زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه: داشتن مهارت لازم را می‌توان به مثابه کلید باز شدن قفل اشتغال برای فارغ‌التحصیلان دانشگاهی و حضورشان در بخش‌های مختلف کشور قلمداد کرد. کلیدی که نبود آن در طول سال‌های گذشته چالش‌های جدی برای بخش‌های مختلف در جذب نیروی کارآمد ایجاد کرد. البته در این میان نظام آموزش عالی نیز از حیث روبه‌رو شدن با جمعیت بالای فارغ‌التحصیلان بیکار زیر تیغ انتقادات رفت. موضوعی که بالاخره از اواسط دهه 90، متولیان امر را ناچار به راه‌اندازی دوره‌های مهارتی برای دانشجویان در مقاطع و رشته‌های مختلف کرد. اتفاقی که در صورت برنامه‌ریزی درست و نظارت و ارزیابی میزان تأثیرگذاری آن، می‌تواند سهم مهمی در چالش تأمین نیروی انسانی برای عرصه‌های مختلف کشور داشته باشد. اتفاقی که امسال با توجه به نام‌گذاری شعار سال به نام «سرمایه‌گذاری برای تولید» می‌تواند به مشی متولیان آموزش عالی و متولیان صنعتی و غیرصنعتی تبدیل شود؛ چرا که قطعاً سرمایه‌گذاری در حوزه تأمین نیروی انسانی ماهر در عرصه‌های مختلف، خود گام اول برای حرکت به سمت تولید خواهد بود. هرچند که در طول سال‌های گذشته هیچ‌گاه آن‌طور که باید اهمیت این مسئله از سوی متولیان درک نشده است، اما می‌طلبد تا امسال با در نظر گرفتن شعار سال، اهتمام مسئولان بیش از پیش شود؛ چرا که قطعاً بر اساس آمار منتشرشده از سوی خود وزارت علوم، مشارکت کمتر از 10 درصدی دانشجویان کشور در دوره‌های مهارتی سال گذشته، رقمی نیست که بتواند نیاز کشور به این عرصه را تأمین کند.

رشد 36 درصدی دوره‌های مهارتی ظرف یک سال
نگاهی به تعداد دوره‌های مهارتی برگزارشده در سال گذشته در قیاس با سال 1402 حاکی از رشد 36 درصدی در این زمینه است. به‌طوری که سال 1403 در مجموع 10 هزارو 979 دوره مهارتی در دانشگاه‌های کشور برگزار شد اما این میزان برای 1402 به 8 هزار و 62 دوره می‌رسید. البته اگر ملاک را میانگین دوره‌ها در نظر بگیریم، باید عنوان کرد که رشد 7 درصدی در این زمینه داشته‌ایم؛ چرا که میانگین تعداد دوره‌ها از 106 در سال 1402 به 114 در سال گذشته رسیده است. رقمی که هرچند روند صعودی داشته، اما نمی‌توان از آن به‌عنوان عملکرد قابل قبولی آن هم در شرایط امروز یاد کرد. از طرف دیگر رشد 3 درصدی در میانگین تعداد شرکت‌کنندگان و رسیدن آن‌ها به تعداد 3 هزار و 604 شرکت‌کننده نشان می‌دهد که استقبال از حضور در این طرح‌ها آن‌طور که انتظار می‌رود نتوانسته جای خود را در میان دانشجویان باز کند. مسئله‌ای که شاید لازم باشد تا آسیب‌شناسی دقیق‌تری از چرایی اقبال دانشجویان از حضور در این دوره‌ها صورت بگیرد. البته در اینجا باید به این مسئله هم اشاره کرد که ملاک قرار دادن تعداد دوره‌های مشترک برگزارشده با صنعت رشد 65 درصدی را تجربه کرده، رشدی که باعث شد تا میانگین تعداد این دوره‌ها از 17 در سال 1402 به 28 در سال گذشته برسد؛ با این حال همان‌طور که پیش‌تر هم اشاره کرد، هنوز فاصله زیادی تا نقش‌آفرینی کامل صنعتی‌ها در این زمینه وجود دارد.
رشد 10 درصدی متوسط تعداد دوره‌های تخصصی و رسیدن آن‌ها به میانگین 78 دوره در طول یک سال گذشته نشان می‌دهد که عمده تمرکز روی دوره‌های تخصصی گذاشته شده است؛ برای درک بهتر این مسئله کافی است میانگین 36 دوره‌ای که تحت عنوان دوره‌های عمومی برگزار شده را ملاک قرار دهیم. هرچند همین دوره‌ها هم نسبت به سال 1402 با رشد 24 درصدی همراه بوده اما قطعاً عمده تمرکز دانشگاه‌ها روی برگزاری دوره‌های تخصصی است.

صنایع در یک‌چهارم دوره‌های مهارتی سهم داشتند
براساس گزارش عملکرد سال گذشته حوزه ارتباط با جامعه و صنعت وزارت علوم سال گذشته در مجموع 97 دانشگاه و پژوهشگاه در بحث ارتباط با صنعت مشارکت داشتند که در مجموع 10 هزار و 979 با مشارکت 345 هزار و 964 هزار دانشجو برگزار شد. از این میان 75 درصد دوره‌ها به‌صورت حضوری و 25 درصد نیز به‌صورت غیرحضوری برگزار شده بود. همچنین سهم دوره‌های تخصصی نیز 68 و سهم دوره‌های عمومی نیز 32 درصد بوده است. در مقابل هم در مجموع 2 هزار و 637 دوره با مشارکت واحد‌های صنعتی برگزار شده است، یعنی عملاً از کل دوره‌های برگزارشده تنها  در 24 درصد آن‌ها شاهد مشارکت بخش‌های صنعتی بوده‌ایم؛ مسئله‌ای که نشان می‌دهد هنوز فاصله چشمگیری تا نزدیکی دانشگاه و صنعت در کشور وجود ندارد؛ چرا که مشارکت فعالان صنعتی در یک‌چهارم دوره‌های برگزارشده، نمی‌تواند به معنی رفع نیاز‌های این بخش در تأمین نیروی انسانی ماهر باشد. اتفاقی که از حالا می‌طلبد تا تدابیر جدی‌تری از سوی مسئولان برای ترغیب فعالان صنعتی در این زمینه ایجاد شود.

خبری از دانشگاه‌های بنام نیست!
براساس گزارش منتشرشده از سوی وزارت علوم در مجموع 98 دانشگاه شرکت کرده‌اند که این مسئله هم نشان می‌دهد هنوز بخش قابل‌توجهی از دانشگاه‌های دولتی هم حاضر به حضور در این طرح نیستند. اتفاقی که می‌طلبد برای سال جاری تغییرات قابل‌توجهی در این زمینه صورت بگیرد.
از تعداد دانشگاه‌های شرکت‌کننده که بگذریم، وقتی اسامی دانشگاه‌هایی که از حیث تعداد دوره‌های مهارت‌افزایی در زمره برترین‌ها قرار می‌گیرند را مورد واکاوی قرار می‌دهیم، متوجه غیبت معنادار دانشگاه‌های مطرح کشور در بین 10 دانشگاه اول می‌شویم. حتی در بین 5 دانشگاه اول، نام هیچ دانشگاه پایتخت‌نشینی قرار ندارد. به‌طوری که رتبه اول دانشگاه‌ها به دانشگاه ملی مهارت با 924 دوره می‌رسد. بعد از آن دانشگاه گیلان با 714، دانشگاه رازی با 608، سیستان‌وبلوچستان با 594 و محقق اردبیلی با 593 دوره قرار می‌گیرد. در رتبه‌های ششم و هفتم بالاخره دانشگاه‌های علم و صنعت با 409 و علامه طباطبایی با 406 دوره جا خوش کرده‌اند. موضوعی که نشان می‌دهد دانشگاه‌های مطرح کشور نتوانسته‌اند آن‌طور که باید مهارت‌افزایی را برای دانشجویان خود تمرین کنند.

دانشگاه تهران غایب دوره‌های مهارتی
واقعیت آن است که بررسی اسامی دانشگاه‌هایی که جزء برترین‌ها در روند برگزاری دوره‌های مهارتی بوده‌اند، این سؤال را ایجاد می‌کند که دانشگاهی مانند تهران که بالاترین بودجه عمومی را در اختیار دارد، چرا دوره مهارتی را برگزار نکرده یا در صورت برگزار شدن بر چه اساسی اطلاعاتی از آن در این گزارش وزارت علوم قرار ندارد؟ این موضوع درباره دانشگاه صنعتی شریف هم صدق می‌کند، هرچند که نام آن در لیست دانشگاه‌های مشارکت‌کننده وجود دارد، اما عملاً نتوانسته در بین 10 دانشگاه برتر قرار بگیرد، آن هم درحالی‌که این دانشگاه به عنوان مهم‌ترین مرکز آموزش عالی کشور در عرصه فنی و مهندسی شناخته می‌شود.
 روزی 2 دوره مهارتی در دانشگاه علم و فرهنگ؟
موضوع زمانی جالب‌تر می‌شود که بدانیم دانشگاه علم و فرهنگ به‌عنوان یک دانشگاه غیرانتفاعی با برگزاری 587 دوره مشترک با واحد‌های صنعتی، در رتبه اول قرار گرفته است! رقمی باورنکردنی که اگر آن را به نسبت 365 روز سال هم در نظر بگیریم، باید عنوان کرد در این دانشگاه بدون تعطیلی روزانه 1.6 دوره مهارتی مشترک با صنعت برگزار شده؛ اتفاقی که چندان منطقی به نظر نمی‌رسد. البته بررسی آمار کلی مربوط به این دانشگاه هم نشان می‌دهد که وزارت علومی‌ها باز هم در درج اطلاعات دقت لازم را نداشته‌اند؛ اتفاقی که پیش‌تر نیز در گزارش‌های مربوط به دفتر ارتباط با صنعت وزارت علوم وجود داشته است. به عبارت دقیق‌تر طبق این گزارش در مجموع 51 دوره از سوی دانشگاه علم و فرهنگ برگزار شده که از این میزان 49 دوره به‌صورت تخصصی و 2 دوره نیز به‌صورت عمومی بوده است. یعنی عملاً تعداد دوره‌های برگزارشده این دانشگاه با تعداد دوره‌های مشارکت با صنعت هیچ سنخیتی ندارد. جالب اینجاست که در رتبه‌های دوم و سوم این بخش نیز دانشگاه شهید مدنی آذربایجان با 204 و دانشگاه ملی مهارت با 185 دوره قرار می‌گیرند و بعد از دانشگاه کردستان با 180 دوره، بالاخره نام یک دانشگاه پایتخت یعنی امیرکبیر به چشم می‌خورد که در مجموع 136 دوره مشترک با صنعت داشته است. شاید در اینجا بد نباشد روسای دانشگاه‌های مطرح کشور به این سؤال پاسخ دهند که به چه دلیل صنایع بزرگ و کوچک حاضر به برگزاری دوره‌های مشترک با آن‌ها نیستند؟

10 درصد دانشجویان در دوره‌های مهارتی شرکت کردند
قطعاً جامعه هدف دوره‌های مهارتی را باید دانشجویان مقاطع مختلف دانست؛ اما آمار‌ها حکایت از بی‌رغبتی این قشر برای حضور در چنین دوره‌هایی دارد. شاید برای درک بهتر این مسئله کافی است تعداد 345 هزار و 946 نفری را که در این دوره‌ها مشارکت کرده‌اند را در کنار جمعیت 3 میلیون و 500 هزار دانشجو بگذاریم، آن‌گاه مشخص می‌شود که تنها 10 درصد این جمعیت حاضر به مشارکت در این دوره‌ها شده‌اند. هرچند این ابهام هم وجود دارد آمار ارائه‌شده به معنای آن است که بیش از 345 هزار دانشجو در این دوره‌ها مشارکت کرده‌اند و یا اینکه در مجموع دوره‌های برگزارشده، این میزان شرکت‌کننده را داشته‌ایم؟ طبیعتا اگر معیار را شرکت‌کننده بگذاریم آن‌گاه دیگر شرایط متفاوت می‌شود؛ چرا‌که یک نفر می‌تواند در چندین دوره مشارکت داشته باشد؛ در این صورت قطعاً سهم دانشجویان از 10 درصد هم کمتر خواهد بود.

مشارکت کمتر از 20 درصد کارشناسی در دوره‌های مهارتی
با این حال بررسی جمعیت دانشجویی در مقاطع مختلف هم نشان می‌دهد که کارشناسی با مشارکت 217 هزار و 600 شرکت‌کننده در رتبه اول قرار می‌گیرد. بعد از آن ارشد با مشارکت 61 هزار و 800 شرکت‌کننده، کاردانی با 37 هزار و 300 و در نهایت هم دکتری با 29 هزار و 100 شرکت‌کننده هستند. اما اگر بخواهیم تعداد شرکت‌کنندگان را نسبت به جمعیت دانشجویی در هر کدام از این مقاطع در نظر بگیریم، باید عنوان کرد 19 درصد کارشناسی، 14 درصد کاردانی، 23 درصد ارشد و 34 درصد جمعیت دانشجویی دکتری در این دوره‌ها مشارکت کرده‌اند.

به ازای هر 356 دانشجوی علوم انسانی یک دوره مهارتی
بررسی گروه‌های آزمایشی هم نشان می‌دهد که فنی و مهندسی با 3 هزار و 763 دوره برگزار شده، در جایگاه اول قرار دارد. بعد از آن علوم انسانی است که در طول یک سال گذشته در مجموع 2 هزار و 392 دوره برای دانشجویان آن برگزار شده و جایگاه سوم هم به علوم پایه با 766 دوره می‌رسد. جایگاه چهارم در اختیار دانشجویان کشاورزی و دامپزشکی با 369 دوره و در نهایت هم هنری‌ها با 197 دوره قرار می‌گیرد. اما وقتی این دوره‌ها را در مقایسه با جمعیت این گروه‌ها قرار می‌دهیم، باید عنوان کرد که برای هر 172 دانشجوی علوم پایه، 224 دانشجوی کشاورزی، 617 دانشجوی هنر، 115 دانشجوی فنی و مهندسی و 356 دانشجوی علوم انسانی یک دوره برگزار شده است.

بی‌رغبتی به مجازی یا خلأ کیفیت دوره‌ها
با وجود اینکه دنیا بعد از کرونا تغییر مسیر قابل‌توجهی به سوی آموزش‌های غیرحضوری داشته تا جایی که حتی بعد از پایان همه‌گیری این بیماری، برگزاری دوره‌های مهارتی در این بستر همچنان رونق دارد، اما با نگاهی به آمار دوره‌های مهارتی در کشور باید عنوان کرد که دانشجویان دانشگاه‌های کشور ترجیح می‌دهند در دوره‌های حضوری شرکت کنند. به‌طوری که از مجموع دوره‌های برگزارشده، 75 درصدشان به‌صورت حضوری و فقط 25 درصد آن در بستر مجازی بوده است. موضوعی که البته می‌توان علل مختلف برای آن نام برد که ناآشنایی اساتید برای استفاده از این بستر، نامناسب بودن زیرساخت‌ها مانند سرعت اینترنت و.... از جمله آن‌هاست. اما این مسئله را هم نمی‌توان کتمان کرد که امروز در دنیا شرکتی مانند «کورسرا» که از سوی تعدادی از اساتید دانشگاه استنفورد تلاش می‌کند تا شیوه‌های آموزشی جدید مهارتی را به‌صورت غیرحضوری به دانشجویان آموزش دهد و می‌طلبد تا در دوره‌های مهارتی که هدف آن همراه کردن دانشجویان با تحولات و آماده کردن آن‌ها برای حضور در بازار کار جدید است، خود روند برگزاری شیوه‌ها نیز دست‌خوش تغییرات جدی شود.