است که آیا استادان برای طراحی سؤالات آموزش دیدهاند یا خیر. معاون آموزشی دانشگاه آزاد واحد تبریز در این باره گفت: «یک سری کارگاههای آموزشی مجازی برای استادان نیز برگزار شده است این کارگاهها به ویژه برای استادان علوم انسانی برگزار شد تا با ابزار هوش مصنوعی آشنا شوند و نحوه طرح سؤالات تحلیلی را بیاموزند.»
به گفته علیپور، این روال در حال حاضر در حال اجراست و خوشبختانه در روزهای ابتدایی امتحانات، مشکل آن چنانی وجود نداشته است. اما او به یک نکته مهم اشاره کرد؛ این که بعضی از استادان یک سری مقاومتهایی داشتند؛ مثل دوران کرونا. او میگوید برای جلوگیری از این مقاومتها با آنها جلساتی برگزار میشود.
یکی دیگر از سؤالات این است که استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی برای دانشجویان و استادان اختیاری یا اجباری است؟
معاون آموزشی دانشگاه آزاد واحد تبریز گفت دانشجو مختار اما استاد نمیتواند به دانشجو بگوید امتحان من جزوه بسته است!
هدف؛ ارتقای سطح، توانمندی و قدرت تحلیل دانشجویان
یکی از دغدغههای همیشگی استادان و کارشناسان حفظ اعتبار علمی مراکز آموزشی و مدارکی است که این مراکز به وسیله آن درجه علمی یک فرد را تأیید میکنند. امکان استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی در امتحانات هم طبیعی است، مانند هر تغییر و تحولی میتواند تأثیرات مثبت و البته منفی هم داشته باشد که میتوان به وسیله هدایت و برنامهریزی آن را به حداقل رساند.
در این زمینه، مسئولان دانشگاه آزاد به این نگرانی پاسخ دادهاند و معتقدند نباید نگاه منفی به این موضوع داشت. به گفته علیپور بسیاری از دانشگاههای معتبر دنیا مثل MIT و هاروارد نیز همین روند را پیش گرفتهاند و در امتحاناتشان از هوش مصنوعی بهره میبرند، اما اعتبار مدارکشان همچنان حفظ شده است. این موضوع نشان میدهد که استفاده از هوش مصنوعی در آموزش عالی به عنوان یک ابزار جدید و چالشبرانگیز، نهتنها نباید باعث نگرانی شود، بلکه میتواند به ارتقای سطح دانش و توانمندی دانشجویان کمک کند.
معاون آموزشی دانشگاه آزاد واحد اصفهان نیز گفت: «این موضوع نقطه قوت دانشگاه آزاد است. دانشجویان ما قدرت تحلیل و تشخیص بالایی پیدا میکنند و این نشاندهنده پیشرفت و بهروزرسانی علمی است.»
فراتر از ابزار، آمادهسازی برای آینده
آنطور که به نظر میرسد دانشگاه نهتنها به دنبال استفاده از هوش مصنوعی به عنوان یک ابزار است، بلکه میخواهد دانشجویان و استادان را برای بهرهبرداری صحیح و مؤثر از این فناوری آماده کند. مسئولان دانشگاه میخواهند بستری را ایجاد کنند تا با ورود فناوریهای نوین به حوزه آموزش عالی، به درک عمیقتری از چگونگی استفاده بهینه و اصولی از هوش مصنوعی برسند. این اقدام فرصتی را ایجاد میکند برای آزمایش، بررسی و تحلیل کاربرد هوش مصنوعی در فرایندهای آموزشی و ارزیابی دانشجویان.
حالا دانشگاه آزاد میخواهد با هوشمندی، دانشجویان خود را به چالش بکشد و آنان را برای دنیایی آماده کند که فناوریهای نوین جزء جداییناپذیر آن هستند. بنابراین در نهایت، این تحول فرصتی است تا دانشگاه آزاد کیفیت آموزش و ارزیابی خود را ارتقا دهد و دانشجویان را به افرادی مجهز به مهارتهای تحلیلی و تفکر انتقادی تبدیل کند که بتوانند در دنیای پیچیده امروز با اعتماد به نفس عمل کنند.
.gif?v=0)
