سارا طاهری، خبرنگار گروه دانشگاه: آخرین روز اردیبهشت امسال، جایی در دل واحد زنجان، استادانی از گوشه وکنار کشور، با کولهباری از تجربه و عشق به فرهنگ، گردهم آمدند تا در رویدادی متفاوت با نام «خشت و آینه» شرکت کنند؛ رویدادی که نه فقط یک گردهمایی رسمی، بلکه تجلی همدلی و روایت بود. رویداد «خشت و آیینه» امسال در حالی برگزار شد که حضور ۸۰۰ استاد از سراسر کشور و ارسال بیش از ۲ هزار تجربه فرهنگیـ تربیتی، نشان از بلوغ جریان «اساتید همیار فرهنگ» داشت؛ جریانی که از سال ۱۳۹۹ کلید خورده و حالا به نهضتی بدل شده است که تلاش دارد تا قلب فرهنگ را به کلاس درس بازگرداند. خشت و آیینه نامی است استعاری؛ خشتهایی که اساتید در قالب آموزش و تجربه میچینند و آیینههایی که در دل دانشجویان ساخته میشود تا آنچه یاد گرفتند را بازتاب دهند. این رویداد اولین رویداد ملی تجربهنگاری اساتید همیار فرهنگ دانشگاه آزاد اسلامی است؛ فرصتی تا صدای کلاسهایی شنیده شود که در آنها تنها آموزش در جریان نیست، بلکه تربیت، الهام و فرهنگ نیز نفس میکشند. در این رویداد، اساتید نهتنها به بازگویی شیوههای آموزشی خود میپردازند، بلکه از لحظاتی میگویند که یک روایت ساده یا یک اشاره تربیتی، چطور مسیر ذهن و دل یک دانشجو را دگرگون کرده است. در دوره اول این رویداد که سال گذشته برگزار شد ۲۰۰ استاد شرکت کردند و حدود ۶۰۰ تجربه به دبیرخانه ارسال شد اما امسال این عدد به بیش از ۸۰۰ استاد رسید و تعداد تجربههای ارسالی به دبیرخانه بیش از 3 برابر رشد داشته است. در این گزارش در گفتوگو با فرزاد جهانبین، معاون فرهنگی و دانشجویی دانشگاه آزاد به جزئیات برگزاری این رویداد پرداخته و در ادامه با 3 برگزیده به گفتوگو نشسته و از تجربهنگاری آنها پرسیدهایم که در ادامه از نظر میگذرانید.
معاون فرهنگی و دانشجویی دانشگاه آزاد: کتاب تجربیات فرهنگی اساتید منتشر میشود
فرزاد جهانبین، معاون فرهنگی و دانشجویی دانشگاه آزاد اسلامی در گفتوگو با «فرهیختگان» به تبیین چرایی و چگونگی شکلگیری «رویداد خشت و آیینه» و جریان «اساتید همیار فرهنگ» پرداخت و ضمن تشریح روندکار، از اهداف و دستاوردهای این طرح سخن گفت. او در ابتدای سخنان خود گفت: «اساتید یکی از مهمترین و اثرگذارترین عناصر در فرهنگ دانشگاه هستند و بدون نقشآفرینی فرهنگی و تربیتی اساتید، امکان اثرگذاری فرهنگی تا حدود بسیار زیادی از بین میرود. جایی که بیشترین ارتباط را با دانشجو داریم و اکثریت دانشجویان آنجا حضور دارند، کلاس درس است.
بر اساس پیمایش «سیمای زندگی» متوجه شدیم که حضور ۸۲ درصد دانشجویان فقط و عمدتاً در کلاس درس است. این بدان معناست که اگر کلاس را رها کنیم، دسترسی فرهنگی مؤثر به دانشجویان نخواهیم داشت. به همین دلیل، محوریتی به نام «اساتید همیار فرهنگ» تعریف شد.» جهانبین ادامه داد: «این رویکرد مبتنی بر بیانیهای است که دکتر طهرانچی تحت عنوان «رسالت تعلیم و تربیت اجتماعی دانشگاه» صادر کردند؛ در آن بیانیه تأکید شده که تربیت از درون تعلیم میگذرد، و کاستن نقش استاد به صرف آموزش یک خطای راهبردی بوده است. درواقع فروکاستن فرهنگ هم به امور فرهنگی و فوقبرنامه، یک خطای بزرگ بوده است. بنابراین ما باید به نقشآفرینی استاد در حوزه فرهنگی در کلاس برگردیم.» معاون فرهنگی و دانشجویی دانشگاه آزاد اضافه کرد: «در سند تحول و تعالی دانشگاه آزاد، در بسته دوم و راهکنش دوم، نیز به نقش سازنده اساتید اشاره شده است؛ بنابراین با توجه به این مقدمات نهضتی تحت عنوان «بازگشت به استاد و کلاس درس در تعالی فرهنگی» شکل گرفت. مفهوم «اساتید همیار فرهنگ» نیز ذیل همین جریان متولد شد.»
او درباره اساتید همیار فرهنگ توضیح داد: «اساتید همیار فرهنگ در قالب ۱۰ گروه تعریف میشوند؛ چهار گروه در داخل کلاس و شش گروه هم خارج از کلاس. این گروهها تلاش میکنند که از طریق کار تخصصی و علمیشان، اثر فرهنگی بگذارند. مثلاً گروهی از اساتید دروس تخصصی، در چهارچوب جهتگیری الهی- فرهنگی در تدریس دروس تخصصی فعالیت میکنند.»
جهانبین اضافه کرد: «در کنار آن، برخی اساتید بهعنوان استاد مشاور کرسیهای آزاداندیشی یا استاد مشاور کانونهای فرهنگی دانشجویی ایفای نقش میکنند.»
او بیان کرد: «امسال 10 هزار تیم در کرسیها شرکت کردند و همه این 10 هزار تیم استاد مشاور دارند و دو هزار کانون دانشجویی نیز دو هزار استاد مشاور دارند. ۶۰۰ حلقه مباحثاتی ذیل جهتگیری الهی فرهنگی در تدریس دروس تخصصی شکل گرفته و بیش از 3 هزار استاد در این حلقهها بحث میکنند و سرریز این مباحث را در کلاسها شاهدیم.»
او بیان کرد: «همانطور که گفتم اینها 10 گروهاند که این 10 گروه از طریق کار تخصصی و علمی به دنبال اثرگذاری فرهنگی تربیتیاند. در دو سال گذشته، با سفر به ۱۹ استان و گفتوگو با اساتید همیار فرهنگ (که در طول این سالها به صورت گلوله برفی به مجموعه معاونت فرهنگی بهعنوان استاد همیار فرهنگ اضافه شدهاند) متوجه شدم که تجربیات گرانسنگی توسط اساتید در این مسیر وجود دارد.»
او با اشاره به همین هدف، از تولد رویداد «خشت و آیینه» سخن گفت و بیان کرد: «قدم اول این بود که این تجربهها ثبت شود و در همین زمان رویداد خشت و آینه متولد شد. سال گذشته این رویداد با هدف ثبت تجربههای فرهنگی- تربیتی اساتید همیار فرهنگ شکل گرفت. در سال گذشته ۲۰۰ استاد شرکت کردند و حدود ۶۰۰ تجربه به دبیرخانه ارسال شد و امسال بیش از ۸۰۰ استاد در این رویداد شرکت کردند. همچنین امسال بیش از ۲ هزار تجربه تربیتی به دبیرخانه ارسال شد.»
جهانبین اظهار کرد: «در ارزیابی اولیه، ۱۶۹ تجربه از میان 2 هزار تجربه براساس سه شاخص «تأثیرگذاری، خلاقیت و قابلیت تعمیم آن تجربه به عنوان الگو» انتخاب شد. سپس از این میان، ۵۰ تجربه در روزهای، ۳۰ و ۳۱ اردیبهشت در واحد زنجان که دبیرخانه دائمی این طرح است، در حضور هیئت داوران، تجربههایشان را ارائه کردند و نهایتاً ۱۰ تجربه به عنوان برگزیده نهایی انتخاب شد.»
معاون فرهنگی و دانشجویی دانشگاه آزاد خاطرنشان کرد: «در گام بعدی با محوریت معاونت علوم تربیتی و مهارتی با انجام مصاحبههای تخصصی با این اساتید، تلاش خواهیم کرد تا روشهای تربیتی موجود در دل این تجربیات، مستند و ساختاریافته شده و در اختیار سایر اساتید قرار گیرد.»
او درباره انتشار کتابی از این تجربیات گفت: «در دور اول از 10 نفر برگزیده، در معاونت علوم تربیتی و مهارتی، مصاحبه تفصیلی گرفته شد. منتها چون تجربه اول بود، جمعبندی این بود که کار پختهتر شود و امسال هم مورد توجه قرار گیرد. امسال با همکاری معاونت تربیتی و مهارتی، تلاش داریم کتاب جامعی از تجربیات دو دوره منتشر کنیم.»
او در پاسخ به این پرسش که آیا این الگو در سایر دانشگاهها قابل استفاده است، اظهار کرد: «قطعاً بله. یکی از بزرگترین خطاهای فرهنگی در کشور، فروکاستن فرهنگ به امور فوقبرنامه و فروکاستن تعلیم به آموزش صرف بوده است. این در حالی است که تربیت از دل آموزش میجوشد و نقش استاد در این میان حیاتی است.»
جهانبین ادامه داد: «نهضت بازگشت به استاد و کلاس درس، نهتنها در دانشگاهها بلکه در مدارس هم باید پیاده شود. تجربه ما در دانشگاه آزاد نشان داده که چنین رویکردی، نهتنها ممکن است، بلکه نتایج ملموسی هم دارد. در حالی که اساساً تربیت از درون تعلیم میگذرد و اثر معلم است که روی متعلّم، آن را رشد میدهد. این نهضت بازگشت به استاد و کلاس درس در تعالی فرهنگی بسیار مهم است.»
او تأکید کرد: «هر روزی که در آموزش عالی یا حتی مدارس از این مسئله غفلت شود، به همان میزان ما آسیب خواهیم دید و دیدهایم. این تجربیات کاملاً در حوزه آموزش عالی و مدارس، قابل توجه است و میتواند نقش بسزایی در ارتقای فرهنگی داشته باشد.»
جهانبین با بیان اینکه الان چند هزار نفر از اساتید جزء اساتید همیار فرهنگ هستند، خاطرنشان کرد: «وقتی از نقشآفرینی تربیتی استاد صحبت میکنیم، کف آن تربیت انسان محترم، ایراندوست، عاشق به وطن، دارای اعتماد به نفس و سقف آن انسان مؤمن تراز انقلابی است. یعنی ما در نگاهمان، هر استادی با هر میزان تعلق به ایران، اسلام و انقلاب میتواند در این طرح استاد همیار فرهنگ، نقشآفرینی کند و در حوزه فرهنگی دانشگاه ارتقا ایجاد کند.»
تأثیر یک بازدید علمی که پایاننامهها را متحول کرد
سیدمرتضی موسوی یکی از 50 برگزیدهای است که در رویداد «خشت و آینه»، تجربهای را ارائه کرده است. او که عضو هیئت علمی رشته کامپیوتر در دانشگاه آزاد واحد اراک است در سخنانی بر اهمیت پیوند مباحث تخصصی با آموزههای الهی و فرهنگی تأکید کرد.»
او گفت: «موضوع تجربه من در رویداد خشت و آینه، درباره جهاد فرهنگی و جهتگیری الهی در تدریس دروس تخصصی بود. تلاش کردم نشان دهم که چگونه میتوان با استفاده از روایات، احادیث و مفاهیم دینی در دل تدریس تخصصی، تأثیر عمیقتری بر دانشجویان گذاشت؛ حتی بیش از آنچه گاه از کارشناسان علوم دینی انتظار میرود.»
این استاد دانشگاه با اشاره به خاطرهای قدیمی که در سال ۱۳۸۵ رخ داده است و این خاطره را در این رویداد ارائه داده است، افزود: «در آن سال، به مناسبت نامگذاری سال پیامبر اعظم(ص) از سوی مقاممعظمرهبری، تصمیم گرفتم به عنوان مدیر گروه رشته کامپیوتر دانشگاه، برنامهای فرهنگی برای دانشجویان تدارک ببینم. پس از رایزنی با مسئول وقت قرآن و عترت دانشگاه قرار شد اردویی فرهنگی در شهر قم برگزار کنیم تا دانشجویان از مراکز فرهنگی مرتبط بازدید کنند.»
او ادامه داد: «در این اردو، یکی از مکانهایی که بازدید کردیم، مؤسسهای بود که مدیریت یک سایت فرهنگی بینالمللی به آدرس al-shia.org را برعهده داشت. این سایت در آن زمان یعنی حدود ۱۹ سال پیش، به ۲۷ زبان زنده دنیا به پرسشهای دینی پاسخ میداد و دانشجویان را تحتتأثیر قرار داد.»
او با اشاره به بخشی از این بازدید که تبدیل به نقطهعطف خاطرهاش شده، توضیح داد: «در این مؤسسه، از یکی از روحانیان حاضر درخواست کردیم درباره عملکرد سایت توضیح دهند. ابتدا دانشجویان تصور میکردند این فرد تنها اطلاعات مذهبی دارد، اما زمانی که آن روحانی شروع به ارائه توضیحات تخصصی درباره برنامهنویسی، پایگاه داده و مباحث فنی کرد، همگی شگفتزده شدند. زمانی که مشخص شد ایشان دارای مدرک فوق دکتری برق قدرت هستند، دانشجویان بهواقع شوکه شدند. این تجربه، برای آنها بسیار الهامبخش و برای من نمونهای عینی از پیوند دین، دانش و تخصص بود.»
این استاد برگزیده گفت: «هدف من از این تجربه، نشان دادن این نکته بود که اثرگذاری فرهنگی و تربیتی، صرفاً از طریق برنامههای فرهنگی مستقل حاصل نمیشود، بلکه باید در بطن آموزش و تدریس تخصصی، معارف و ارزشهای فرهنگی را جاری ساخت.»
این استاد برگزیده در ادامه با اشاره به بازخورد ملموس دانشجویان پس از آن بازدید فرهنگی خاطرنشان کرد: «دانشجویان متوجه شدند که میشود همزمان هم تحصیلات فنی و تخصصی داشت و هم در حوزه مسائل دینی و فرهنگی فعال بود. خاطرم هست همان سال، بخش زیادی از پروژهها و پایاننامههای دانشجویان، به ویژه در مقطع کارشناسی، به طور معناداری به سمت طراحی سایتها، اپلیکیشنها و نرمافزارهایی سوق پیدا کرد که با هدف ترویج سیره اهل بیت(ع) و پیامبر اعظم(ص) طراحی شده بودند. شاید بتوان گفت نزدیک به ۶۰ یا ۷۰ درصد موضوعات پروژهها، الهام گرفته از همان سفر فرهنگی به قم بود.»
او در ادامه تأکید کرد: «من این خاطره را در جلسه رویداد خشت و آینه مطرح کردم تا به همکارانم، اساتید دانشگاه نشان دهم که چنین تأثیرگذاریهایی ممکن است. آنجا بیان کردم که وقتی یک روحانی وارد مباحث فنی و تخصصی میشود و دانش تخصصی خود را در خدمت فرهنگ و دین قرار میدهد، اثر آن تا چه اندازه میتواند عمیق باشد. متقابلاً اگر یک استاد دروس تخصصی، حتی در حد یک جمله، در کلاس خود به آموزهای دینی یا فرهنگی اشاره کند، گاهی تأثیر آن از یک ترم آموزش رسمی دینی هم بیشتر است.»
او گفت: «من به عنوان کسی که سالها در حوزه آموزش تخصصی فعالیت داشتهام، این را وظیفه میدانم که اساتید در شرایط حساس فرهنگی و اجتماعی امروز، از ورود به مباحث دینی شانه خالی نکنند. حتی اگر شده در حد یک جمله، یا آوردن یک مصداق ساده مرتبط با موضوع درس، این کار را انجام دهند؛ به عنوان زکات علم خود.»
او در پایان افزود: «بیتفاوتی نسبت به تربیت فرهنگی نسل جوان، مخصوصاً در کلاسهای درس، جفاست. ما باید باور کنیم که فضای کلاس درس فقط محل انتقال دانش تخصصی نیست؛ بلکه جایی است برای تربیت انسانهایی آگاه، باهویت و متعهد. این رسالت، همزمان علمی، فرهنگی و دینی است.»
چگونه یک پروژهٔ کلاسی نگاه دانشجویان به قرآن را تغییر داد؟
امیرهوشنگ حسینزاده، استاد همیار فرهنگ واحد تبریز یکی از 10 برگزیده رویداد «خشت و آینه» است. او با اشاره به تجربهای که در کلاس درس ژنتیک داشته است، گفت: «تجربهای که ارائه دادم مربوط به تدریس درس ژنتیک بود. در این تجربه سعی کردم مفاهیم علمی ژنتیک را با مبانی معرفتی، فلسفی و الهی تطبیق داده و نشان دهم که چطور پایههای قرآن کریم با مفاهیم علمی روز ازجمله ژنتیک، هماهنگ است.»
او افزود: «در ابتدا دانشجویان چندان علاقهای به ژنتیک نداشتند و حتی میپرسیدند این مطالب چه کاربردی دارد. برای پاسخ به این سؤال، علاوه بر بیان جنبههای کاربردی، سعی کردم از زاویهای معرفتی نیز وارد شوم. به طور مثال از آنها پرسیدم اگر طول DNA انسان را در تمامی سلولهای بدن باز کنیم، چه اندازهای خواهد داشت؟ پاسخها متنوع بود، اما وقتی عدد واقعی اعلام شد، برایشان بسیار شگفتانگیز بود و توجهشان جلب شد.»
او ادامه داد: «از آنجایی که متوجه شدم به این بحث علاقه دارند در ادامه پروژهای برای دانشجویان تعریف کردم تا آنها قرآن را مطالعه کنند و ببینید آیا میتوانند مطابقتی بین مفاهیم ژنتیکی تدریس شده با آیات قرآن کریم پیدا کنند یا خیر؟ نمرهای نیز برای این پروژه در نظر گرفته شد تا انگیزه بیشتری داشته باشند. دانشجویان به تحقیق و بررسی پرداختند و نتایج جالبی ارائه دادند.»
حسینزاده در ادامه تأکید کرد: «تأثیر این تجربه در کلاس بسیار محسوس بود. دانشجویان به ژنتیک نه فقط به عنوان رشتهای بیولوژیک، بلکه به مثابه دانشی ناظر به حقیقت و خلقت نگاه کردند. این رویکرد سبب شد تا نگاهشان به قرآن نیز علمیتر و تحلیلیتر شود.»
او با اشاره به نقش مهم اساتید همیار فرهنگ گفت: «معتقدم یکی از مهمترین رسالتهای استاد، علاوه بر آموزش مفاهیم تخصصی، پرورش تفکر در دانشجو است. آموزش باید با تعقیب اندیشه همراه باشد تا دانشجو صرفاً حافظ مطالب نباشد، بلکه با دیدی انتقادی و تحلیلی به مفاهیم بنگرد.»
او در بخش دیگری از سخنان خود به اهمیت کار تیمی در تولید محتواهای فرهنگی- علمی اشاره کرد و گفت: «برای جهتدهی فرهنگی در رشتههایی مانند زیستشناسی یا ژنتیک، باید حتماً تیمهایی بینرشتهای شامل اساتید متخصص همان رشته، به همراه استادان فلسفه علم، علوم قرآنی و حدیث تشکیل شود. تألیف کتاب یا تولید محتوای علمی- فرهنگی باید بر پایه استدلالهای علمی و متقن بوده تا اثرگذار باشد.»
او همچنین خاطرنشان کرد: «برای اثرگذاری در فضای فرهنگی دانشگاه، تسلط به علم روز امری حیاتی است. کسی که میخواهد سخنی فرهنگی یا دینی ارائه کند، اگر از علم روز بیاطلاع باشد، طبیعتاً تأثیر سخنش در میان دانشجویان کم خواهد بود. اگر استادان تخصصی وارد حوزههای فرهنگی شوند و حتی با یک جمله مناسب، محتوای الهی و معرفتی را در بطن درس تخصصی بگنجانند، اثربخشی آن به مراتب بیشتر از سخنرانی صرف یک کارشناس مذهبی خواهد بود. این موضوع را در تجربه کلاسیام کاملاً لمس کردم.»
.gif?v=0)
