فرهیختگان: هشتمین جشنواره نهج‌البلاغه دانشگاهیان پس از یک دهه وقفه، امسال برگزار شد و ابتدای اسفندماه با معرفی برگزیدگان به کار خود پایان داد. یکی از آثار برتر این جشنواره، مجموعه «کلام امیر» است که در 11 جلد منتشر شده است. اثری نوشته محمد شریفانی، مسئول نهاد نمایندگی مقام‌معظم‌رهبری در دانشگاه آزاد که نگارش آن بیش از 20 سال به طول انجامیده و حالا به شکل الکترونیکی و رایگان در اختیار علاقه‌مندان به بیانات امیرالمؤمنین، حضرت علی(ع) قرار گرفته است. «فرهیختگان» در گفت‌وگو با نویسنده این اثر، زمینه‌ها و روند نگارش آن را مورد واکاوی قرار داده‌اند که مشروح آن را در ادامه از نظر می‌گذرانید.

کتاب شما شرحی بر نهج‌البلاغه است. گفت‌وگو را با مروری بر جایگاه و اهمیت این کتاب ارزشمند آغاز کنیم.
نهج‌البلاغه، به‌عنوان یکی از گران‌سنگ‌ترین آثار اسلامی، جایگاهی ویژه در اندیشه دینی، معرفت‌شناسی، حکمت و اخلاق اسلامی دارد. این کتاب که گردآوری‌شده از سخنان، نامه‌ها و حکمت‌های امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب(ع) است، دربردارنده عالی‌ترین معارف توحیدی، فلسفی، اجتماعی، اخلاقی و سیاسی است.  
برای درک اهمیت این کتاب، لازم است ابتدا به مقام علمی و معرفتی گوینده آن، یعنی امیرالمؤمنین(ع)، توجه کنیم. ایشان شخصیتی‌ هستند که در منابع معتبر اسلامی، ازجمله روایات پیامبر اکرم(ص)، به‌عنوان «باب مدینه العلم» (دروازه شهر علم) معرفی شده‌اند. این تعبیر نشان‌دهنده آن است که دانش پیامبر (ص) از طریق امام علی‌(ع) به امت اسلامی منتقل شده و ایشان مهم‌ترین منبع علم پس از نبی مکرم اسلام (ص) به شمار می‌روند.  
در همین راستا، روایتی از ابن‌عباس نقل شده است که می‌گوید: «علم من و علم تمام صحابه رسول‌الله (ص) در برابر علم امیرالمؤمنین‌(ع) همچون قطره‌ای در برابر هفت دریاست.» این تشبیه، نهایت گستردگی و عمق دانش حضرت علی‌(ع) را نشان می‌دهد.  
نهج‌البلاغه ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارد؛ در واقع نه‌تنها از نظر محتوا غنی و سرشار از معارف الهی است، بلکه از منظر فصاحت و بلاغت نیز در اوج قرار دارد. به همین دلیل، بسیاری از دانشمندان و ادیبان مسلمان، این کتاب را «فوق کلام المخلوق و دون کلام الخالق» (فراتر از سخن مخلوق و فروتر از کلام خالق) توصیف کرده‌اند. این عبارت بیانگر آن است که نهج‌البلاغه از لحاظ بلاغت، فصاحت و زیبایی زبانی در جایگاهی است که هیچ سخن بشری به پای آن نمی‌رسد، اما درعین‌حال از کلام وحی (قرآن کریم) نیز پایین‌تر است.  
اهمیت نهج‌البلاغه را می‌توان در چهار بعد مورد بررسی قرار داد. نخست بعد توحیدی و معرفتی؛ نهج‌البلاغه یکی از عمیق‌ترین منابع برای شناخت خداوند، توحید، صفات الهی و جایگاه انسان در نظام هستی است. خطبه‌های توحیدی این کتاب، مانند خطبه اول، خطبه اشباح و خطبه‌های مربوط به صفات الهی، نمونه‌های بارزی از این آموزه‌های عمیقند.  
دومین بعد، بعد اخلاقی و تربیتی است. این کتاب دربردارنده اصول تربیتی و اخلاقی برای تکامل فردی و اجتماعی است. حکمت‌های کوتاه امام علی‌(ع) که در بخش سوم نهج‌البلاغه آمده، همچون گنجینه‌هایی از معارف اخلاقی است که در طول تاریخ راهنمای انسان‌ها بوده است. نامه 31 نهج‌البلاغه بزرگترین منشور اخلاقی تربیتی تاریخ بشر است.
بعد اجتماعی و سیاسی، وجه دیگر اهمیت این کتاب است. نهج‌البلاغه یکی از مهم‌ترین منابع برای فهم مبانی حکومت اسلامی، عدالت اجتماعی، حقوق مردم و وظایف حاکمان است. نامه‌های امام علی‌(ع) به کارگزاران حکومت، ازجمله نامه 53 (فرمان معروف به مالک اشتر)، به‌عنوان یکی از کامل‌ترین منشورهای حکومتی در طول تاریخ شناخته می‌شود و حتی مورد توجه اندیشمندان غربی قرار گرفته است.  
بعد علمی و عقلانی هم چهارمین بعد اهمیت این کتاب محسوب می‌شود. حضرت علی‌(ع) در این کتاب تأکید بسیاری بر اهمیت تفکر، تعقل، دانش و حکمت دارند. بسیاری از مفاهیم عمیق فلسفی که بعدها در مکاتب فلسفی اسلامی مطرح شد، ریشه در بیانات امیرالمؤمنین‌(ع) دارد. با توجه به جایگاه بی‌نظیر امیرالمؤمنین‌(ع) در علم و معرفت و نیز ویژگی‌های بی‌مانند نهج‌البلاغه در ابعاد مختلف، این کتاب را می‌توان چراغ راهی برای تمام انسان‌ها در مسیر سعادت و کمال دانست. نهج‌البلاغه نه‌تنها برای مسلمانان، بلکه برای تمام کسانی که به دنبال حکمت، معرفت و هدایتند، منبعی ارزشمند است که همواره مورد توجه اندیشمندان و پژوهشگران قرار گرفته است.

جایگاه و ارتباط نهج‌البلاغه با قرآن کریم چگونه تعریف می‌شود؟  
ارتباط نهج‌البلاغه با قرآن کریم از جنبه‌های مختلف قابل بررسی است. از یک سو، نهج‌البلاغه را می‌توان تفسیری عمیق و حکیمانه از آیات قرآن دانست و از سوی دیگر، خودِ امیرالمؤمنین‌(ع) در بیاناتشان به صراحت بیان کرده‌اند که سخنان ایشان برخاسته از تعالیم قرآن و در راستای تبیین و تفسیر معارف آن است. تا آنجا که نهج‌البلاغه به ‌أخ القرآن‌ (برادر قرآن) معروف شده است. این توصیف نشان‌دهنده آن است که نهج‌البلاغه و قرآن رابطه‌ای تنگاتنگ دارند و سخنان امیرالمؤمنین‌(ع) در این کتاب، در حقیقت، بازتابی از آموزه‌های قرآن است. یکی از مهم‌ترین دلایلی که نشان می‌دهد نهج‌البلاغه ارتباطی عمیق با قرآن دارد، شخصیت والای امیرالمؤمنین‌(ع) به‌عنوان ‌نفس رسول‌الله‌ است که فرمود: «علی نفس النبی.»‌
امام علی‌(ع) که وصی و جانشین پیامبر (ص) است، نه‌تنها علم قرآن را به‌طور کامل در اختیار داشتند، بلکه خود را ‌لسان القرآن‌ (زبان قرآن) معرفی کرده‌اند، به این معنا که ایشان توانایی کامل در تبیین و تفسیر آیات الهی داشتند. در خطبه 18 نهج‌البلاغه، امام علی‌(ع) می‌فرمایند: «هذا القرآنُ إِنَّما هو خَطٌّ مَسْطورٌ بَیْنَ الدَّفَّتَیْنِ، لا یَنْطِقُ بِلِسانٍ، ولابُدَّ لَهُ مِنْ تَرْجُمانٍ، وَإِنَّما یَنْطِقُ عَنْهُ الرِّجالُ.» این قرآن، نوشته‌ای است که میان دو جلد قرار گرفته است. خود به‌تنهایی سخن نمی‌گوید، بلکه نیازمند کسی است که آن را تفسیر کند و این مفسران، انسان‌های آگاه و دانا هستند. این سخن نشان می‌دهد که برای درک صحیح قرآن، مراجعه به کلام امام علی‌(ع) و اهل‌بیت‌(ع) ضروری است و نهج‌البلاغه یکی از مهم‌ترین منابع برای فهم عمیق آیات قرآن محسوب می‌شود.  
از سوی دیگر، نهج‌البلاغه، تجلی عملی و اجرایی آموزه‌های قرآن است. نهج‌البلاغه را می‌توان ‌تفسیر عملی قرآن‌ نامید. در این کتاب، مفاهیمی که در قرآن به‌صورت کلی بیان شده، با جزئیات بیشتر و همراه با مثال‌های روشن توضیح داده شده‌اند. در قرآن کریم، بارها به اهمیت تقوا اشاره شده است (إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ-حجرات:13). در نهج‌البلاغه نیز تقوا یکی از محوری‌ترین موضوعات است. خطبه همام (خطبه 193)، که توصیف جامع و کاملی از متقین است، نمونه‌ای بارز از تفسیر عملی این مفهوم قرآنی محسوب می‌شود.  
عدالت یکی از اساسی‌ترین آموزه‌های قرآن است (إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ-نحل:90). در نهج‌البلاغه نیز عدالت، به‌ویژه در حوزه حکومت و مدیریت جامعه، بسیار مورد تأکید قرار گرفته است. نامه 53 به مالک اشتر، که به‌عنوان یک منشور حکومتی در سراسر جهان شناخته شده، مصداقی از اجرایی‌سازی عدالت قرآنی در حکومت است.  
قرآن کریم بارها بر لزوم توجه به آخرت و پرهیز از غفلت دنیوی تأکید کرده است (وَمَا هَذِهِ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا لَهْوٌ وَلَعِبٌ وَإِنَّ الدَّارَ الْاخِرَةَ لَهِیَ الْحَيَوَانُ-عنکبوت:64). در نهج‌البلاغه نیز بارها هشدار داده شده که دنیا محل گذر است و انسان باید به فکر سرای باقی باشد. خطبه 221 که درباره زهد و بی‌اعتباری دنیا سخن می‌گوید، یکی از برجسته‌ترین خطبه‌های نهج‌البلاغه در این زمینه است.  
یکی از نکات قابل‌توجه در نهج‌البلاغه، استناد گسترده امام علی‌(ع) به آیات قرآن در سخنانشان است. ایشان در بسیاری از موارد، سخنان خود را با استناد به آیات قرآن بیان کرده‌اند. به‌عنوان مثال در خطبه 1 نهج‌البلاغه، هنگام توصیف آفرینش جهان، به آیات مربوط به خلقت در قرآن اشاره می‌کنند. در خطبه‌های مربوط به ویژگی‌های منافقان، به آیاتی که در قرآن درباره نفاق آمده است، استناد می‌کنند. در نامه‌ها و خطبه‌های مربوط به حکومت و عدالت، از آیاتی که درباره حقوق مردم و عدالت اجتماعی نازل شده، بهره می‌برند. طبق پژوهش‌های انجام‌شده، در نهج‌البلاغه بیش از 200 بار به آیات قرآن به‌طور مستقیم اشاره شده است و در بسیاری از بخش‌های دیگر نیز مفاهیم قرآنی بدون ذکر عین آیات به کار رفته‌اند.
یکی دیگر از جنبه‌های ارتباط نهج‌البلاغه با قرآن، شباهت ساختاری آن از نظر فصاحت و بلاغت به کلام الهی است. نهج‌البلاغه از لحاظ زبان‌شناختی در اوج فصاحت و بلاغت قرار دارد و بسیاری از ادیبان عرب، آن را پس از قرآن، شیواترین و بلیغ‌ترین متن عربی می‌دانند.

شرح‌های مختلفی در دهه‌ها و سده‌های گذشته بر نهج‌البلاغه نوشته شده است. شما این آثار را بررسی کرده‌اید؟ چه تعداد شرح تاکنون بر این کتاب به نگارش درآمده است؟
نهج‌البلاغه از زمان گردآوری آن توسط سیدرضی (رحمه‌الله علیه) در قرن چهارم هجری تاکنون، همواره مورد توجه علما، مفسران، متکلمان، فقیهان و ادیبان بوده است. از این‌ رو، تعداد زیادی شرح و تفسیر بر این کتاب نوشته شده که براساس بررسی‌های مختلف، تعداد آن‌ها متفاوت ذکر شده است. برخی پژوهشگران از ۸۰ شرح، برخی از ۱۲۳ شرح و برخی دیگر حتی از بیش از ۲۰۰ شرح نام برده‌اند. این تفاوت در آمار، ناشی از چند عامل است؛ برخی شروح تنها بخش‌هایی از نهج‌البلاغه را شامل می‌شوند و به همین دلیل، در برخی آمار‌ها لحاظ نشده‌اند. برخی شروح دیگر درطول تاریخ مفقود شده‌اند و اطلاعات دقیقی از آن‌ها در دسترس نیست. برخی آثار هم بیشتر ترجمه‌های تفسیری محسوب می‌شوند تا شرح تخصصی، اما گاهی در شمار شروح آورده شده‌اند.
شروح نهج‌البلاغه را می‌توان به سه دسته کلی تقسیم کرد؛ نخست شروح ترتیبی (کامل) که این شروح، کل نهج‌البلاغه را از ابتدا تا انتها به‌صورت خطبه‌به‌خطبه، نامه‌به‌نامه و حکمت‌به‌حکمت شرح داده‌اند. بسیاری از شروح معروف نهج‌البلاغه در این دسته قرار می‌گیرند.
نوع دوم، شروح موضوعی‌اند. برخی دانشمندان، به‌جای آنکه کل کتاب را از ابتدا تا انتها شرح دهند، مباحث خاصی از نهج‌البلاغه را بررسی کرده‌اند. این شروح معمولاً در زمینه‌های کلامی، فلسفی، عرفانی، اخلاقی یا حکومتی نگاشته شده‌اند. به‌عنوان نمونه برخی شروح فقط به تحلیل مباحث توحیدی و الهیات نهج‌البلاغه پرداخته‌اند. برخی دیگر بر ابعاد سیاسی و حکومتی نهج‌البلاغه متمرکز شده‌اند، مانند بررسی‌نامه ۵۳ امام علی(ع) به مالک اشتر. بعضی از شروح نیز به جلوه‌های ادبی و بلاغی نهج‌البلاغه توجه کرده‌اند.
دسته سوم، شروح مختصر یا ناقصند. این دسته شامل شروحی است که تنها بر بخشی از نهج‌البلاغه تمرکز داشته‌اند، برای مثال، برخی دانشمندان فقط خطبه‌های نهج‌البلاغه را شرح داده‌اند، برخی فقط به نامه‌ها پرداخته‌اند و برخی دیگر صرفاً بر حکمت‌ها متمرکز شده‌اند.
شروح مختلف نهج‌البلاغه، از نظر رویکرد علمی و تحلیلی، دارای تنوع گسترده‌ای‌اند. برخی از این شروح، جنبه لغوی و ادبی دارند و به بررسی معانی واژگان، آرایه‌های ادبی، تشبیهات و استعارات پرداخته‌اند. برخی دیگر از منظر کلامی و فلسفی سخنان امام علی(ع) را تحلیل کرده‌اند. گروهی نیز نهج‌البلاغه را از دیدگاه فقهی و حقوقی مورد بررسی قرار داده‌اند.
نکته مهم این است که در هر دوره تاریخی، رویکرد‌های جدیدی برای شرح نهج‌البلاغه مطرح شده، برای مثال در قرون اولیه بیشتر بر بعد ادبی و کلامی تأکید می‌شد، اما در دوران معاصر توجه به ابعاد اجتماعی و سیاسی نهج‌البلاغه نیز افزایش یافته است.
نهج‌البلاغه به دلیل عظمت علمی، معرفتی، ادبی و فکری خود، از دیرباز مورد توجه عالمان و اندیشمندان بوده است. شمار زیاد شروحی که بر این کتاب نوشته شده، نشان‌دهنده اهمیت آن در تاریخ اندیشه اسلامی است. تنوع این شروح، موجب شده هر پژوهشگر و علاقه‌مندی، بسته به نیاز علمی و فکری خود، به یکی از این تفاسیر مراجعه کند.

مهم‌ترین شروح نهج‌البلاغه کدامند؟
شروح نهج‌البلاغه را می‌توان به دو دسته شروح کلاسیک (قدیمی) و شروح معاصر (جدید) تقسیم کرد.
در دوران گذشته، چندین شرح مهم بر نهج‌البلاغه نوشته شده که برخی از آن‌ها هنوز هم از منابع اصلی مطالعات نهج‌البلاغه محسوب می‌شوند. شرح قطب‌الدین راوندی در قرن ششم هجری که با عنوان «منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه» منتشر شده یکی از پنج شرح معروف کلاسیک محسوب می‌شود. این شرح یکی از قدیمی‌ترین و معتبرترین شروح نهج‌البلاغه است که بیشتر بر بعد روایی و حدیثی تأکید دارد. وی در این کتاب، بسیاری از احادیث مرتبط با سخنان امام علی‌(ع) را ذکر کرده است. این شرح یکی از منابع مورد استفاده شروح بعدی قرار گرفته است.
شرح ابن ابی الحدید معتزلی در قرن هفتم هجری یکی دیگر از این شرح‌های معروف کلاسیک است. این کتاب «شرح نهج‌البلاغه» نام دارد. ابن ابی الحدید، از متکلمان و دانشمندان معتزلی، این شرح را نوشته است و از نظر کلامی، تاریخی و ادبی جایگاه ویژه‌ای دارد. او در این کتاب، مباحث مختلفی ازجمله تاریخ صدر اسلام، مبانی فکری معتزله و تحلیل‌های سیاسی را مطرح کرده است. این شرح از جامع‌ترین و مفصل‌ترین شروح نهج‌البلاغه است و از منابع اصلی برای پژوهشگران محسوب می‌شود. با وجود اینکه ابن ابی الحدید شیعه نبود، اما با نگاهی منصفانه و عالمانه به کلام امام علی(ع) پرداخته است.
شرح دیگری را ابن میثم بحرانی در قرن هفتم هجری نوشته که آن هم «شرح نهج‌البلاغه» نام گرفته است. ابن میثم بحرانی، از علمای بزرگ شیعه، این شرح را با رویکرد فلسفی، عرفانی و کلامی نوشته است. او تلاش کرده است مفاهیم عمیق نهج‌البلاغه را با مبانی فلسفی و تفکر عرفانی تحلیل کند. این شرح به‌ویژه برای کسانی که به مباحث فلسفه و عرفان اسلامی علاقه دارند، بسیار ارزشمند است.
شرح میرزا حبیب‌الله خویی در قرن سیزدهم هجری با عنوان «منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه» ازجمله این شرح‌های کلاسیک است. این شرح یکی از جامع‌ترین شروح نهج‌البلاغه است که به بررسی دقیق معانی واژگان، تحلیل مفاهیم دینی و بررسی تطبیقی با روایات دیگر پرداخته است. این اثر به‌عنوان یکی از مراجع اصلی برای پژوهشگران نهج‌البلاغه شناخته می‌شود.
مرحوم شوشتری نیز در قرن چهاردهم هجری کتاب «نهج‌البلاغه شوشتری» را به نگارش درآورده است. این شرح، نثری ساده و روان دارد و به تبیین نکات اخلاقی، اجتماعی و معنوی نهج‌البلاغه پرداخته است. این کتاب به دلیل سبک ساده و قابل‌فهم، یکی از شروحی است که برای عموم مردم نیز قابل استفاده است.
درکنار شرح‌های کلاسیک، شروح معاصر (جدید) هم وجود دارند که در دوره معاصر توسط دانشمندان برجسته‌ای آماده شده است. شرح علامه جعفری با نام «شرح نهج‌البلاغه» ازجمله این شروح است. این شرح یکی از دقیق‌ترین و جامع‌ترین شروح معاصر است که به تحلیل ابعاد فلسفی، اجتماعی و معرفتی سخنان امام علی(ع) پرداخته است. علامه جعفری با دیدگاه فلسفی و تطبیقی، نهج‌البلاغه را مورد بررسی قرار داده است. این کتاب به‌دلیل نگاه عمیق فلسفی، برای دانشجویان و پژوهشگران فلسفه اسلامی بسیار ارزشمند است.
شرح دیگری که در دسته شروح معاصر یا جدید قرار می‌گیرد نوشته آیت‌الله‌العظمی مکارم‌شیرازی است که با عنوان «پیام امام» منتشر شده است. این شرح، با زبانی ساده و روان نوشته شده و بیشتر بر ابعاد اخلاقی و اجتماعی نهج‌البلاغه تمرکز دارد و برای کسانی که به دنبال فهم نهج‌البلاغه در زندگی روزمره خودند، بسیار مناسب است.
شرح دیگری را هم آیت‌الله جوادی آملی با نام «سلونی قبل ان تفقدونی» نوشته است. این شرح از منظر عرفانی و معنوی به نهج‌البلاغه پرداخته و به تحلیل عمیق مفاهیم توحیدی و الهی پرداخته است. تاکنون چهارجلد از این کتاب چاپ شده ولی مجموعه آن 25 جلد است که درحال چاپ است و یکی از منابع مهم برای علاقه‌مندان به عرفان اسلامی است.

انگیزه شما برای نگارش شرح نهج‌البلاغه چه بود؟
انگیزه نگارش یک اثر علمی، به‌ویژه در حوزه متون دینی و معارف اسلامی، معمولاً از چند عامل نشأت می‌گیرد: نیاز علمی و فرهنگی جامعه، خلأ‌های پژوهشی و علایق شخصی. در مورد این شرح، چندین عامل مهم در شکل‌گیری انگیزه من برای پرداختن به تفسیر نهج‌البلاغه نقش داشت.
حدود 20 سال پیش، در دانشگاه شیراز فرصتی فراهم شد که در محضر علامه محمدتقی جعفری (رحمة‌الله علیه) باشم. علامه جعفری یکی از بزرگ‌ترین شارحان نهج‌البلاغه در دوران معاصر بودند و شرح ایشان به دلیل عمق فلسفی و اجتماعی، جایگاه خاصی دارد. در آن جلسه، ایشان از فیوضات و عنایات خاص امیرالمؤمنین(ع) در جریان نگارش شرح خود سخن گفتند و تأکید کردند هرکس با نیت خالصانه وارد پژوهش در نهج‌البلاغه شود، مشمول الطاف و هدایت‌های الهی خواهد شد. این سخنان برای من الهام‌بخش بود و باعث شد عزم خود را برای ورود به این حوزه جزم کنم.
پس از آن دیدار، توفیق داشتم در مسجدی که در شیراز به نام امیرالمؤمنین(ع) بود و حقیر امامت جماعت آن را برعهده داشتم، هر هفته دو تا سه شب به تفسیر نهج‌البلاغه بپردازم. این جلسات ابتدا به‌صورت بحث‌های عمومی بود، اما به‌تدریج با استقبال مخاطبان و طرح سؤالات نیاز به تحلیل علمی و روشمند احساس شد. با گذشت زمان، این درس‌ها ساختارمندتر شد و در قالب پروژه‌ای پژوهشی درآمد. همین جلسات، هسته اولیه تألیف کتاب «کلام امیر» را تشکیل داد. با بررسی شروح نهج‌البلاغه متوجه شدم که هریک از آن‌ها بر جنبه‌ای خاص از کلام امیرالمؤمنین(ع) تمرکز دارند، لکن هنوز جای شروح نهج‌البلاغه با سبک‌های نوین خالی است.
یکی از خلأ‌های موجود در شروح قبلی زبان پیچیده و دشوار است. بسیاری از شروح به زبان سنگین عربی یا فارسی قدیمی نوشته شده‌اند و برای عموم مردم قابل‌استفاده نیستند. تمرکز بر یکی از ابعاد نهج‌البلاغه یکی دیگر از خلأهاست. برخی شروح فقط به بعد لغوی و بلاغی پرداخته‌اند، برخی دیگر فقط جنبه کلامی و فلسفی را بررسی کرده‌اند، اما شرحی که تمام ابعاد را به‌صورت همزمان پوشش دهد، کمتر یافت می‌شد.
نبود نظم موضوعی ازجمله دیگر خلأهای شروح پیشین است. نهج‌البلاغه دارای موضوعات گسترده‌ای است (مانند سیاست، اخلاق، مدیریت، عرفان و...) اما بسیاری از شروح، نظم خاصی برای دسترسی آسان به این مباحث ندارند. الهام از روش تفسیری قرآن و روایات هم مورد دیگری است که در بررسی شروح قبل دیده می‌شود. در روایات اسلامی تأکید شده «نهج‌البلاغه، برادر قرآن است» و امام علی(ع) خود را «زبان گویای قرآن» معرفی کرده‌اند، بنابراین همان‌طور که قرآن نیاز به تفسیر دارد، نهج‌البلاغه نیز به شرح و توضیح علمی نیازمند است. روش تفسیری من در این کتاب، مشابه روش مفسران قرآن کریم است، یعنی بررسی دقیق واژگان و لغات، ارائه شناسنامه‌ای برای هر خطبه و نامه، ذکر آیات و احادیث مشابه برای درک بهتر مفاهیم، تحلیل ابعاد بلاغی و ادبی و استخراج راهبرد‌های اجتماعی و حکومتی از متن نهج‌البلاغه.

ویژگی‌های خاص شرح «کلام امیر» چیست؟
هر شرحی بر نهج‌البلاغه باید بتواند این اثر جاودانه را به‌گونه‌ای تبیین کند که هم برای پژوهشگران و متخصصان مفید باشد و هم برای عموم مردم قابل‌ استفاده. با این رویکرد، شرح «کلام امیر» بر این شرح دارای هفت ویژگی اصلی است که آن را از بسیاری از شروح دیگر متمایز می‌کند. نخست ارائه شناسنامه مشخص برای هر خطبه، نامه و حکمت؛ یکی از مشکلات برخی شروح قدیمی، نبود اطلاعات دقیق درباره هر خطبه و نامه است. در شرح «کلام امیر»، برای هر بخش از نهج‌البلاغه یک شناسنامه کامل ارائه شده که شامل مواردی از جمله زمان و مکان صدور (در صورت مشخص بودن)، مخاطب اصلی (اگر امام علی(ع) خطبه یا نامه را برای شخص یا گروه خاصی فرموده‌اند)، زمینه‌های تاریخی و اجتماعی (چه شرایطی باعث صدور این سخن شده است؟)، مباحث اصلی و کلیدی متن است تا به خواننده کمک کند که سخنان امام علی(ع) را در بستر تاریخی و اجتماعی درست درک کند و بتواند ارتباط آن را با مسائل امروزی بهتر بفهمد.
وجه دوم، واکاوی کامل لغات و واژه‌شناسی تخصصی است. نهج‌البلاغه از نظر ادبی و زبانی یکی از پیچیده‌ترین و غنی‌ترین متون عربی است. برخی از واژگان آن، دارای معانی متعدد یا بار معنایی خاصی در دوره تاریخی خود بوده‌اند. در شرح «کلام امیر»، هر کلمه مهم بررسی لغوی، نحوی و معنایی و معنای دقیق کلمات با استناد به منابع معتبر زبان‌شناسی عربی بیان شده است. برخی واژگان که ممکن است چندین تفسیر داشته باشند، با ذکر نظرات مختلف مفسران بررسی شده‌اند. این بخش، برای پژوهشگران، طلاب و دانشجویان زبان و ادبیات عرب بسیار کاربردی است، زیرا آنان را با دقت واژه‌های نهج‌البلاغه آشنا می‌کند.
مورد سوم، عنوان‌گذاری برای هر فراز از کلام امیرالمؤمنین(ع) است. در بسیاری از نسخه‌های نهج‌البلاغه، خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌ها بدون عنوان‌بندی مشخص آورده شده‌اند. این باعث می‌شود که مخاطب، بدون راهنمایی، در میان جملات طولانی و متعدد دچار سردرگمی شود. در این شرح، برای هر بخش از نهج‌البلاغه یک عنوان دقیق و مفهومی انتخاب شده است که به مخاطب کمک می‌کند تا بفهمد محتوای اصلی آن قسمت چیست. این عنوان‌ها با دقت و مطالعه عمیق متن انتخاب شده‌اند، نه صرفاً به‌صورت خلاصه‌نویسی سطحی که باعث می‌شود خواننده بتواند سریع‌تر به موضوع موردنظر خود در نهج‌البلاغه دسترسی پیدا کند.
ویژگی چهارم، استخراج نکات کلیدی از هر عنوان است. یکی از اهداف این شرح، کاربردی کردن نهج‌البلاغه در زندگی روزمره است. برای همین، بعد از هر خطبه یا نامه چند نکته کلیدی و مهم استخراج شده است و این نکات، به‌صورت خلاصه و طبقه‌بندی‌شده ارائه شده‌اند تا خواننده بتواند از آن‌ها بهره‌برداری کند. این بخش، کمک می‌کند که نهج‌البلاغه از حالت یک متن تاریخی صرف، به یک منبع الهام‌بخش برای زندگی امروز تبدیل شود.
 ذکر آیات و احادیث مشابه برای درک بهتر متن پنجمین ویژگی شرح «کلام امیر» است. در این شرح، هر جا که ممکن بوده، آیات قرآن و روایات مشابه از پیامبر اکرم(ص) و اهل‌بیت(ع) آورده شده تا خواننده، ارتباط میان نهج‌البلاغه و سایر متون دینی را بهتر درک کند. این بخش، برای پژوهشگران علوم قرآنی و حدیثی بسیار ارزشمند است، زیرا امکان مقایسه و تحلیل تطبیقی بین متون دینی را فراهم می‌کند.
ششمین ویژگی، بررسی زیبایی‌های ادبی، استعارات و تشبیهات در جلد دوازدهم محسوب می‌شود. نهج‌البلاغه از نظر ادبی و بلاغی، شاهکاری بی‌نظیر در زبان عربی است. بسیاری از خطبه‌ها و نامه‌های امام علی(ع)، دارای استعارات، تشبیهات، سجع، جناس و دیگر آرایه‌های ادبی هستند که فهم آن‌ها به شناخت عمیق زبان نیاز دارد. جلد دوازدهم این مجموعه، به زیبایی‌های ادبی نهج‌البلاغه اختصاص دارد و تمام استعارات، تشبیهات، سجع‌ها و دیگر صناعات ادبی با دقت بررسی شده‌اند. این بخش، برای دانشجویان زبان و ادبیات عرب و علاقه‌مندان به بلاغت و زیبایی‌شناسی متن بسیار مفید است.
استخراج نظام‌نامه‌ها و راهبرد‌های مدیریتی و اجتماعی از کلام امیرالمؤمنین(ع) ویژگی دیگر این شرح است. یکی از مهم‌ترین ابعاد نهج‌البلاغه، بعد مدیریتی و حکومتی آن است. امام علی(ع)، در دوران حکومت خود، اصول مدیریتی، سیاسی و اجتماعی بی‌نظیری را بیان کرده‌اند که هنوز هم برای جوامع امروزی کاملاً کاربردی است. در این شرح، سه جلد پایانی به استخراج نظام‌نامه‌ها و راهبرد‌های مدیریتی از نهج‌البلاغه اختصاص دارد و شامل مباحثی مانند عدالت اجتماعی، اقتصاد اسلامی، اخلاق مدیریتی، حقوق مردم و وظایف حاکمان است. این بخش، می‌تواند برای سخنرانان، سیاستمداران، مدیران و پژوهشگران علوم اجتماعی و سیاسی بسیار راهگشا باشد.