محمدحسین سلطانی، خبرنگار: توییتر عربی چند ساعت پس از پخش قسمت اول سریال معاویه به مرز انفجار رسید. البته پیش‌بینی این اتفاق هم می‌شد. اثر بحث‌برانگیز MBC مصری میان کاربران کشور‌های مختلف عربی واکنش‌های متفاوتی را برانگیخته و منتج به ثقیفه‌ای در فضای توییتر شده، از طرفی سرعت وقایع در سریال مصری - سعودی به‌قدری بالاست که مخاطب نمی‌داند دقیقاً به کدام یک از اتفاقات درون سریال واکنش نشان دهد. اگر بخواهیم میان واکنش‌های مخاطبان دسته‌بندی و طیف‌بندی قائل شویم، واکنش‌ها را باید به دو دسته فرمی و محتوایی تقسیم‌بندی کنیم. دسته‌بندی‌ای که فهم درستی از کیفیت سریال سعودی‌ها به ما می‌دهد.
نگاه‌های فرامتنی موافقان و مخالفان
با نگاهی به فضای توییتر عربی از 1 مارس متوجه می‌شویم، موافقان سریال معاویه، بیش از آنکه این اثر را درباره کیفیتش مورد تحسین قرار دهند، صرفاً سوژه و نوع نگاه کارگردان به وقایع، مورد پسندشان بوده. این طیف از مخاطبان نه تنها جزئیات روایتی و فرمی اثر نپرداخته‌اند، بلکه در تعریف از صحنه‌هایی از این فیلم بخش‌ها و کلیپ‌هایی از دیگر آثار را در صفحات مجازی خود منتشر می‌کنند. از طرفی حضور گسترده کاربران سعودی و البته اماراتی در میان تحسین‌کنندگان این اثر نشان می‌دهد، معاویه به دلیل مسائل فرامتنی مورد اقبال مخاطبان سعودی و اماراتی واقع شده است. از طرفی انتشار گسترده بخش‌هایی از این سریال در صفحات اجتماعی، حجم واکنش‌ها را افزایش داده و فضای توییتر این چند کشور را پر کرده است. در این بین کاربران اماراتی و مصری واکنش کمتری به این اثر نشان داده‌اند و عمده توییت‌های مثبت از آن خود سعودی‌هاست. به عنوان مثال عمر، که یک کاربر عربستانی با 14 هزار دنبال‌کننده است، با انتشار چند صحنه از معاویه می‌گوید: «سریال #معاویه نشان‌دهنده گامی فرهنگی به سوی رهبری جدید جهان عرب با پادشاهی عربستان سعودی و ناسیونالیسم عربی آن است. معاویه بن ابی سفیان، رهبر بزرگ سعودی، جایگاه بزرگی در ناسیونالیسم سعودی دارد.» الفاظی چون ناسیونالیسم عربی و ارتباط برقرار کردن میان معاویه و لفظ رهبر بزرگ سعودی عمده نظراتی است که مخاطبان سعودی و موافقان معاویه از باقی کشور‌ها داشته‌اند مربوط به تفاسیر فرامتنی است که از اثر شده. نودی فهد با 36 هزار دنبال‌کننده دیگر مخاطب عربستانی است که از سریال معاویه تمجید کرده: «با دیدن سریال #معاویه_بن_ابی_سفیان چقدر به شهروندی عربستان افتخار می‌کنم. اولین پادشاه اعراب و مسلمانان، پسر شبه جزیره عربستان و پسر #قریش، بدون او اسلام به دنیا و مرز‌های چین نمی‌رسید. او یکی از اجداد ما است که بر تاریخ مسلط بوده و تاریخ را نوشته است.»
از طرف دیگر مخالفان سریال هم با دیدگاه‌های فرامتنی به اثر تازه سعودی‌ها پرداخته‌اند. هم‌زمانی پخش این اثر و اعتراضات سوریه باعث شده کاربران عرب تصاویر کشتار مردم توسط نیرو‌های جولانی را تصویر واقعی معاویه و طرفدارانش بداند. همام شعلان با انتشار تصویری از به رگبار بستن یک غیرنظامی توسط نیرو‌های جولانی گفت: «دیگر نیازی به تماشای سریال معاویه نیست. هم اکنون می‌توانید جنایت امویان را به‌صورت زنده تماشا کنید.»
از طرفی مخاطبان عرب با انتشار تصاویری از سریال امام علی (ع) ساخته میرباقری، میان سکانس‌های این اثر و سریال معاویه، مقایسه کردند و به تصور کشیدن شخصیت‌های صدر اسلام در سریال معاویه را به چالش کشیدند. صادق العسکری، کاربر عراقی با حدود 15 هزار دنبال‌کننده با انتشار بخش جنگ میان عمروعاص و امام علی (ع)، به کنایه گفت: «صحنه حذف شده از سریال #معاویه». کاربران عراقی، سوری، مصری، تونسی، یمنی و کویتی با کنایه‌هایی سریال سعودی را مورد نقد قرار دادند. شاید سریع‌ترین واکنش را به سریال معاویه کمال شرف کاریکاتوریست یمنی انجام داد. او که پیش از توقیف دو‌ساله این اثر هم در کارتونی به اثر سعودی‌ها نقد وارد کرده بود، پیش از انتشار قسمت اول این سریال هم کاریکاتوری را منتشر کرد که مضمون آن انتقاد به سفیدشویی شخصیت معاویه بود.
اگر تمام این کنایه‌ها را کنار بگذاریم، حجم عظیمی از انتقاد‌ها خود را نمایان می‌کند که مربوط است به مسائل فقهی درون اثر. این مسائل در درجه اول، به صحنه‌ای مربوط است که در آن هند بنت عتبه (مادر معاویه)، معاویه را به دنیا می‌آورد. به تصویر کشیدن مادر معاویه آن هم به‌صورت نه‌چندان پوشیده، صدای اهل‌تسنن را درآورد و واکنش‌های تندی را حتی میان کاربران عربستانی برانگیخت. کاربر عراقی، اسرا البصراوی با انتشار تصاویری از سریال معاویه گفت: «آیا کسی می‌پذیرد که نقش مادران صحابه را به این شکل بد نشان دهند، درحالی‌که برخی از منافقین هم از توهین به مادران صحابه خودداری می‌کنند.» همچنین بسیاری از کاربران با اشاره به تحریف تاریخ، واکنش‌هایی به مسائل غیرقابل‌چشم‌پوشی در این اثر داشتند.
الجزیره در گزارشی واکنش‌های مختلف مخاطبان و رسانه‌های عربی را مورد بررسی قرار داد و با اشاره به اینکه دانشمندان، منتقدان و نمایندگان الازهر با تفسیر این سریال با آن دوره از تاریخ مخالفت کردند به واکنش‌های مردم پرداخت و گفت: «سریال خطا‌های تاریخی فاحشی دارد. این سریال به طور خاص داستان زندگی صحابی معاویه بن ابی‌سفیان را به تصویر نمی‌کشد، اما تصویری را ارائه می‌کند که سازندگان آن می‌خواستند از زندگی معاویه باشد و سپس سازندگان اثر به تخیل خود در بازنگری تاریخ، نوشتن وقایع آن و ساختن شخصیت‌های آن به‌گونه‌ای که با آنچه در کتاب‌های تاریخی روایت شده همخوانی ندارد، اختیار کردند. شکل خانه‌ها، طراحی بیرونی و درونی آن‌ها، لباس‌ها، نور و لوازم جانبی کاملاً متفاوت از ویژگی‌های اجتماعی و فرهنگی آن دوره است.»
این «تغییر» و «اصلاح» زمانی به مرز‌های نامناسبی رسید که زنان آن مرحله اولیه از تاریخ شبه‌جزیره عربستان و اسلام را با لباس‌هایی که مناسب آن‌ها نبود، بیان کرد، به‌ویژه آنچه هند بنت عتبه، مادر مؤسس دولت عربی می‌پوشد، صحیح نیست.
نقد‌های فرمی هم در دستورکارند
با کنار گذاشتن مطلب مربوط به محتوای این اثر به نقد‌های فرمی در اثر می‌رسیم. نقدی‌هایی که در میان آن تشویق‌ها به حداقل می‌رسند و ایرادها برجسته‌تر و پررنگ‌تر بیان می‌شود. به عنوان مثال؛ عبدالله نعیمی پژوهشگر اهل عربستان با انتشار مطلبی در توییتر گفت: «سریال معاویه را به دلیل اجرای ضعیف و ایرادات فنی فراوان آن تماشا نکردم. معتقدم اگر هنرمندان عربستانی برای تجسم شخصیت‌ها کار بیشتری انجام می‌دادند وضعیت بهتر بود، خدا رحمت کند حاتم علی (کارگردان سریال صلاح‌الدین ایوبی و عمر) را که توانست این کار را به بهترین شکل ممکن کارگردانی کند.»
در مطلب دیگری بنت المملکه، کاربر عربستان سعودی با حدود 24 هزار دنبال‌کننده، صحبتی را از منتقد تونسی نقل می‌کند با این مضمون: «#عربستان میلیون‌ها دلار می‌سوزاند تا چهره معاویه را جلا دهد، اما به آن‌ها نتیجه معکوس می‌دهد و سریال تبدیل به تبلیغات رایگان برای امام علی علیه‌السلام می‌شود.»
محمد کاربر عرب دیگر با مقایسه میان سریال عمر و معاویه، معاویه را اثر ضعیف‌تری نسبت به عمر می‌داند و می‌گوید: «با تمام احترامی که برای همه بازیگران سریال #معاویه قائلم، هیچ‌کدام نتوانستند 30 درصد از عملکرد و قدرت بازیگران سریال #عمر را ارائه دهند، اولاً به خاطر قدرت کارگردانی مرحوم حاتم علی و ثانیاً جدیت در اجرا در سریال عمر است که در نسبت با سریال معاویه برجسته‌تر است. (البته) من فقط در مورد شخصیت‌های تکراری بین این دو اثر صحبت می‌کنم.»
با تمام این تفاصیل سریال سعودی‌ها نتوانسته است امتیاز مطلوبی را میان کاربران عرب زبان بگیرد، سریالی که حدود 100 میلیون دلار خرج آن شده اما مخاطبان عرب آن را ضعیف‌تر از سریال قطری عمر دانسته‌اند. با توجه به آنکه سریال سعودی در به تصویر کشیدن صحابه و خویشاوندانشان بی‌پرده عمل می‌کند، در نتیجه واکنش شدید‌ترین را میان کاربران داشته و حتی مغضوب مخاطبان اهل تسنن می‌شود.
با این حال سریال سعودی‌ها قرار است هنوز ادامه داشته باشد، با وجود اینکه مخاطبان واکنش‌های مختلفی داشته‌اند. واکنش‌هایی که کفه ترازوی آن بیشتر به سمت مخالفان می‌چربد و آنطور که منتقد تونسی می‌گوید، سریال معاویه بیش از آنکه وهن خلفای راشدین باشد، بدل به وهن معاویه شده و با خام‌دستی‌های فرمی کیفیتی ضعیف را به مخاطب ارائه می‌دهد. کیفیتی که به نظر می‌رسد به جای آنکه بتواند مانیفست سازندگان سعودی را در میان عموم جامعه تبیین کند، بدل به داستانی تخیلی شده که واکنش‌های منفی‌ای را میان مخاطبان برانگیخته است.
