ناعمه اصفهانیان: در سال 2024، هزینههای نظامی جهانی به رقم بیسابقه 2718 میلیارد دلار رسید که نشاندهنده افزایش مداوم طی یک دهه کامل است. از سال 2015 تا 2024، هزینههای نظامی جهانی 37 درصد رشد داشتهاند و افزایش 9.4 درصدی در سال 2024 بیشترین رشد سالانه از سال 1988 تاکنون محسوب میشود. این رشد در همه مناطق جغرافیایی جهان مشاهده شد و بهویژه در اروپا و خاورمیانه چشمگیرتر بود. هدف این گزارش، بررسی روند هزینههای نظامی در خاورمیانه با تأکید بر کشورهایی چون عربستان سعودی، لبنان، ایران، سوریه و دیگر کشورهای حاشیه خلیجفارس و رژیم اسرائیل است.
شتاب بیسابقه در هزینههای نظامی
مؤسسه بینالمللی پژوهشهای صلح استکهلم (SIPRI) در آوریل ۲۰۲۴ در گزارشی با عنوان «روندهای هزینههای نظامی جهان در سال ۲۰۲۳» نوشت: «هزینه نظامی جهانی برای نهمین سال پیاپی در سال ۲۰۲۳ افزایش یافت و به مجموع ۲۴۴۳ میلیارد دلار رسید. افزایش ۶.۸ درصدی در سال ۲۰۲۳ شدیدترین افزایش سالبهسال از سال ۲۰۰۹ تاکنون بوده و این میزان، بیشترین سطح هزینه جهانی ثبتشده توسط SIPRI است.»
برای دومین سال متوالی، هزینههای نظامی در تمامی پنج منطقه جغرافیایی جهان افزایش یافت که نشاندهنده تشدید تنشهای ژئوپلیتیکی در سطح جهانی است. رشد هزینههای جهانی در این دهه تا حدی به افزایش هزینهها در اروپا که عمدتاً به دلیل جنگ جاری روسیه و اوکراین بوده و در خاورمیانه که به دلیل جنگ غزه و دیگر درگیریهای منطقهای است، نسبت داده میشود. بسیاری از کشورها همچنین متعهد به افزایش هزینههای نظامی خود شدهاند که این امر منجر به افزایشهای بیشتر جهانی در سالهای آینده خواهد شد.
بار نظامی؛ سنگینتر از همیشه
هزینه نظامی یک کشور بهعنوان سهمی از تولید ناخالص داخلی - که به آن «بار نظامی» نیز گفته میشود - سادهترین شاخص برای سنجش هزینه نسبی اقتصادی نیروهای نظامی برای یک کشور است. برآورد میشود که بار نظامی جهانی از ۲.۳ درصد تولید ناخالص داخلی در سال ۲۰۲۳ به ۲.۵ درصد در سال ۲۰۲۴ افزایشیافته باشد. بهطور متوسط، کشورهایی که درگیر درگیریهای مسلحانه بودهاند (یعنی کشورهایی با بیش از ۱۰۰۰ مرگ مرتبط با درگیری در یک سال) در سال ۲۰۲۴ حدود ۴.۴ درصد از تولید ناخالص داخلی خود را صرف امور نظامی کردند، درحالیکه این عدد برای کشورهایی که درگیر درگیری مسلحانه نبودند، ۱.۹ درصد بوده است.
تحولات بودجه نظامی در غرب آسیا
هزینههای نظامی در خاورمیانه در سال ۲۰۲۴ به حدود ۲۴۳ میلیارد دلار رسید که نسبت به سال ۲۰۲۳، ۱۵ درصد و نسبت به سال ۲۰۱۵، ۱۹ درصد افزایش داشته است. عربستان سعودی با هزینه تقریبی ۸۰.۳ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۴، همچنان بزرگترین هزینهکننده نظامی در غرب آسیا و هفتمین در جهان باقی ماند. این هزینه نسبت به سال ۲۰۲۳، حدود ۱.۵ درصد افزایش داشته اما نسبت به سال ۲۰۱۵ که درآمدهای نفتی عربستان در اوج بود، ۲۰ درصد کاهشیافته است. تحولات بودجه نظامی در غرب آسیا به شرح زیر است:
در سال ۲۰۲۴، هزینههای نظامی رژیم اسرائیل با افزایش ۶۵ درصدی نسبت به سال قبل به ۴۶.۵ میلیارد دلار رسید که بالاترین افزایش سالانه از زمان جنگ ششروزه در سال ۱۹۶۷ محسوب میشود. این افزایش عمدتاً به دلیل درگیریهای نظامی در غزه و جنوب لبنان بود. بار نظامی رژیم اسرائیل در سال ۲۰۲۴ به ۸.۸ درصد رسید که دومین رتبه جهانی پس از اوکراین است. در دسامبر ۲۰۲۴، رژیم عبری ۵.۷ میلیارد دلار تنها در یک ماه برای امور نظامی هزینه کرد. در مجموع، بودجه نظامی رژیم اسرائیل در سال ۲۰۲۴ به ۱۶۸.۵ میلیارد شِکِل (حدود ۴۵ میلیارد دلار) رسید که ۸.۴ درصد از تولید ناخالص داخلی کشور را تشکیل میدهد. از این مبلغ، ۱۱۲ میلیارد شِکِل (حدود ۳۱ میلیارد دلار) صرف عملیاتهای نظامی در غزه و لبنان شد. این افزایش هزینهها منجر به کسری بودجه ۶.۸ درصدی از تولید ناخالص داخلی و باعث شد دولت برای تأمین مالی این هزینهها، سه بودجه تکمیلی تصویب کند که هزینههای دولتی را ۲۱ درصد افزایش داد. در سال ۲۰۲۵، رژیم عبری بودجهای با رکورد ۱۰۹.۸ میلیارد شِکِل (حدود ۲۹ میلیارد دلار) برای بخش نظامی تصویب کرد که بزرگترین سهم از بودجه دولت را به خود اختصاص داد. برای تأمین این بودجه، دولت مجبور به اعمال کاهشهایی در بخشهای بهداشت، آموزش و خدمات اجتماعی شد. این روند افزایش هزینههای نظامی فشارهای اقتصادی و اجتماعی قابلتوجهی بر جامعه اسرائیل وارد کرده و منجر به بحثهای گستردهای در مورد اولویتهای بودجهای کشور شده است.
هزینههای نظامی لبنان در سال ۲۰۲۴، با افزایش ۵۸ درصدی نسبت به سال قبل به ۶۳۵ میلیون دلار رسید. این افزایش پس از چند سال کاهش هزینههای نظامی به دلیل بحران اقتصادی و بیثباتی سیاسی در کشور رخ داد. بر اساس دادههای بانک جهانی، در سال ۲۰۲۳، سهم هزینههای نظامی از تولید ناخالص داخلی (GDP) لبنان ۸.۹ درصد گزارش شده است. این افزایش هزینهها در حالی صورت گرفت که لبنان با چالشهای اقتصادی و سیاسی متعددی مواجه بود، از جمله بحران اقتصادی و درگیریهای مرزی بر اثر حملات رژیم صهیونیستی به خاک این کشور.
در سال ۲۰۲۴، کشورهای عضو شورای همکاری خلیجفارس شاهد افزایش قابلتوجهی در هزینههای نظامی خود بودند. بر اساس گزارش مؤسسه بینالمللی پژوهشهای صلح استکهلم (SIPRI)، مجموع هزینههای نظامی در خاورمیانه به ۲۴۳ میلیارد دلار رسید که نسبت به سال ۲۰۲۳، ۱۵ درصد افزایش داشته است. جزئیات هزینههای نظامی کشورهای خلیجفارس در سال ۲۰۲۴ در ادامه آمده است.
عربستان سعودی با صرف ۸۰.۳ میلیارد دلار، بزرگترین هزینهکننده نظامی در منطقه و هفتمین در جهان بود. این مبلغ نسبت به سال ۲۰۲۳، ۱.۵ درصد افزایش داشته است. هزینههای نظامی قطر در سال ۲۰۲۲ به ۱۵.۴ میلیارد دلار رسید که نسبت به سال قبل افزایش داشته است. در سال ۲۰۲۲، هزینههای نظامی کویت به ۸.۲۴ میلیارد دلار رسید. هزینههای نظامی عمان در سال ۲۰۲۲ به ۵.۷۸ میلیارد دلار رسید. در سال ۲۰۲۳، هزینههای نظامی بحرین به ۱.۳۸ میلیارد دلار رسید. اطلاعات دقیقی در مورد هزینههای نظامی امارات در سال ۲۰۲۴ در دسترس نیست.
این افزایش هزینهها نشاندهنده تمرکز بیشتر کشورهای خلیجفارس بر تقویت توان دفاعی و نظامی خود در مواجهه با تحولات منطقهای و جهانی است.
هزینه نظامی در سوریه به 2.49 میلیارد دلار در سال 2024 رسید. این افزایش در پی سقوط رژیم اسد و به قدرت رسیدن گروه هیئت تحریرالشام رخ داد. با وجود بحران اقتصادی، درگیریهای داخلی و بازسازی ساختار نظامی منجر به افزایش هزینهها شد.
در سال ۲۰۲۴، هزینه نظامی ایران با ۱۰ درصد کاهش نسبت به سال قبل به ۷.۹ میلیارد دلار رسید، هرچند که هنوز ۲۱ درصد بالاتر از سطح سال ۲۰۱۵ است. کاهش سالانه بیشتر به دلیل تأثیر تورم مزمن و بالا بر هزینههای ایران بوده که بخشی از آن ناشی از تحریمهای اقتصادی آمریکا علیه ایران است. این تحریمها بر صادرات نفت - منبع اصلی درآمد صادراتی ایران - تأثیر گذاشتهاند. تحریمها که در سال ۲۰۲۴ گسترش یافتند، با هدف محدودکردن برنامه هستهای ایران و تضعیف حمایت ایران از نیروهای مقاومت از جمله حماس در غزه، حزبالله در لبنان و حوثیها در یمن اعمال شدهاند. در مقام مقایسه، هزینههای نظامی ایران همچنان کمتر از عربستان سعودی و رژیم اسرائیل است. بااینحال، ایران با تمرکز بر تولید داخلی تسلیحات و حمایت از نیروهای مقاومت در منطقه، به دنبال تقویت توان دفاعی خود است.
کلام آخر
روند افزایش بودجههای نظامی در غرب آسیا نشاندهنده تشدید رقابتهای نظامی و امنیتی میان کشورهای منطقه است که در نتیجه آن، خاورمیانه به یکی از پرهزینهترین مناطق جهان از نظر نظامی تبدیل شده است. در سال ۲۰۲۴، عربستان سعودی، رژیم اسرائیل و لبنان شاهد رشد چشمگیر بودجههای نظامی خود بودند که بخش زیادی از آن تحتتأثیر درگیریهای جاری مانند جنگ غزه، تنش با حزبالله و رقابتهای منطقهای با ایران بوده است.
افزایش مداوم هزینههای نظامی در غرب آسیا نهتنها بازتابی از بیثباتی سیاسی و تنشهای ژئوپلیتیکی در منطقه است، بلکه نشان میدهد که مسیر حلوفصل مسالمتآمیز منازعات در کوتاهمدت کمرنگتر شده و اولویت بسیاری از دولتهای منطقه، تقویت بازدارندگی نظامی بهجای دیپلماسی است.
.gif?v=0)
