زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه: داشتن دیپلماسی علمی در دنیای امروز را باید به اندازه دیپلماسی سیاسی حیاتی دانست. این حوزه بستر را برای تعامل پژوهشگران کشور‌های مختلف به منظور تعریف پروژه‌های مشترک، رسیدن به یافته‌های علمی جدید، استفاده از ظرفیت علمی و تجهیزاتی و آزمایشگاهی کشور‌ها فراهم می‌کند. مسیری که طی کردن آن برای کشور ما به دلیل تحریم‌ها، کار چندان آسانی نبوده و در تمام این سال‌ها فراز و فرود‌های خاص خودش را داشته است. با این حال نمی‌توان این واقعیت را هم کتمان کرد که علی‌رغم همه چالش‌های موجود، پژوهشگران و محققان کشور توانسته‌اند با پژوهشگران خارجی در ارتباط بوده و تولیدات علمی مشترکی را داشته باشند، به طوری که بر اساس آمار سایمگو، در سال 2024 سهم همکاری‌های بین‌المللی در تولید اسناد علمی کشور 35 درصد بوده است. رقمی که نشان می‌دهد دریچه تعاملات علمی کشور با دنیا با وجود همه تحریم‌ها بسته نشده است. هرچند در این میان باید به این مسئله هم اشاره کرد که ایران نتوانسته از ظرفیت علمی کشور‌هایی مانند ترکیه، عربستان و اندونزی که اتفاقاً جایگاه علمی خوبی هم در دنیا دارند، بهره لازم را ببرد، در حالی که قطعاً برای کسب مرجعیت و احیای رشد علمی می‌توان از پتانسیل علمی این کشور‌ها هم کمک گرفت. موضوعی که برگزاری کنفرانس OIC-15 و حضور وزرای علم و فناوری 21 کشور عضو سازمان همکاری‌های اسلامی در روز‌های پایانی اردیبهشت ماه می‌تواند فرصت خوبی را پیش روی متولیان علم و فناوری کشور برای برنامه‌ریزی و برقراری تعامل با این کشور‌ها ایجاد کند. البته باید این مسئله را هم ملاک قرار داد که داشتن ارتباط با دنیا را نمی‌توان تنها به حوزه تولید اسناد علمی مشترک خلاصه کرد؛ چراکه رهاورد این تعامل به عرصه‌های آموزشی و صادرات کالا‌های نوآورانه و فناورانه هم منتهی می‌شود و می‌طلبد تا متولیان امر از فرصت جدی که پیش روی کشور قرار گرفته، استفاده بهینه‌ای ببرند. 

پلتفرم گفت‌وگوی OIC-15 از کجا شکل گرفت؟ 

پایه‌گذار اصلی تشکیل پلتفرم گفت‌وگو بین کشور‌های عضو سازمان همکاری‌های جهان اسلام، قزاقستان بود. این کشور در سال 2017 پیشنهاد ایجاد سکویی برای گفت‌وگو در حوزه علم و فناوری را مطرح کرد تا اینگونه شرایط برای هم‌افزایی علمی میان کشور‌های اسلامی پیشرو در این عرصه فراهم شود. قزاقستان خود میزبان اولین دوره این اجلاس نیز در سال 1402 بود و حالا این میزبانی به ایران رسیده تا وزرای آموزش عالی، علوم و فناوری عضو سکوی گفت‌وگوی OIC-15 بتوانند در مدت دو روز حضور خود در تهران، پیرامون موضوع اصلی این دوره از اجلاس یعنی هوش مصنوعی بحث و تبادل نظر کنند. 

وزرای علم و فناوری 21 کشور اسلامی به ایران می‌آیند

میزبانی از وزارت علوم و فناوری 21 کشور عضو سازمان همکاری‌های اسلامی از این جهت دارای اهمیت است که با نگاهی به گذشته، باید عنوان کرد حداقل در طول دوره دولت چهاردهم تا امروز، هیچگاه چنین فرصتی در اختیار کشورمان نبوده است. محدود بودن تعاملات و رفت و آمد‌های علمی به کشورمان باعث شده فرصت پیش رو جزء اتفاقاتی باشد که شاید نتوان به راحتی شاهد تکرار آن بود. درمجموع در طول عمر دولت چهاردهم یک بار در بهمن ماه سال گذشته ایران توانست میزبان افتتاحیه نشست کرسی‌های یونسکو شود. یک بار دیگر نیز میزبانی از هفتمین اجلاس مشترک روسای دانشگاه‌های برتر ایران و روسیه که در دانشگاه تهران در همین بازه زمانی برگزار شد، عملاً شرایط را برای حضور روسای دانشگاه‌های روسی در کشور فراهم کرده بود. از آن برهه تاکنون عملاً هیچ مقام علمی و فناوری از دیگر کشور‌ها به ایران سفر نکرده است. از سوی دیگر در این مدت هم وزیر علوم تنها یک بار برای شرکت در «دومین هفته علم ایران و عراق» راهی عراق و یک بار دیگر نیز در فروردین ماه امسال برای شرکت در نشست جهانی وزیران علوم کشور‌های عضو یونسکو راهی فرانسه شده بود. در چنین شرایطی میزبانی ایران از وزرای علوم و فناوری 21 کشور عضو سازمان همکاری‌های اسلامی که ازجمله آن می‌توان به حضور وزرای علوم و فناوری کشور‌های ترکیه، عربستان، اندونزی، لبنان و... اشاره کرد، طی روز‌های 28 و 29 اردیبهشت ماه از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. ظرفیتی که می‌تواند افق‌های جدیدی را پیش روی همکاری‌های علمی کشور قرار دهد؛ با این حال باید این مسئله را هم مدنظر قرار داد که می‌طلبد تا مسئولان برای نحوه تعامل با هرکدام از کشور‌ها، برنامه‌ریزی جداگانه‌ای متناسب با ظرفیت آن‌ها داشته باشند. 

از تصویب سند هوش مصنوعی تا بازدید از «نمایشگاه نوآوری»

هتل اسپیناس پالاس تهران همان جایی است که قرار است وزرای علوم و فناوری 21 کشور عضو سازمان همکاری‌های اسلامی در روز‌های 28 و 29 اردیبهشت ماه در آنجا حضور پیدا کنند. حضوری که بهانه‌اش شرکت در دومین اجلاس وزیران آموزش عالی سکوی گفت‌وگوی OIC-15 خواهد بود. در این دوره از اجلاس قرار است اتفاق ویژه‌ای رقم بخورد، به‌طوری‌که طبق گفته وزیر علوم، اولین سند چندجانبه حوزه هوش مصنوعی بین کشور‌های اسلامی به تصویب می‌رسد تا از این طریق نقشه راه همکاری این کشور‌ها در مهم‌ترین عرصه تکنولوژی این روز‌های دنیا ترسیم شود تا مسیر جدیدی برای همکاری‌های مشترک ایجاد شود. مراسم افتتاحیه بر اساس دستورکاری که در سایت OIC-15 آمده، در ساعت 8 صبح 29 اردیبهشت ماه با سخنرانی وزیر علوم و محمدرضا عارف، معاون اول رئیس‌جمهور و حسین ابراهیم طه، دبیرکل سازمان همکاری اسلامی همراه است. بعد از آن وزرای علوم و فناوری 21 کشور حاضر می‌توانند در زمان استراحت، از نمایشگاه نوآوری که در حاشیه این اجلاس در هتل اسپیناس برپا می‌شود، بازدید کنند. محمدنبی شهیکی، معاون فناوری و نوآوری وزارت علوم نیز در نشست خبری نوزدهمین دوره جشنواره ملی شیخ بهایی درباره نمایشگاه نوآوری اجلاس OIC-15 به «فرهیختگان» گفت: «در این نمایشگاه شاهد عرضه محصولات 30 واحد فناور و استارتاپ در حوزه هوش مصنوعی هستیم. این واحد‌ها و استارتاپ‌ها آخرین اقدامات و پلتفرم‌هایی که در حوزه هوش مصنوعی طراحی کرده‌اند را در این نمایشگاه عرضه می‌کنند.» به گفته او، این نمایشگاه بیشتر ارائه توانمندی‌های کشور در حوزه هوش مصنوعی مرتبط با پارک‌های علم و فناوری خواهد بود. البته بازدید از نمایشگاه پایان کار اجلاس نیست؛ چراکه بعد از آن و گرفتن عکس یادگاری از وزرا، آن‌ها برای انتخاب رئیس و تصویب دستور جلسه از ساعت 10 تا 12 دور هم جمع می‌شوند. در این بازه زمانی، بیانیه وزرای حاضر در این اجلاس هم قرائت می‌شود. همچنین تصویب گزارش نهایی و تدوین بیانیه تهران، تعیین تاریخ و محل برگزاری جلسه بعدی هم در همین مدت 2 ساعت انجام می‌شود تا درنهایت اجلاس با سخنرانی پایانی وزیر علوم به اتمام برسد. با پایان رسمی اجلاس، وزرای علوم و فناوری 21 کشور 4 ساعت زمان دارند تا جلسات دوجانبه‌ای را داشته باشند. 

سهم 14 درصدی OIC-15 از تولیدات علمی دنیا

وزرای 21 کشوری که قرار است به زودی به ایران سفر کنند درمجموع سهم 14 درصدی از تولیدات علم دنیا را در عرصه‌های گوناگون برعهده دارند. با وجود اینکه قطعاً در این میان برخی از کشور‌ها مانند ایران، ترکیه، عربستان، اندونزی سهم بیشتری در تولیدات علمی دنیا به نسبت دیگر کشور‌های عضو به خود اختصاص داده‌اند، اما نمی‌توان این واقعیت را نادیده گرفت که درمجموع باید پتانسیل موجود در این کشور‌ها را همانند سوخت برای بالا بردن سرعت حرکت علم و فناوری در جهان اسلام به حساب آورد. اتفاقی که لازم است تا مسئولان علم و فناوری کشور، توجه ویژه‌تری به آن داشته باشند؛ چراکه قطعاً از ظرفیت چنین کشور‌هایی می‌توان برای دور زدن تحریم‌های علمی هم استفاده کرد. 

همکاری‌های علمی ایران و 21 کشور اسلامی کمتر از 10 درصد 

واقعیت ماجرا آن است که ایران بر اساس آمار اسکوپوس در بازه زمانی 5 ساله (از 2019 تا 2024) درمجموع 7 درصد از تولیدات بین‌المللی خود را با همکاری 21 کشور عضو سازمان همکاری‌های اسلامی انجام داده است. موضوعی که نشان می‌دهد عملاً در تمام این سال‌ها، نه‌تنها از ظرفیت بالفعل کشور‌هایی که عضو این سازمان هستند، استفاده نشده، بلکه از میان این 21 کشور، تنها کشور ترکیه بوده که سهم 2 درصدی در تولیدات مشترک علمی کشورمان داشته است. بعد از آن کشور‌های عراق، مالزی، عربستان، پاکستان و مصر هرکدام تنها در تولید یک درصد از اسناد علمی ایران مشارکت داشته‌اند. موضوع زمانی قابل درک‌تر می‌شود که بدانیم میزان تولیدات مشترک ایران با اندونزی در این بازه زمانی صفر درصد بوده است، درحالی‌که بر اساس رتبه‌بندی سایمگو، اندونزی در سال 2024 در جایگاه 19 دنیا ایستاده است. کشوری که تنها 2 پله از ایران فاصله دارد و داشتن ارتباط علمی مستمر با آن می‌تواند برای پژوهشگران هر دو کشور مفید باشد. متولیان علم و فناوری کشورمان باید تقویت ارتباط با تمام کشور‌های پلتفرم گفت‌وگو OIC-15 را به عنوان مسیر جدی پیش رو در نظر بگیرند. 

سال 2024؛ تولیدات اندک علمی ایران با همکاری کشور‌های OIC-15

موضوع زمانی قابل درک‌تر می‌شود که بدانیم در سال 2024 بر اساس آمار وب آو ساینس از بین 21 کشور عضو سازمان همکاری‌های اسلامی، تنها ترکیه بوده که توانسته در ششم از حیث همکاری‌های علمی با ایران قرار دارد، به طوری که در آن سال 2 هزار و 209 اثر علمی از سوی ایران با همکاری پژوهشگران ترک تولید شده است. این همکاری با عربستان که به تولید 927 سند علمی منتهی شده که عملاً این کشور را در جایگاه شانزدهم قرار داده و این میزان در تعامل با کشور اندونزی به انتشار 231 سند منتهی شده است. قطعاً این وضعیت نشان می‌دهد که نتوانسته‌ایم از ظرفیت بالای علمی همین چند کشور هم آن طور که باید استفاده کنیم. در چنین شرایطی انتظار می‌رود که متولیان علم و فناوری کشور از فرصت فوق‌العاده پیش رو نهایت استفاده را برده و بتوانند به سازوکار‌های عملیاتی مشترکی برای تعامل با هر کدام از این کشور‌ها برسند. 

4 کشور OIC-15 جزء 20 کشور برتر دنیا از لحاظ تولیدات علمی

برای درک بهتر جایگاه علمی این کشور‌ها بد نیست به وضعیت جهانی آن‌ها در این حوزه‌ها بپردازیم. بر اساس رتبه‌بندی سایمگو 4 کشور ترکیه، ایران و عربستان و اندونزی جزء 20 کشور برتر دنیا در تولیدات علمی شناخته می‌شوند. هر چند در این بین ایران 2 پله از ترکیه عقب‌تر است به طوری که جایگاه ترکیه 15 و ایران در سکوی 17 در سال 2024 قرار داشت، اما بعد از آن عربستان و اندونزی در رتبه‌های 18 و 19 قرار دارند. اتفاقی که نشان می‌دهد این 4 کشور خاورمیانه؛ جزء پیشرو‌های علمی پلتفرم گفت‌وگوی OIC-15، محسوب می‌شوند. در این وضعیت داشتن تعاملات علمی مشترک بین ایران و این 3 کشور می‌تواند مزیت‌های زیادی را برای هر کدام از این کشور‌ها داشته باشد. 

ترکیه؛ پرچمدار علمی OIC-15

ایران در بازه زمانی 2019 تا 2024 در مجموع 455 هزار و 197 سند علمی تولید کرده که این میزان برای ترکیه به استناد اسکوپوس به 402 هزار و 228 سند می‌رسید، اما چون ترک‌ها توانستند در سال 2024، درمجموع 82 هزار و 150 سند را بر اساس رتبه‌بندی سایمگو تولید کنند و عملاً 6 هزار و 649 سند علمی بیشتر از ایران داشتند، جایگاه خود را در جهان 2 پله ارتقا داده‌اند. موضوعی که پیش‌تر در گزارش‌هایی به صورت مفصل پرداخته بودیم. در حال حاضر پیشانی کشور‌های حاضر در پلتفرم OIC-15 این دو کشور هستند؛ از این رو بهتر است که در اجلاس پیش رو، توجه ویژه‌ای به برقراری مسیر همکاری بین ایران و ترکیه در نظر گرفته شود.

ایران و ترکیه بالاترین سهم در تولیدات علمی دنیا 

بررسی جزئی‌تر وضعیت علمی کشور‌های عضو سازمان همکاری‌های اسلامی بر اساس اطلاعات سایمگو در سال 2024 نشان می‌دهد از 22 کشوری که در این اجلاس حضور خواهند داشت (با در نظر گرفتن ایران) بالاترین سهم تولیدات علمی به ترتیب به ترکیه با 1.89 درصد و ایران با 1.75 درصد می‌رسد. بعد از آن عربستان سعودی با سهم 1.66 درصدی و اندونزی با سهم 1.49 درصدی قرار می‌گیرند. البته جایگاه پنجم را هم باید به مالزی داد که در بازه زمانی مدنظر توانسته 1.17 درصد از تولیدات مقالات بین‌المللی را به خود اختصاص دهد. 

لبنان بالاترین میزان همکاری‌های بین‌المللی را دارد! 

اما شاید جالب باشد که بدانیم از لحاظ درصد مشارکت‌های علمی در تولیدات مقالات کشور لبنان با 84 درصد در جایگاه اول قرار می‌گیرد. بعد از آن عربستان سعودی است که 79 درصد از تولیدات خود را به صورت بین‌المللی تولید می‌کند. بعد از آن امارات متحده عربی با سهم 77 درصدی و عمان با سهم 76 درصدی قرار می‌گیرد، حتی کشوری مانند بحرین هم از حیث سهم مقالات بین‌المللی در جایگاه پنجم قرار می‌گیرد؛ چرا‌که 74 درصد از مقالاتش از این طریق تولید می‌شود. 

رئیس مرکز همکاری‌های علمی بین‌المللی وزارت علوم: 

همکاری در پژوهش و جذب دانشجو یان خارجی در دستور کار قرار دارد

 فرهاد یزدان‌دوست، رئیس مرکز همکاری‌های علمی بین‌المللی وزارت علوم در گفت‌وگو با «فرهیختگان» پیرامون چرایی عدم بهره‌مندی از این ظرفیت چه در حوزه افزایش کیفیت پژوهش‌های مشترک و چه در جذب دانشجوی خارجی در نشست خبری که 10 اردیبهشت‌ماه در وزارت علوم برگزار شد، گفت: «قطعاً یکی از قسمت‌های بسیار مؤثر این همکاری تبادلات وزرای کشور‌ها در حاشیه اجلاس است که به صورت یک به یک یا یک به چند این اتفاق می‌افتد. موضوعاتی که شما اشاره کردید ممکن است در محاورات و دستور صحبت وزرا در سطح کلان قرار بگیرد؛ چراکه همه نمایندگانی که در این اجلاس حاضر می‌شود به‌نوعی نماینده پژوهش و آموزش عالی کشور خودشان هستند و خارج از بحث نوآوری و فناوری که در این اجلاس وجود دارد، قطعاً آن‌ها هم دغدغه‌هایی دارند که با این هماوردی با وزرای دیگر در قالب کشور‌های اسلامی شاید بتوان بیشتر مورد توجه قرار بگیرد.» او ادامه داد: «امروز از بین کشور‌هایی که در منطقه و سطح کشور‌های اسلامی به هر طریق حرفی برای گفتن در تولیدات علمی دارند، در جذب دانشجو و انجام پروژه‌های مشترک تحقیقاتی و ورود به مبانی نوآوری و فضای دانش‌بنیان استفاده می‌کنیم که از جمله آن می‌توان به کشور ترکیه، عربستان، امارات اشاره کرد. از سوی دیگر همه کشور‌های عضو این پلتفرم روی این نکات توجه دارند. قطعاً یکی از دستاورد‌های چنین اجلاسی را هم باید آن دانست که وقتی وزرای این کشور‌ها برمی‌گردند، شرایط اقبال عمومی در حوزه‌هایی مانند جذب دانشجو و انجام پروژه‌های مشترک برای آن‌ها هم بیش از پیش شود و این یکی از دستاورد‌های نهفته چنین اجلاسی خواهد بود.» رئیس مرکز همکاری‌های علمی و بین‌المللی وزارت علوم خاطرنشان کرد: «قطعاً همین الان هم اگر دقت کنید، خواهید دید که در تولیدات علمی و نوع پژوهش‌هایی که صورت می‌گیرد، همکاری با کشور‌هایی که می‌توانند با ما همراهی داشته باشند، در دستور‌کار است. در صف وزارت علوم که همان دانشگاه‌های مطرح کشور قرار دارند، فعالیت‌های متنوعی را در این زمین‌ها انجام می‌دهند؛ با این حال درباره اینکه تحقق این مسائل را در سطح کشور‌های اسلامی چگونه می‌توانیم دنبال کنیم، باید عنوان کرد که امثال چنین رخداد‌هایی که در پایان اردیبهشت‌ماه داریم، می‌تواند در این زمینه‌ها بسیار کمک‌کننده باشد.»