ابوالفضل مظاهری – ثمین قیصری، گروه دانشگاه: موضوع مرجعیت علمی یکی از اولویت‌های سیاست‌گذاران حوزه علم و فناوری در کشور به‌شمار می‌آید. اگرچه در چندسال اخیر روند رشد کمی تولیدات علمی ایران در پایگاه استنادی همچون سابق شتاب ندارد و جایگاه‌مان هم با یکی، دو پله افت به رده هفدهم دنیا رسیده اما دستیابی به مرجعیت علمی برای کشوری که در دودهه اخیر، با شتابی بی‌نظیر جهان را متوجه قدرت علمی خود کرده دور از دسترس نیست. قانون برنامه هفتم پیشرفت جمهوری اسلامی ایران که در اواسط تیرماه ابلاغ شد نیز بخشی را به این موضوع اختصاص داده است. مثل بند سوم ماده 97 که به موضوع تأمین اعتبارات مورد نیاز برای نوسازی تجهیزات، دستگاه‌ها و ابزار‌های علمی مراکز علمی شاخص و قطب‌های علمی در رشته‌های تخصصی پیشران علم و فناوری ازجمله هوش مصنوعی، کوانتوم، زیست‌مهندسی، مواد و ساخت پیشرفته، ریزفناوری و ریزالکترونیک (میکروالکترونیک) و فناوری‌های عصبی، مغز و علوم شناختی تأکید شده و آیین‌نامه اجرایی آن اخیراً به تصویب رسیده است.
لاک‌پشت آیین‌نامه اجرایی به مقصد رسید!
اواسط بهمن‌ماه بود که محمدرضا عارف، معاون اول رئیس‌جمهور آیین‌نامه اجرایی بند (پ) ماده ۹۷ قانون برنامه پنج‌ساله هفتم پیشرفت جمهوری اسلامی ایران را به امضا رساند تا این مصوبه هیئت‌وزیران پس از پنج‌ماه تأخیر به عرصه اجرا ورود پیدا کند. این آیین‌نامه 10 ماده‌ای قرار بود سه‌ماه پس از ابلاغ سند برنامه هفتم، یعنی در حوالی مهرماه به تصویب برسد که پس از چندماه تأخیر توسط معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان رئیس‌جمهور و با همکاری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی به هیئت‌وزیران رفت و بالاخره 10 بهمن‌ماه مصوبه این هیئت را گرفت. در جهت به ثمر رسیدن این آیین‌نامه دستگاه‌های دیگری نظیر وزارت امور خارجه، سازمان برنامه و بودجه کشور، صندوق نوآوری و شکوفایی و دانشگاه آزاد اسلامی نیز نقش مؤثری ایفا می‌کنند.
ابهام در تعریف مراکز علمی شاخص
در بند (پ) ماده 97 قانون برنامه هفتم پیشرفت، مجموعه اهداف روی مراکز علمی شاخص و قطب‌های علمی در رشته‌های تخصصی پیشران علم و فناوری متمرکز شده و قرار بود مصادیق آن در آیین‌نامه اجرایی توسط وزارتخانه‌های علوم، تحقیقات و فناوری، بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری ذکر شود. اما در این آیین‌نامه تنها از گوشه چشم به مصادیق و تعاریف مراکز علمی شاخص و قطب‌های علمی نگاه و محدود کردن دایره مراکز علمی به کارگروه سپرده شده است. کارگروهی که متشکل از نماینده‌های رئیس شورا عالی علوم، وزارت علوم، معاونت علمی، وزارت بهداشت، وزارت صمت، وزارت دفاع و مدیرعامل صندوق نوآوری و شکوفایی است و باید مراکز را براساس معیار‌هایی ازجمله سرمایه انسانی متخصص، برون‌داد‌های علمی، ارتباط با صنایع، نقش آفرینی در حل چالش‌های ملی، تجهیزات و آزمایشگاه‌های تخصصی، فضای فیزیکی موجود و پژوهانه‌های ملی و بین‌المللی در رشته‌های تخصصی پیشران علم و فناوری ارزیابی و اولویت‌بندی کند. نقطه مبهم، کم‌وکیف معیارهاست که هنوز مشخص نبوده و باید منتظر مصوبه کارگروه ماند.
اعتبار خرید تجهیزات آزمایشگاهی چگونه تأمین می‌شود؟
اگر به فهرست رشته‌های تخصصی پیشران علم و فناوری سر بزنید متوجه اهمیت وجود فضای دانشگاهی مناسب و تجهیزات به‌روز و مدرن خواهید شد. اهمیت وجود تجهیزات آنجا خود را نشان می‌دهد که می‌تواند از برچسب «شکست‌خورده» روی طرح‌های نخبگان و دانشجویان جلوگیری کند. در همین راستا ماده 3 این آیین‌نامه اجرایی هرساله معاونت علمی را موظف می‌کند با همکاری وزارتین و بنیاد ملی علم ایران از تجهیزات آزمایشگاهی موجود و مورد نیاز در رشته‌های تخصصی پیشران علم و فناوری فهرستی تهیه و با همکاری دستگاه‌های اجرایی مربوطه نسبت به نوسازی، بازسازی یا تأمین آن‌ها از خارج کشور اقدام کند، البته اولویت با استفاده از ظرفیت شرکت‌های دانش‌بنیان و تجهیزات آزمایشگاهی ساخت داخل است. در مرحله بعد مراکز موظفند ضمن ثبت تجهیزات در شبکه آزمایشگاهی فناوری‌های راهبردی معاونت، بستری را فراهم کنند تا تمامی متقاضیان اعم از پژوهشگران، شرکت‌های دانش‌بنیان و واحد‌های فناور از تجهیزات استفاده کنند.
با اینکه در آیین‌نامه اجرایی بند (ت) ماده (۱۱) قانون جهش تولید دانش‌بنیان، مراکز شاخص علمی می‌توانستند تا 50 درصد از منبع اعتبار مالیاتی خود را صرف خرید تجهیزات فاقد مشابه داخلی کنند اما در آیین‌نامه اجرایی بند (پ) ماده 97 اگر وزارت صنعت، معدن و تجارت تأیید کند تجهیزات آزمایشگاهی مورد نیاز مراکز، فاقد نمونه مشابه داخلی است، مراکز می‌توانند تمام اعتبار مالیاتی خود را صرف خرید تجهیزات از خارج از کشور کنند.
پرداخت پژوهانه به استادان برای شرکت در کنفرانس‌های بین‌المللی
یکی از مؤلفه‌های تولیدات علم بین‌المللی، داشتن مقالات در مجامع معتبر است اما یکی از مشکلات برای عدم مشارکت اساتید، پژوهشگران و اعضای هیئت‌علمی مراکز مسائل مالی است. با توجه به نوسانات ارزی و ثابت نبودن قیمت دلار هزینه‌ها به مشکلی برای شرکت‌کنندگان و دانشگاه‌ها تبدیل شده که وزارتین با همکاری معاونت و وزارت امور خارجه قرار است شرایطی را در جهت بهبود به این وضعیت و ایجاد مشارکت اساتید، پژوهشگران و اعضای هیئت‌علمی در مجامع، کنگره‌ها و کنفرانس‌های بین‌المللی ایجاد کرده و در قالب پژوهانه از محل اعتبارات مربوطه حداقل نیمی از هزینه حضور آن‌ها در رویداد‌های مذکور را بپردازند. این موضوع در ماده 6 آیین‌نامه اجرایی بند (پ) به تصویب هیئت‌وزیران رسیده است.
بنیاد علم سالانه 3 طرح مشترک علمی حمایت می‌کند
یکی دیگر از بخش‌های آیین‌نامه معاونت علمی و بنیاد علم را موظف کرده تا هرسال از حداقل سه طرح مشترک مراکز با نهاد‌های پژوهشی بین‌المللی و اساتید برجسته در دانشگاه‌های برتر خارجی در رشته‌های تخصصی پیشران علم و فناوری مبتنی‌بر حل چالش‌های ملی و یا توسعه فناوری حمایت کنند. این مورد تنها مورد حمایت دستگاه‌ها از طرح‌های رشته‌های پیشران علم نبوده و صندوق نوآوری و شکوفایی نیز موظف است تا 50 درصد هزینه طرح‌های پژوهشی مشترک شرکت‌های دانش‌بنیان با مراکز را در قالب پژوهانه پرداخت کند.
امکان پشتیبانی صحا از طرح‌های پیشران
صندوق حمایت از تحقیقات و توسعه صنایع پیشرفته (صحا) که ماهیتی وابسته به وزارت صمت دارد و مأموریتش حمایت از تحقیقات و توسعه صنایع پیشرفته در بخش‌های خصوصی و تعاونی تعیین‌شده در آیین‌نامه حاضر مکلف شده تا خدمات مالی و اعتباری به مراکز و رشته‌های تخصصی پیشران علم و فناوری دارای صلاحیت را با رعایت اولویت‌های ابلاغی بنیاد علم جهت توسعه بنگاه‌های فعال در رشته‌های پیشران ارائه دهد. این صندوق به‌منظور تأمین اعتبار لازم باید طرح‌های مربوطه را در سرفصل اولویت‌های سنواتی خود قرار دهد.
تعیین گرنت ویژه مخاطبان شبکه آزمایشگاهی فناوری‌های راهبردی
آخرین بند این آیین‌نامه به حمایت معاونت از استادان، دانشجویان، شرکت‌های دانش‌بنیان و واحد‌های فناور رشته‌های تخصصی پیشران علم و فناوری حاضر در شبکه آزمایشگاهی فناوری‌های راهبردی معاونت اشاره می‌کند که قرار است با اعطای پژوهانه از محل اعتبارات مربوطه این اتفاق بیفتد. البته سازوکار این موضوع هنوز تدوین نشده و باید با همکاری وزارتین تدوین و ابلاغ شود.
