سارا طاهری، خبرنگار گروه دانشگاه: وقتی حرف از تقلب علمی می‌شود، ناخودآگاه بحث کپی‌کاری و تخلف در پژوهش‌هایی نظیر پایان‌نامه و رساله‌ها به ذهن خطور می‌کند. این روز‌ها تقلب در پایان‌نامه و رساله دانشجویان به یکی از شایع‌ترین نوع تقلب‌ها تبدیل شده و جامعه علمی کشور را نگران کرده تا جایی که هرازچندگاهی درباره این نوع از تقلب، بحث‌هایی مطرح و راه‌هایی برای جلوگیری آن بررسی می‌شود اما باز هم هستند دانشجویانی که قانون را دور می‌زنند و به‌اصطلاح راهی برای کپی پیست پیدا می‌کنند و می‌خواهند ره صدساله را یک‌شبه طی کنند.
در این میان طی سال‌های گذشته دانشگاه آزاد به‌عنوان مجموعه‌ای که بیش از 40 درصد بار آموزش عالی را به دوش می‌کشد و بیشترین جمعیت دانشجویی را در خود جای داده است، بیشتر از سایر دانشگاه‌ها در مظان اتهام قرار گرفته که توجه چندانی به کیفیت تولیدات علمی دانشجویان تحصیلات تکمیلی و دقت کافی نسبت به تخلف‌های علمی در روند نگارش این پژوهش‌ها ندارد. در پس این ادعا‌ها دانشگاه آزاد از اواخر دهه 90 ایده‌های مختلفی را برای کیفیت‌بخشی و افزایش بهبود کیفیت خروجی پژوهشی اجرایی کرد.
طرح پایش یکی از نخستین این اقدامات بود. طرحی که در سال 98 از آن رونمایی شد و براساس چالش‌های کلان کشور به زمینه‌های پژوهشی تبدیل می‌شوند تا استاد و دانشجو براساس آن موضوع پایان‌نامه یا رساله خود را تعریف کنند. درواقع «پایش» یک نظام جامع پژوهشی است که هدفش، رفع نواقص مربوط به نظام پژوهش تحصیلات تکمیلی دانشگاه و قرار دادن این ظرفیت عظیم در خدمت حل مسائل ملی کشور است. به صراحت می‌توان گفت جلوگیری از تقلب علمی و حتی کپی‌کاری از مهم‌ترین کارویژه‌های پایش است.
برگزاری جلسات پیش‌دفاع را نیز می‌توان یکی دیگر از اضلاع جدی مقابله با پژوهش‌های کم‌کیفیت دانست اما در این میان مسئولان دانشگاه برای آن که بتوانند پازل کیفیت تولیدات علمی را تکمیل کنند به بحث مشابهت‌یابی نیز ورود کردند که سامانه آن نیز در دی سال 1401 راه‌اندازی شد. البته راه‌اندازی این سامانه در سال 1401 رسانه‌ای شد اما ورود دانشگاه به این حوزه به سال 1398 برمی‌گردد؛ زمانی که آیین‌نامه اجرایی قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی در هیئت‌وزیران مصوب شد.
دانشگاه آزاد با داشتن گنجینه‌ای عظیم از پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها به بحث مشابهت‌یابی ورود کرد و کار‌های مقدماتی راه‌اندازی یک سامانه نیز در این حوزه از همان زمان کلید خورد و در سال 1401 از این سامانه رونمایی شد. حالا بیشتر از دوسال است که این سامانه کار خود را آغاز کرده و به‌گفته مسئولان دانشگاه آزاد از سریع‌ترین الگوریتم‌های موجود در طراحی سامانه مشابهت‌یاب استفاده کردند تا در کوتاه‌ترین زمان ممکن، به هدف خود رسیده و نتیجه بررسی به دانشجویان اعلام شود.
ازآنجا‌که سامانه پژوهشیار دانشگاه آزاد یکی از بزرگ‌ترین مخازن پروپوزال‌ها و پایان‌نامه/ رساله‌های دانشجویان تحصیلات تکمیلی را در اختیار دارد عمل مشابهت‌یابی روی منابع این سامانه می‌تواند سرقت علمی را به حداقل برساند، بنابراین جلوگیری حداکثری از سرقت علمی و کپی‌کاری را می‌توان مهم‌ترین ویژگی سامانه مشابهت‌یاب دانشگاه آزاد دانست.
دانشگاه آزاد در گام آخر خود برای تکمیل سامانه مشابهت‌یابی خود، اسفندماه سال گذشته با مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) نیز تفاهم‌نامه‌ای منعقد کرد و قرار شد بحث جلوگیری از تخلفات علمی را یک‌فاز جلوتر ببرد. سامانه سمیم مؤسسه نور از 10 سال گذشته کار خود را آغاز کرده و دارای بزرگ‌ترین بانک داده‌ها از داده‌های اسلامی است که با، 65 هزار جلد کتاب، 160 هزار پایان‌نامه، یک میلیون مقاله، 4 میلیون صفحه وب، کتب اصلی علوم انسانی و داده‌های که کاربران به صورت داوطلبانه وارد می‌کنند، پشتیبانی انجام می‌دهد.
پیش‌ازاین پایان‌نامه‌ها فقط با پایان‌نامه‌های موجود قبلی مشابهت‌یابی می‌شد، اما حالا قرار است پایان‌نامه‌ها با مقالات نیز مشابهت‌یابی شود زیرا مؤسسه نور بانک اطلاعاتی در اختیار دارد که می‌تواند این پایان‌نامه‌ها را با مقالات نیز مشابهت‌یابی کند. البته قرارداد اولیه با این مؤسسه در خردادماه سال گذشته امضا شده بود اما از اسفندماه وارد فاز اجرایی شد.
آن‌گونه دکتر طهرانچی رئیس دانشگاه آزاد در نشست اجرایی‌سازی تفاهم‌نامه همکاری مشترک دانشگاه آزاد با مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) اعلام کرده پس از آغاز رسمی کار مشابهت‌یابی طرح‌نامه‌ها، پیشنهاد‌های پایان‌نامه و رساله و اصل پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها و مقالات با مجموعه نور، قرار است در مرحله دوم خطایابی پایان‌نامه‌ها و اصلاح ویراستاری و در مرحله سوم علم‌سنجی نیز به این همکاری اضافه شود.
معاون علوم، مهندسی و کشاورزی دانشگاه آزاد در گفت‌وگو با «فرهیختگان»: امکان مشابهت‌یابی پژوهش‌ها با مقالات علمی میسر شد
محمد علی‌اکبری معاون علوم، مهندسی و کشاورزی دانشگاه آزاد در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با اشاره به قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی که سال ۱۳۹6 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید، گفت: «در دستورالعمل اجرایی این قانون که سال 98 به تصویب هیئت وزیران رسیده، دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها، مؤسسه‌های آموزش‌عالی موظف شدند تا پیشنهاد‌ها (پروپوزال‌ها)، پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دانشجویان تحصیلات تکمیلی را از طریق ایرانداک یا سامانه‌های هم‌تراز همانندجویی کنند.» او اضافه کرد: «همان زمان اعلام کردیم که در دانشگاه آزاد یک هم‌تراز ایرانداک ایجاد خواهیم کرد. به عبارت بهتر در آن بازه زمانی راه‌اندازی ایرانداک دانشگاه آزادی به ذهن‌مان خطور کرد و تصمیم گرفتیم جایی داشته باشیم تا پروپوزال‌ها و پایان‌نامه‌ها را به اصطلاح نگهداری کرده و میان آن‌ها مشابهت‌یابی کنیم؛ چرا‌که تعداد دانشجویان وزارت علوم و دانشگاه آزاد تقریباً با یکدیگر برابر است.» او بیان کرد: «از همان سال مقدمات راه‌اندازی سامانه مشابهت‌یاب را آغاز کرده و در اولویتمان قرار گرفت و سال 1401 سامانه مشابهت‌یاب یکپارچه پروپوزال‌ها، پایان‌نامه‌ها و رساله‌های این دانشگاه راه‌اندازی شد. آن زمان در باشگاه پژوهشگران جوان و نخبگان قراردادی منعقد شد و تقریباً 4 ماه بعد سامانه مشابهت‌یاب به‌اصطلاح بالا آمد و کار خود را آغاز کرد.» معاون علوم، مهندسی و کشاورزی دانشگاه آزاد با بیان اینکه پیش‌تر ادعا می‌شد که پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دانشگاه آزاد کیفیت لازم را ندارند گفت: «یکی از دلایل ورود ما به بحث مشابهت‌یابی، همین موضوع بود. تصمیم گرفتیم بحث مشابهت‌یابی را در خود دانشگاه آزاد آغاز کنیم. بنابراین از سال 1401 پایان‌نامه‌های خود را با بانک خودمان مقایسه کردیم.»
او در ادامه اظهار کرد: «زمانی که دانشجویان پروپوزال خود را بارگذاری می‌کنند، بلافاصله کار مشابهت‌یابی آغاز می‌شود. اگر درصد مشابهت از یک عددی بیشتر باشد، اجازه ثبت پروپوزال داده نمی‌شود و پروپوزال مربوطه به دلیل میزان مشابهت با دیگر پروپوزال‌ها به دانشجو بازگردانده می‌شود. همین این اتفاق برای رساله و پایان‌نامه نیز رخ می‌دهد؛ یعنی زمانی که متن پایان‌نامه و رساله بارگذاری می‌شود به دانشجو گزارش داده می‌شود که درصد مشابهت‌یابی متن پایان‌نامه یا رساله او چقدر است.» او تصریح کرد: «آن چیزی که در حالت فعلی مهم است، بررسی تمام پروپوزال‌ها، پیشنهاد‌ها، رساله‌ها و پایان‌نامه‌ها با بانک و اطلاعات دانشگاه آزاد است.»
علی‌اکبری در ادامه سخنان خود به آغاز همکاری دانشگاه آزاد با مؤسسه نور برای بحث مشابهت‌یابی نیز اشاره کرد و گفت: «در کشور 3 بانک بزرگ اطلاعاتی داریم که عبارتند از پژوهشگاه ایرانداک، دانشگاه آزاد و مؤسسه نور. بانک اطلاعاتی نور مجلات بسیار خوبی دارد؛ چیزی که درحال حاضر ما و ایرانداک نداریم. به عبارت بهتر دانشگاه آزاد تنها پایان‌نامه و رساله داشته اما آن‌ها مجله نیز دارند. ما هیچ‌وقت پروپوزال‌هایمان را با مجلات و با مقاله‌هایی که در مجلات وجود دارد همانندجویی نکرده بودیم. درواقع پیش از این نیز نمی‌توانستیم مقاله را مشابهت‌یابی کنیم اما مؤسسه نور این امکان را دارد. ما به وسیله مؤسسه نور مقاله دانشجو را مشابهت‌یابی می‌کنیم و به‌طور مثال به دانشجو اعلام می‌کنیم که پروپوزال شما فلان میزان اورلب دارد. بنابراین از نظر ما بسیار ارزشمند بود که بتوانیم کیفیت پروپوزال‌ها را به حدی بالا ببریم که بتوانیم بگوییم این پروپوزال‌ها در مؤسسه نور نیز مشابهت‌یابی شده و هیچ مشکلی وجود ندارد.»
معاون علوم، مهندسی و کشاورزی دانشگاه آزاد با بیان اینکه مؤسسه نور فقط در حوزه علوم انسانی و اسلامی فعالیت دارد، توضیح داد: «در حال حاضر تنها پایان‌نامه‌ها و پروپوزال‌هایی که در در حوزه علوم انسانی و اسلامی هستند با مؤسسه نور مشابهت‌یابی می‌شوند. متأسفانه برای پایان‌نامه‌ها در حوزه‌های دیگر بانک اطلاعاتی معتبر دیگری وجود ندارد.»
او در پاسخ به این سؤال که بعد از این نحوه تعامل دانشگاه آزاد با ایرانداک چگونه پیش خواهد رفت، توضیح داد: «یکی از مشکلات مشترک بین دانشگاه آزاد و ایرانداک عدم استفاده متقابل از پایگاه‌های داده دو مجموعه است. پس از مسائل مطرح‌شده در دولت قبل، در یکی از کمسیون‌های هیئت دولت حاضر شده و از سامانه مشابهت‌یابی دانشگاه آزاد دفاع کردیم. تأکید شد که حقوق دانشگاه آزاد در این موضوع باید حفظ شود و قرار شد برهمین مبنا دانشگاه آزاد و ایرانداک اطلاعات خود را به اشتراک بگذارند. هرچند این کار صورت نگرفت.»
علی‌اکبری در ادامه تشریح کرد: «موضوع اصلی که باید برای آن تفاهم انجام شود و هنوز این تفاهم صورت نگرفته، چالش وجود دو درگاه مشابهت‌یاب است؛ در واقع یک درگاه باید در پژوهشیار دانشگاه آزاد و یک درگاه در سامانه ایرانداک وجود داشته باشد. مصوبه کمیسیون باید اجرا شود اما ایرانداک موضوع را پیگیری نکرده است. باید نمایندگان ایرانداک و نمایندگان دانشگاه آزاد درباره نحوه بهره‌برداری از دیتا به نتیجه مشترک برسند.» معاون علوم، مهندسی و کشاورزی دانشگاه آزاد اظهار کرد: «بند‌های قرارداد ما با مؤسسه نور شفاف بوده درصورتی‌که در همکاری با ایرانداک این‌گونه نیست. بحث شفافیت قرارداد با ایرانداک یک موضوع دوطرفه است و ما آمادگی کامل داریم که در جلسه‌ای با مسئولان ایرانداک، صحبت کرده و به یک جمع‌بندی رسیده تا یک پایگاه داده واحد در کل کشور وجود داشته باشد.»
علی‌اکبری درمورد تعداد آمار مشابهت‌یاب‌های انجام‌شده در دانشگاه آزاد چه در بحث پروپوزال چه پایان‌نامه‌ها اضافه کرد: «از دی‌ماه سال 1401 تاکنون در مقطع کارشناسی ارشد 241 هزار و 96 پیشنهاده (پروپوزال) در دانشگاه آزاد مشابهت‌یابی شده است.»
مدیرکل کتابخانه‌ها، مجلات، انتشارات علمی و علم‌سنجی دانشگاه آزاد: تقلب علمی در مجلات و پایان‌نامه‌ها به حداقل می‌رسد
حمید افتخاری، مدیرکل کتابخانه‌ها، مجلات، انتشارات علمی و علم‌سنجی و رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه آزاد گفت: «حدود دوسال پیش تفاهم‌نامه‌ای با مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) به امضا رسید. براساس این تفاهم‌نامه، دو نسخه قرارداد تنظیم شد که یک نسخه برای مشابهت‌یابی پایان‌نامه‌ها که به امضای دکتر علی اکبری معاونت علوم، مهندسی و کشاورزی دانشگاه رسید و یک نسخه نیز درخصوص مشابهت‌یابی مجلات که به امضای من رسید.»
او اضافه کرد: «براساس این تفاهم‌نامه بر آن شدیم تا پایان‌نامه‌های دانشگاه آزاد در حوزه علوم اسلامی و انسانی و مقالات چاپ‌شده در مجلات دانشگاه آزاد در این حوزه‌ها را با کمک مؤسسه نور مشابهت‌یابی کنیم. البته این مؤسسه تنها مشابهت‌یابی را انجام نمی‌دهد، بلکه آن‌ها درکنار سامانه‌های دیگری که از آن‌ها استفاده می‌کنیم، به ما کمک می‌کنند تا تقلب یا تخلفات علمی در حوزه مجلات و پایان‌نامه‌ها را به حداقل برسانیم.»
او ادامه داد: «مؤسسه نور از بانک مجلات و پایان‌نامه‌های دانشگاه آزاد استفاده می‌کند. درواقع هم مشابهت‌یابی خود را در حوزه‌هایی تقویت می‌کند که در آن به ارائه خدمات می‌پردازد و هم دانشگاه آزاد از بانک اطلاعاتی نور برای مشابهت‌یابی استفاده می‌کند. سیستم مؤسسه نور یکی از سیستم‌های نسبتاً خوب و پیشرفته در سطح کشور در حوزه مشابهت‌یابی البته به‌صورت تخصصی در حوزه علوم انسانی و اسلامی است.»
افتخاری افزود: «وقتی یک پایان‌نامه را به سیستم مؤسسه نور می‌دهیم، مشابه آن پایان‌نامه را در مجلات، کتاب‌ها، سایت و در پایان‌نامه‌های دیگری- که در بانک خود دارد- جست‌وجو- می‌کند و با یک گزارش نسبتاً خوبی پاسخ دانشگاه را می‌دهد.»
مدیرکل کتابخانه‌ها، مجلات، انتشارات علمی و علم‌سنجی و رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه آزاد درباره مفاد قرارداد با مؤسسه نور گفت: «ما باید در ازای هر مشابهتی که مؤسسه نور برای ما انجام می‌دهد، مبلغی را پرداخت کنیم، از طرفی با این کار، مؤسسه نور هم به بانک پایان‌نامه‌های دانشگاه آزاد دسترسی پیدا می‌کند.»
او درباره روش مشابهت‌یابی تصریح کرد: «روند کار در مشابهت‌یابی این‌گونه است که با یک منطق و الگوریتمی در بانک اطلاعات جست‌وجو می‌شود تا متوجه شویم ترکیب یک کلمات، جملات یا پاراگرافی در دیگر بخش‌ها هم وجود دارد یا خیر، بعد براساس آن درصد مشابهت اعلام می‌شود، یعنی مشابهت‌یابی دو جز دارد که یک جزء آن بانک اطلاعات و دیگری هم الگوریتم است که هرچه هوشمندتر باشد، پاسخ آن، معقول‌تر خواهد بود.» افتخاری در توضیح بیشتر این مسئله بیان کرد: «ممکن است در متنی یک درصد مشابهت بالایی پیدا کنید، درصورتی‌که کلیت آن مقاله مشابهتی ندارد، یعنی فرد نویسنده یک پاراگرافی را از جای دیگر پیدا کرده و عین آن را در متن پایان‌نامه یا مقاله خود آورده و آن را تنظیم کرده است. به‌عبارت‌دیگر یک پاراگراف عیناً تکرار شده ولی این کار نباید درصد مشابهت را بالا ببرد، به همین دلیل نوع الگوریتم استفاده شده برای درصد مشابهت بسیار مهم است. از سوی دیگر هرچه بانک اطلاعات غنی‌تر باشد، نتایج مشابهت‌یابی هم به‌روزتر بوده و با واقعیت جامعه مطابقت بیشتری خواهد داشت.» مدیرکل کتابخانه‌ها، مجلات، انتشارات علمی و علم‌سنجی بیان کرد: «در حال حاضر به‌صورت عمومی سه‌مؤسسه داریم که می‌توانند خدمات مشابهت‌یابی را ارائه دهند که یکی ISC و دیگری SID جهاد دانشگاهی است، درواقع این دو در یک راستا محسوب می‌شوند، از طرف دیگر مؤسسه ایرانداک را داریم که به‌صورت عمومی فعالیت می‌کند. مؤسسه نور هم به‌صورت خاص در حوزه علوم انسانی و اسلامی فعالیت می‌کند.» او افزود: «مؤسسه نور هم در حوزه علوم انسانی و اسلامی بسیار قوی و غنی کار کرده و بانک اطلاعاتی‌اش قوی‌تر از دیگر مؤسسات است. یعنی همزمان هم وب‌سایت‌ها، مجلات، پایان‌نامه‌ها و دیگر حوزه‌ها را بررسی می‌کند. یعنی خروجی آن قوی‌تر از دیگر بخش‌ها است. همچنین بررسی‌هایی که ما انجام دادیم متوجه شدیم الگوریتمی که نور استفاده می‌کند، مناسب‌تر بوده و تیمی هم که در این مؤسسه‌اند با دانشگاه بسیار همراهند.»
افتخاری خاطرنشان کرد: «ما وقتی از تیم مؤسسه نور می‌خواهیم بخشی از الگوریتم را اصلاح کنند سریع این کار را می‌کنند و خروجی را به ما نشان می‌دهند. جمع‌بندی ما این بود که دانشگاه درکنار مشابهت‌یابی داخلی که دارد به‌صورت خاص در حوزه مجلات و پایان‌نامه‌ها برای علوم اسلامی و انسانی از مؤسسه نور هم کمک بگیریم. البته ما برای مجلات از SID هم کمک می‌گیریم.»
