محمدحسین معصوم‌زاده، پژوهشگر اندیشکده حکمرانی شریف: نظام مالی بین‌المللی در سال‌های اخیر دستخوش دگرگونی‌های عمیقی شده است. یکی از بارزترین این تحولات، استفاده فزاینده و فعالانه از ابزار تحریم‌های مالی توسط ایالات متحده و دولت‌های غربی به‌منظور دستیابی به اهداف سیاسی است. این رویکرد، بسیاری از بازیگران بین‌المللی، به‌ویژه کشور‌هایی مانند روسیه و ایران را که مستقیماً هدف این تحریم‌ها بوده‌اند، به سمت بازنگری بنیادین در وابستگی خود به دلار آمریکا سوق داده است. در این بستر، مفهوم «دلارزدایی» - یعنی کاهش سیستماتیک اتکا به دلار به‌عنوان ارز ذخیره غالب، ابزار مبادله و واحد محاسبه جهانی - به یک اولویت راهبردی و ضروری فزاینده بدل شده است.
در این میان، جمهوری خلق چین به‌عنوان یکی از قدرتمندترین و تأثیرگذارترین بازیگران در عرصه مالی جهانی، نقشی محوری ایفا می‌کند. چین با پیگیری یک استراتژی جامع و چندلایه، به طور سیستماتیک در حال ترویج بین‌المللی‌سازی واحد پول ملی خود، یوآن، است. دلارزدایی بخش جدایی‌ناپذیری از این استراتژی کلان محسوب می‌شود که تا حدی پاسخی به فشار‌های فزاینده اقتصادی و مالی از سوی ایالات متحده و همچنین تلاشی برای تقویت جایگاه جهانی چین است. پکن فعالانه در حال گسترش همکاری‌های مالی و پولی خود با کشور‌های آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین است و هم‌زمان جایگاه بین‌المللی یوآن را ارتقا می‌بخشد. چهارچوب‌هایی مانند بریکس (که ایران نیز اکنون عضوی از آن است) به بستر‌های کلیدی برای پیشبرد این دستور کار تبدیل شده‌اند. تلاش‌های اعضای بریکس برای کاهش سهم دلار در تراکنش‌های بین‌المللی، به‌تدریج پایگاه کاربران دلار را در میان فعالان اقتصادی جهان کاهش می‌دهد و امکان‌پذیری و جذابیت کاهش وابستگی به ارز آمریکایی را برای سایر کشور‌های جنوب جهانی آشکار می‌سازد. این نوشتار، با اتکا به گزارش تفصیلی «شورای امور بین‌الملل روسیه1» با عنوان «مکانیسم‌های دلارزدایی چین در استراتژی بین‌المللی‌سازی یوان2» در تحلیل روند‌های جهانی، استراتژی چین، تجربیات روسیه و چالش‌های موجود، به بررسی این چشم‌انداز پرداخته و سپس توصیه‌های مشخصی را برای ایران، باتوجه‌به جایگاه ویژه و فرصت‌های پیش روی آن ارائه می‌دهد.

روند‌های جهانی و استراتژی چین؛ پیشران‌های تغییر
محرک اصلی حرکت جهانی به سمت دلارزدایی، همان‌گونه که ذکر شد، استفاده ابزاری از تحریم‌های مالی است. اما فراتر از آن، تمایل به ایجاد یک سیستم مالی باثبات‌تر و کمتر وابسته به سیاست‌های یک کشور واحد نیز نقش دارد. استراتژی چین برای بین‌المللی‌سازی یوآن، پاسخی چندوجهی به این روند‌ها و همچنین پیگیری منافع ملی خود است. پیامد‌های کلان این استراتژی عبارتند از:
- کاهش وابستگی به دلار و افزایش ثبات جهانی: هرچند انتظار نمی‌رود دلار در کوتاه‌مدت جایگاه خود را به‌عنوان ارز ذخیره اصلی از دست بدهد، اما گسترش استفاده از یوآن و سایر ارز‌های ملی، تنوع را به سیستم ارزی جهان می‌بخشد. این تنوع می‌تواند با کاهش سلطه تک‌ارزی دلار، ثبات و تاب‌آوری سیستم مالی جهانی را در برابر شوک‌های احتمالی افزایش دهد.
- تسهیل تجارت و کاهش هزینه‌ها: بین‌المللی‌شدن یوآن به کسب‌وکار‌ها امکان می‌دهد تراکنش‌های فرامرزی را مستقیماً با این ارز انجام دهند، نیاز به ارز‌های واسطه را حذف کرده، هزینه‌ها را کاهش و عملیات را روان‌تر کنند.
- کاهش ریسک نرخ ارز: معامله مستقیم با یوآن، طرفین را از نوسانات نرخ ارز، به‌ویژه نوسانات دلار، مصون می‌دارد. این مزیت به‌ویژه برای کشور‌های تحت تحریم مانند روسیه و ایران که روابط اقتصادی‌شان به‌شدت تحت‌تأثیر عوامل سیاسی است، حیاتی است.
- گسترش ابزار‌های مالی: ظهور محصولات و خدمات مالی بیشتر مبتنی بر یوآن (اوراق‌قرضه، سهام، مشتقات ارزی) در بازار‌های جهانی، گزینه‌های سرمایه‌گذاری و پوشش ریسک جدیدی را برای سرمایه‌گذاران بین‌المللی فراهم می‌کند.
- تقویت نقش چین و فشار برای اصلاحات نهادی: افزایش حجم تراکنش‌های یوآنی، ناگزیر نقش چین را در نظام مالی بین‌المللی تقویت کرده و می‌تواند به فشار برای اصلاح ساختار نهاد‌های مالی بین‌المللی مانند صندوق بین‌المللی پول (IMF) برای انعکاس بهتر واقعیت‌های جدید اقتصادی جهان منجر شود.

نقش بستر‌های چندجانبه؛ بریکس پلاس و ابتکار کمربند و راه
چهارچوب‌های چندجانبه‌ای که چین در آن‌ها نقش محوری دارد، به‌ویژه بریکس‌پلاس و ابتکار کمربند و راه، به بستر‌ها و موتور‌های محرک مهمی برای دلارزدایی و بین‌المللی‌سازی یوآن تبدیل شده‌اند؛
- بریکس به‌مثابه کانون دلارزدایی: برای اعضای بریکس، کاهش وابستگی به دلار یک هدف مشترک استراتژیک و انتخابی آگاهانه است. این امر به آن‌ها امکان می‌دهد تا انعطاف‌پذیری بیشتری در برابر ریسک‌های مالی و تحریم‌های بین‌المللی داشته باشند. تسویه با ارز‌های ملی در تجارت درون‌گروهی، یکپارچگی اقتصادی و سرمایه‌گذاری منطقه‌ای را تقویت می‌کند. رهبری فناورانه و اقتصادی چین در این گروه، به شکل‌دهی مسیر توسعه سایر اعضا کمک کرده و تعهد مشترک اعضای کلیدی مانند چین و روسیه به دلارزدایی، نتایج ملموسی داشته است؛ از جمله بازنگری استراتژی بانک توسعه جدید بریکس3 (NDB) و طرح سه‌ساله افزایش ۳۰ درصدی وام‌دهی با ارز‌های ملی.
- پیش‌گامی در ارز‌های دیجیتال: چین با یوآن دیجیتال و پروژه ام‌بریج4 (با امارات، عربستان و هنگ‌کنگ) پیش‌گام است. کشور‌های بریکس نیز به دنبال ایجاد سیستم پرداخت یکپارچه مبتنی بر بلاک‌چین هستند که ایجاد آن رسماً در ژوئیه ۲۰۲۴ اعلام شد. پیشنهاد روسیه برای بنانهادن آن بر اساس دارایی‌های دیجیتال بانک مرکزی (CBDA) اعضا و تجربیات ام‌بریج، پتانسیل ایجاد نقطه عطفی در دلارزدایی دارد. به پیروی از چین، سایر اعضا نیز درحال‌توسعه ارز‌های دیجیتال ملی خود هستند (مانند روبل دیجیتال روسیه که فاز آزمایشی خود را در ۲۰۲۳ گذراند.) این امر راه را برای توسعه ریال دیجیتال ایران نیز هموارتر می‌کند، هرچند چالش‌های امنیت انتقالات، تفاوت در قوانین ملی و مقیاس‌پذیری فناوری همچنان پابرجاست.
- جذابیت برای اعضای جدید: تلاش‌های دلارزدایی بریکس، یکی از عوامل جذب اعضای جدید مانند مالزی و تایلند است. عضویت ایران در بریکس نیز در همین راستا قابل‌تحلیل است و فرصت‌های جدیدی را برای افزایش تراکنش با ارز‌های ملی فراهم می‌کند. عوامل ژئوپلیتیکی مانند رقابت چین و آمریکا و تحریم روسیه نیز این روند را تسریع می‌کنند.

مطالعه موردی؛ همکاری روبه‌رشد روسیه و چین در دلارزدایی
تجربه همکاری روسیه و چین، به‌ویژه پس از تحریم‌های گسترده علیه مسکو، نمونه‌ای آموزنده از تطبیق سریع و عملی با محدودیت‌های دلاری است و درس‌های ارزشمندی برای کشورمان دارد:
- پیشینه: مسکو در دهه 2010، یکی از پیشگامان دلارزدایی بود. پس از تحریم‌های غرب در سال 2014 به‌دنبال الحاق کریمه، این کشور به‌سرعت توسعه سیستم پرداخت ملی «میر5» و سیستم تبادل اطلاعات مالی (SPFS) را به‌عنوان جایگزین سوئیفت توسعه داد. در همان سال، روسیه 38 توافق‌نامه انرژی با چین و یک قرارداد سوآپ ارزی سه‌ساله به ارزش ۱۵۰ میلیارد یوآن (حدود 24.5 میلیارد دلار) امضا کرد و این‌گونه گام‌های اولیه برداشته شد.
- نقطه عطف ۲۰۱۸-۲۰۱۹: تشدید تحریم‌ها علیه روسیه و تعرفه‌ها علیه چین، همکاری را عمیق‌تر کرد. روسیه در پاسخ به تحریم‌ها سهم دلار در ذخایر خود را از 43.7 درصد به 21.9 درصد کاهش داد و سهم یورو (به ۳۲ درصد) و یوآن (به ۱۴ درصد) را افزود. توافق جدید برای تسویه با ارز‌های ملی امضا شد که صادرات دلاری روسیه را از ۸۰ درصد (۲۰۱۳) به ۵۰ درصد (۲۰۲۰) کاهش داد.
- تحولات پس از ۲۰۲۱: در این سال روسیه برنامه حذف کامل دلار از صندوق ثروت ملی و افزایش سهم یوآن و طلا را اعلام کرد. سهم دلار در ذخایر تا اوایل ۲۰۲۲ به 10.9 درصد کاهش و سهم یوآن به 17.1 درصد افزایش یافت.
- جهش پس از ۲۰۲۲: پس از قطع دسترسی روسیه به دلار و یورو به‌تبع تحریم‌های اعمالی اروپا به دلیل جنگ اوکراین، اتکا به یوآن به‌شدت افزایش یافت. حجم معاملات یوآن در بورس مسکو از 0.32 درصد در زمستان ۲۰۲۲ به ۵۳ درصد در مارس ۲۰۲۳ و اوج 53.6 درصد در نیمه اول ۲۰۲۴ رسید. پس از تحریم بورس مسکو در ژوئن ۲۰۲۴ و توقف معاملات دلار/یورو، این سهم به رقم باورنکردنی 99.6 جهش کرد.

چالش‌ها و ریسک‌های مسیر دلارزدایی
با وجود پیشرفت‌ها مسیر دلارزدایی و بین‌المللی‌سازی یوآن با چالش‌های قابل‌توجهی روبه‌روست که ایران نیز در مسیر خود با آن‌ها مواجه خواهد بود.
- کندشدن رشد تجارت دوجانبه: هرچند حجم تجارت دوجانبه روسیه و چین سالانه رکورد‌های جدیدی ثبت می‌کند، اما نرخ رشد آن در حال کاهش است (26.3 درصد در ۲۰۲۳ در مقابل تنها 2.9 درصد در ۵ ماه اول ۲۰۲۴ نسبت به سال قبل) حجم کلی تجارت نیز در مقایسه با شرکای اصلی دیگر چین، همچنان «نسبتاً اندک» است و سهم تسویه با ارز‌های ملی بخش کوچکی از رشد کلی تراکنش‌های بین‌المللی یوآن را تشکیل می‌دهد.
- ریسک مدیریت نرخ ارز: اتکای کشور‌ها به ثبات یوآن (که تحت کنترل بانک مرکزی چین است)، آنان را در معرض مدیریت نرخ ارز توسط پکن به نفع خود قرار می‌دهد.
- ریسک سوآپ ارزی و تحریم ثانویه: خطوط سوآپ ارزی، بانک‌های چینی را در معرض تحریم ثانویه آمریکا قرار داده و ممکن است توسط چین قطع شوند یک ابزار تسویه دیگر نیز از بین برود.
- احتیاط بانک‌های چینی: برخی از بانک‌های بزرگ و حتی منطقه‌ای چین به دلیل تفسیر گسترده از تحریم‌ها یا نگرانی از آن‌ها، از ارائه خدمات به طرف‌های روسی (و بالقوه ایرانی) خودداری کرده یا تراکنش‌ها را کند می‌کنند؛ حتی با وجود عدم محدودیت رسمی از سوی بانک مرکزی چین برای تسویه با یوآن.
- محدودیت‌های ذاتی یوآن: عرضه ناکافی دارایی‌های مالی مبتنی بر یوآن، کمبود ابزار‌های پوشش ریسک، دسترسی محدود به بازار‌های مالی چین و خطر کلی وابستگی بیش از حد به پکن برای اقتصاد‌های کوچک‌تر، از جمله محدودیت‌های پیش روی گسترش جهانی یوآن است.

کاربرد و توصیه‌های مشخص برای ایران
ایران با سابقه‌ای طولانی در مقابله با تحریم‌ها و عضویت جدید در بریکس، در موقعیتی منحصربه‌فرد برای بهره‌برداری از روند‌های جاری و تجربیات دیگران قرار دارد. توصیه‌های زیر با هدف تقویت استقلال مالی و جایگاه جمهوری اسلامی ایران در نظم نوین مالی جهانی ارائه می‌شود:

1- تعمیق همکاری راهبردی (ایران - روسیه - چین):
تبادل فعال دانش و تجربه: ایجاد کارگروه‌های تخصصی سه‌جانبه برای اشتراک‌گذاری تجربیات موفق در دورزدن تحریم‌ها، استفاده از ارز‌های ملی، توسعه سیستم‌های پرداخت جایگزین (میر، SPFS، CIPS، شتاب/سپام) و مدیریت ریسک.
هماهنگی در مجامع بین‌المللی (بریکس، سازمان همکاری شانگهای): اتخاذ مواضع مشترک در خصوص اصلاح ساختار مالی جهانی، ترویج ارز‌های ملی و ایجاد نهاد‌های مستقل.

2- بهره‌برداری حداکثری از ظرفیت بریکس پلاس:
مشارکت فعال در ابتکارات مالی: حضور جدی ایران در پروژه‌هایی مانند سیستم پرداخت بلاک‌چینی بریکس، افزایش سهم وام‌دهی بانک توسعه جدید با ارز ملی و پیشبرد کلی دستور کار دلارزدایی.
ترویج ریال و جذب سرمایه‌گذاری: تلاش برای استفاده از ریال در تسویه با اعضا و تأمین مالی پروژه‌های داخلی از طریق بانک جدید توسعه بریکس با ارز‌های ملی.
توسعه ارتباطات بانکی با کشور‌های عضو بریکس: تمرکز بر گسترش روابط بانکی با بانک‌های کوچک‌تر و منطقه‌ای در کشور‌های عضو بریکس که کمتر در معرض تحریم‌های بین‌المللی هستند.

3- تقویت زیرساخت‌های مالی داخلی:
ارتقای سیستم‌های پرداخت ملی: سرمایه‌گذاری در امنیت و کارایی شتاب/سپام و ایجاد قابلیت همکاری با سیستم‌های کشور‌های شریک.
تسریع پروژه ریال دیجیتال: با الگوگیری از یوآن و روبل دیجیتال، توسعه ریال دیجیتال با تمرکز بر کاربرد‌های فرامرزی، امنیت و چهارچوب قانونی.

4- مدیریت هوشمندانه رابطه با یوآن و سایر ارز‌ها:
تنوع‌بخشی به سبد ارزی: اجتناب از وابستگی تک‌ارزی؛ استفاده از سبدی از ارز‌ها (یوآن، روبل، روپیه، درهم...) بر اساس هر کریدور تجاری.
مذاکره فعال و مدیریت ریسک سوآپ ارزی: پیگیری شرایط پایدار در قرارداد‌های سوآپ و آگاهی از ریسک‌های مرتبط مانند عدم تمدید و تحریم ثانویه.

5- ترویج فعال استفاده از ریال در تجارت:
انعقاد پیمان‌های پولی دوجانبه: پیگیری جدی انعقاد پیمان‌های پولی دوجانبه با شرکای اصلی تجاری.
ارائه مشوق‌های تجاری و مالی: طراحی مشوق برای تجار ایرانی و خارجی جهت استفاده از ریال.
توسعه ابزار‌های مالی ریالی: ایجاد ابزار‌های جذاب مبتنی بر ریال در بازار داخلی.
توسعه زیرساخت‌های دیجیتال: جمهوری اسلامی ایران می‌بایست به حوزه فناوری‌های مالی توجه بیشتری داشته باشد. پلتفرم‌های مبتنی بر بلاک‌چین و سیستم‌های پرداخت دیجیتال می‌توانند نقش مهمی در کاهش وابستگی به دلار و توسعه ابزار‌های مالی مبتنی بر ریال ایفا کنند.
ایجاد استارت‌آپ‌های مالی: حمایت از استارت‌آپ‌های فعال در حوزه فین‌تک6 که می‌توانند به نوآوری در خدمات مالی و تسویه‌حساب‌های بین‌المللی کمک کنند.

6- توانمندسازی و آگاهی‌بخشی بخش خصوصی:
ایجاد مرجع اطلاعاتی متمرکز: ارائه راهنمایی عملی به تجار درمورد روش‌های پرداخت جایگزین، ریسک‌ها و بهترین شیوه‌ها.
برگزاری دوره‌های آموزشی تخصصی: توانمندسازی فعالان اقتصادی در زمینه تجارت با ارز‌های ملی و مدیریت ریسک.

سخن پایانی
جهان شاهد یک دگرگونی تدریجی اما بنیادین در نظام مالی بین‌المللی است. روند دلارزدایی، هرچند با چالش‌های متعدد روبرو است و سلطه دلار همچنان پابرجاست، اما به واقعیتی انکارناپذیر تبدیل شده که توسط عوامل ژئوپلیتیکی و تلاش‌های بازیگران کلیدی مانند چین و اعضای بریکس هدایت می‌شود. تجربه روسیه نشان داد که چگونه فشار شدید می‌تواند روند گذار را تسریع بخشد. ایران، با قرارگرفتن در تلاقی این روند‌ها و عضویت در بریکس، فرصتی تاریخی برای بازتعریف جایگاه اقتصادی خود و کاهش آسیب‌پذیری‌های دیرینه دارد. موفقیت در این مسیر مستلزم اتخاذ یک رویکرد چندوجهی، هوشمندانه و هماهنگ است که شامل دیپلماسی فعال، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های داخلی، مدیریت دقیق ریسک‌ها، بهره‌برداری از ظرفیت‌های چندجانبه و توانمندسازی بخش خصوصی می‌شود. آینده مالی جهان در حال شکل‌گیری است و ایران می‌تواند با اتخاذ استراتژی‌های مناسب، نقشی فعال در این نظم نوین ایفا کند.

پی نوشت:
1. Russian International Affairs Council (RIAC)
2. China’s De-dollarization Mechanisms within the Yuan Internationalization Strategy
3. New Development Bank
4. mBridge
5. Mir
6. FinTech