زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه: افتتاح سد خداآفرین را باید از اتفاقات تلخی دانست که تا همیشه در تاریخ ایران‌زمین باقی خواهد ماند. مأموریتی که پایان آن، شهادت رئیسی و سوگ ایران را به همراه داشت تا این‌گونه دولت سیزدهم دومین دولت بعد از انقلاب باشد که با شهادت شخص اول آن، مجالی برای به‌پایان‌رسیدن پیدا نکرد. رئیسی در دوره دوسال و 9 ماهی که از عمر دولتش می‌گذشت، اقدامات مختلفی را در حوزه‌های گوناگون انجام داد که یکی از آن‌ها را باید حوزه آموزش عالی کشور دانست. عرصه‌ای که به دلیل میزبانی از جامعه نخبگانی و نسل جوان، هر تغییر مثبتی در آن، به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم روی دیگر بخش‌های کشور هم اثرگذار خواهد بود. در این میان شاید مجال دادن به دانشگاهیان برای طرح دیدگاه‌هایشان و نشستن پای صحبت‌های دانشجو را باید جزء اقدامات ماندگاری دانست که دانشگاهیان تا پیش از دولت سیزدهم، چندان عادتی به آن نداشتند، اما دولتمردان سیزدهم تلاش کردند پای این قشر را برای ارائه آزاد نظراتشان در عرصه‌های مختلف باز کنند. 

در این گزارش هشت اقدام مهم در عرصه آموزش عالی را به مناسبت سالگرد شهادت رئیسی مورد بازخوانی قرار دادیم که هرکدام از آن‌ها در جای خود تأثیرگذاری قابل‌توجهی در این حوزه داشته است. 

1- دستور مستقیم برای بازگشت دانشگاه‌ها به حالت عادی

باوجوداینکه دانشگاه‌ها از ترم دوم سال تحصیلی 1399-1398 به دلیل همه‌گیری کرونا آموزش حضوری را تعطیل کردند و همه امور آموزشی در فضای مجازی به دانشجویان ارائه می‌شد، اما شهید رئیسی در اواخر دی‌ماه 1400 و در جلسه ستاد ملی مقابله با کرونا، وزارتین علوم و بهداشت را ملزم به انجام تمهیدات لازم برای بازگشایی آموزش در دانشگاه‌ها از نیمسال دوم تحصیلی ۱۴۰۰-۱۴۰۱ کرد. 

 اتفاقی که باعث شد ظرف کمتر از سه‌ماه، دانشگاه‌ها در‌های خود را از 14 فروردین ماه 1401 به روی دانشجویان باز کنند تا این‌گونه بالاخره داوطلبانی که در طول همه‌گیری، به جمع جامعه دانشجویان کشور اضافه شده بودند، بتوانند برای اولین‌بار فضای آکادمیک را از نزدیک لمس کنند. در حقیقت دستور مستقیم شهید رئیسی باعث شد تا به‌تدریج دانشگاه‌ها به حال‌وهوای قبل از کرونا برگشته و کیفیت تحصیل دانشجویان هم که در دوران آموزش‌های مجازی، با نقد‌های جدی روبه‌رو بود، ارتقا پیدا کند. 

2- 14 دیدار با دانشجویان و استادان در کمتر از 3 سال

 شهید رئیسی نه‌تنها در دوره‌ای که زمام امور اجرایی کشور را در دست داشت، بلکه قبل از آن هم نشان داده بود نگاه متفاوتی به عرصه دانشگاهی دارد. اولین حضور او را باید به خرداد 1400 نسبت داد که با حضور در دانشگاه به‌عنوان یکی از چهره‌های انتخاباتی پای صحبت‌های دانشجویان و اساتید نشست.  او با آغاز دوران ریاست‌جمهوری هم هربار به بهانه‌های مختلف از روز دانشجو گرفته تا دیدار‌های ماه رمضانی، مجالی را برای طرح دیدگاه‌های دانشجویی فراهم می‌کرد. تدارک 10 بار دیدار با دانشجویان آن هم در کمتر از سه‌سال را باید اتفاقی دانست که شاید هیچ‌گاه و در هیچ دولتی تکرار نشود. دیدار‌هایی که گاه به بهانه‌های رسمی و گاه هم به بهانه‌های غیررسمی مانند سفر یک‌روزه به استان البرز و حضور در خوابگاه دانشجویان پسر دانشگاه خوارزمی رقم خورده بود. نکته جالب‌تر اینکه شهید رئیسی درطول 33 ماه حضورش در مسند رئیس‌جمهور، درمجموع چهار دیدار هم با اساتید دانشگاهی در عرصه‌های مختلف اقتصادی، محیط زیستی داشت. جالب اینجاست که او سه هفته پیش از تشکیل دولتش دیداری سه‌ساعته با اساتید اقتصادی در سال 1400 برگزار کرد تا این‌گونه نشان دهد نگاه متفاوتی به اساتید و نظرخواهی از آن‌ها در دولت سیزدهم وجود خواهد داشت. 

3- چراغ عتف با رئیس‌جمهور روشن شد

  شورای‌عالی عتف بر اساس قانون مجلس در سال 1383 به‌عنوان نهادی بالادستی، باید کار‌هایی مانند ایجاد هماهنگی و یکپارچگی در سیاستگذاری کلان اجرایی در حوزه علوم را انجام می‌داد، شورایی که برخلاف جایگاه بلندی که در قانون برای آن پیش‌بینی شده بود، اما در عمل مورد بی‌مهری رئیس‌جمهور دولت‌های یازدهم و دوازدهم قرار گرفت بود، به‌طوری‌که حسن روحانی حتی یک‌بار هم حاضر نشد اداره این جلسه را برعهده بگیرد. با تشکیل دولت سیزدهم، اما مسیر متفاوتی پیش روی این شورا قرار گرفت و شهید رئیسی به‌عنوان رئیس‌جمهور بالاخره بعد از وقفه‌ای ۱۱ساله در مردادماه 1401 در جلسه این شورا حضور پیدا کرد. حضوری که البته دستاورد‌های قابل‌توجهی هم برای نظام آموزش عالی کشور به دنبال داشت؛ چراکه تصویب «کلیات طرح نگهداشت نخبگان و مهاجرت معکوس»، «طرح تأسیس شبکه ملی آزمایشگاهی»، «طرح محققان پسادکتری» و «طرح پژوهشگران مستقل» همان مصوباتی که در اولین حضور رئیسی در این شورا مصوب شد. 

البته اهتمام رئیسی به حضور در این شورا باعث شد او یک‌بار دیگر نیز تیرماه 1402 نیز اداره این شورا را شخصاً برعهده بگیرد و در آن سامانه نان به‌عنوان پنجره واحد نظام ملی علوم معرفی شود. همچنین پیش‌نویس اولویت‌های پژوهش و فناوری کشور مربوط به بازه زمانی 1402-1406 نیز در این جلسه به تصویب رسید. اساسنامه صندوق این شورا نیز در آبان‌ماه سال 1402 مصوب و در آذرماه همان سال ابلاغ شد تا این‌گونه این شورا در دوران شهید رئیسی صاحب بازوی حمایت مالی هم شود. 

4- حضور در ساختمان هرمزان و دستور   ساماندهی آموزش عالی

 حضور شهید رئیسی در ساختمان هرمزان در هفته اول آذرماه 1401 نشان داد که رئیس دولت سیزدهم، نگاه متفاوتی به نسبت رؤسای‌پیشین به این حوزه دارد. قطعاً تا پیش از شهید رئیسی، نمی‌توان نام رئیس‌جمهور دیگری را برد که مستقیماً برای سرکشی و نظارت بر دستگاه‌های پا به وزارت علوم و یا دیگر وزارتخانه‌ها گذاشته باشد. اما رئیسی نه‌تنها از این وزارتخانه بازدید کرد، بلکه با صدور دستوری 14 ‌بندی، نشان داد که عزم جدی برای سروسامان دادن به این حوزه دارد. دستوراتی که مهم‌ترین آن‌ها را باید ساماندهی مراکز علمی‌کاربردی و دانشگاه پیام‌نور در دانشگاه فنی حرفه‌ای و دولتی، تدوین سازوکار‌های لازم برای ارتقای توان پارک‌های علم‌وفناوری و فروش و صادرات خدمات و محصولات دانش‌بنیان، تدوین سازوکار‌های مسئولیت‌سپاری و پاسخگو‌سازی هیئت‌امنای دانشگاه‌ها نسبت به عملکرد دانشگاه و افزایش کمی و کیفی واحد‌های درسی قابل‌ارائه در صنعت دانست. 

5- جان‌بخشی به شورای عالی انقلاب فرهنگی

 توجه رئیسی به شورای‌عالی انقلاب‌فرهنگی را هم باید یکی دیگر از دستاوردهای او در مدت ریاست‌جمهوری‌اش دانست. شورایی که با توجه به جایگاه سیاست‌گذاری‌اش در عرصه علم‌وفناوری، می‌توانست سهم تعیین‌کننده‌ای در پیشبرد بسیاری از برنامه‌های مرتبط با این حوزه داشته باشد. شورایی که با وقفه‌ای چند ماهه تشکیل می‌شد یا مصوبات برای امضا در کارتابل رئیس‌جمهور خاک می‌خورد با تغییر رویکرد، نقش‌آفرینی جدی‌تری در فضای سیاست‌گذاری علم و فرهنگ کشور رقم زد. رئیسی با درک درست جایگاه شورای‌عالی انقلاب‌فرهنگی، از همان ابتدا تلاش کرد که بتواند برخی از رویه‌های غلط وجود در حوزه‌های علم‌وفناوری را از این طریق اصلاح کند. از ابلاغ برخی از مصوبات شورا که در دولت دوازدهم تصویب شده بودند که بگذریم، باید عنوان کرد شهید رئیسی درطول عمر دولت خود، با حمایت و راهبری شورا در مسیر تصمیم‌های بزرگ و مهمی مانند «افزایش ظرفیت پزشکی» فارغ از نقد‌هایی که به نحوه اجرای آن وارد است، نشان داد می‌توان کار‌های بزرگی را رقم زد. البته در این میان بد نیست به دو مصوبه مهم دیگر شورا در دوران دولت سیزدهم یعنی «ماده‌واحده تکمیل و اصلاح موادی از سیاست‌ها و ضوابط ساماندهی سنجش و پذیرش متقاضیان ورود به آموزش عالی (پس از پایان متوسطه)» و همچنین «اساسنامه سازمان ملی سنجش و ارزشیابی نظام آموزش کشور» هم اشاره کرد؛ مصوباتی که هرچند در دولت چهاردهم دستخوش تغییرات جدی و به‌صورت کلی سازمان ملی سنجش کشور از دستور کار خارج شد و حتی مصوبه کنکوری هم با تغییرات قابل‌توجهی همراه بود، اما نمی‌توان این را هم از قلم انداخت که نگاه کلان رئیسی به عرصه آموزش عالی، باعث شده بود تا نه‌تنها شورا به جایگاه اصلی خود که تعیین خط‌مشی‌های کلی بود، برگردد، بلکه او از تصویب و ابلاغ مصوبات جنجالی مانند افزایش ظرفیت پزشکی هم که در زمان خود با حواشی زیادی همراه بود، ابایی نداشت. 

6- اقتصاد دانش‌بنیان جان گرفت

 اقتصاد دانش‌بنیان و حرکت به سمت درآمدزایی از حوزه علم و فناوری، موضوع دیگری بود که رئیسی در دوران دولت خود سعی داشت بتواند آن را محقق کند. موضوعی که یکی از مهم‌ترین اقدامات صورت گرفته درباره آن را باید اضافه شدن عنوان «اقتصاد دانش‌بنیان» به معاونت علمی و فناوری دانست. تغییری که نشان می‌داد شهید رئیسی به دنبال ورود جدی‌تر این معاونت برای شکوفا کردن اقتصاد دانش‌بنیان در کشور است. اتفاقی که دستاورد‌های مختلفی مانند افزایش 30 درصدی شرکت‌های دانش‌بنیان و یا بالا رفتن میزان صادرات این حوزه تا 200 درصد را در پی داشت. البته در این میان نمی‌توان نقش قانون جهش دانش‌بنیان را در ارتقای کمی و کیفی وضعیت کشور در عرصه دانش‌بنیان‌ها نادیده گرفت، اما آنچه مسلم است اینکه پیگیری مستقیم رئیسی باعث تعامل نزدیک دستگاه‌های مربوطه در این زمینه شده بود. دستور او به سازمان برنامه‌و‌بودجه برای اولویت قرار دادن حمایت مالی از فعالیت‌های دانش‌بنیانی در کشور، باعث شد تا امروز شاهد عبور تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان از 10 هزار مورد باشیم. 

7- تعریف نهضت مسکن‌سازی برای استادان

چالش مسکن و موضوع معیشت اساتید را باید یکی دیگر از چالش‌های مهم آموزش عالی کشور قلمداد کرد. مسئله‌ای که هرچند هنوز پابرجاست، اما نمی‌توان اقدامات صورت گرفته در دوران رئیسی را هم نادیده گرفت. مسئله غیرقابل کتمان آن است که تا پیش از دولت سیزدهم، هیچ‌گاه در کشور سابقه نداشته بود عزم ملی برای ساخت مسکن اساتید راه بیفتد؛ اتفاقی که در بهمن ماه سال 1402 کلنگ ساخت آن به زمین خورد، به طوری که بر اساس گزارش‌های اعلام شده از سوی معاون اداری، مالی وزارت علوم دولت سیزدهم در روز‌های پایانی تحویل دولت، درمجموع 457 هکتار زمین در 29 دانشگاه و 22 استان تأمین شده بود تا در آن‌ها 25 هزار و 350 واحد مسکونی ساخته شود. البته اقدامات دولت قبل تنها به حوزه تأمین مسکن برای اساتید محدود نشد، بلکه کمبود خوابگاه متاهلی هم که سال‌هاست به عنوان چالش اصلی دانشگاهیان محسوب می‌شود، با روی کار آمدن دولت سیزدهم به عنوان اولویت در دستور کار قرار گرفت. در همین راستا ساخت 6 هزار واحد خوابگاه متاهلی از سوی دولتی‌ها دنبال شد و در طول عمر دولت سیزدهم، 500 واحد خوابگاه متاهلی در 30 استان کشور تحویل داده شد. مسئله دیگر را باید چالش معیشتی اساتید دانست که به اذعان برخی از متخصصان، دلیلی برای مهاجرت این قشر محسوب می‌شد. موضوعی که باعث شد رئیسی در فروردین سال 1401 در نشست هم‌اندیشی با اساتید دانشگاه حفظ‌ شأن، منزلت و کرامت اساتید دانشگاه را یک وظیفه همگانی در کشور عنوان و به وزیر علوم دستور دهد تا پیگیری مطالبات و رفع دغدغه‌های اساتید دانشگاه به ویژه در حوزه معیشت را با جدیت در دستور کار قرار دهد. 

8- پای نخبگان به دستگاه‌های اجرایی رسید 

رئیسی در دوران حضورش در پاستور تلاش کرد تا توجه به نخبگان را به طرق مختلف دنبال کند. او در 30 آذر 1402 در جریان سفر استانی خود به گلستان با بیان این مسئله که دولت ارتباط با نخبگان را به عنوان سرمایه حفظ می‌کند و این مقوله را توسعه خواهد داد، نشان داد توجه به این حوزه به عنوان دغدغه اصلی‌اش محسوب می‌شود. البته نگاه او به نخبگان تنها به این سفر محدود نمی‌شود؛ چراکه شهید رئیسی در مهر ماه سال 1402 نیز در سیزدهمین همایش ملی نخبگان این قشر را موتور محرکه و پیشران پیشرفت کشور در بخش‌های مختلف معرفی کرده بود. در راستای نگاه رئیس دولت سیزدهم به نخبگان، باید تصویب آیین‌نامه جذب نخبگان و استعداد‌های برتر در دستگاه‌های اجرایی در بهمن ماه 1400 در هیئت وزیران را به عنوان گام عملی دولت برای استفاده از ظرفیت نخبگانی کشور به حساب آورد. آیین‌نامه‌ای که همه دستگاه‌های اجرایی را ملزم به جذب این قشر کرده بود. با وجود اینکه ورود این قشر به دستگاه‌های اجرایی تا پیش از تدوین این آیین‌نامه کار چندان ساده‌ای برای نخبگان نبود، اما دولت قبل تلاش کرد تا از این طریق، الزامات قانونی را برای همه دستگاه‌های مشمول با هدف نخبگان فراهم کند. در این میان بد نیست به بند 4 ماده 17 این آیین‌نامه نگاهی انداخت.‌ بندی که طبق آن کاهش سوابق تجربی مورد نیاز برای انتصاب به پست‌های مدیریتی و سرپرستی برای مشمولان را تا 50 درصد نسبت به سایر کارمندان را گوشزد می‌کرد. اتفاقی که نشان می‌داد نخبگان برای اینکه بتوانند در نقش مدیر یک سازمان ایفای نقش کنند، نیاز به ارائه سابقه طولانی‌مدت ندارند. آیین‌نامه‌ای که فارغ از اجرای آن، اصل تصویبش توانست نگاه مثبت جامعه نخبگانی را به دولت رئیسی به همراه بیاورد.