زهرا رمضانی- مرضیه قیاسی، گروه دانشگاه: پژوهشگاه‌ها و مراکز پژوهشی را باید به عنوان بازوی اصلی نظام آموزش عالی در کنار مراکز دانشگاهی برای انجام فعالیت‌های تحقیقاتی دانست. پژوهشگاه‌هایی که هر کدام با در نظر گرفتن مأموریتی که برای آنها تعریف شده، باید بتوانند در کنار معرفی چالش‌های موجود مرتبط با حیطه تخصصی‌شان، راهکارهای برون‌رفت از آن را هم بر اساس مسیرهای علمی پیدا کنند. در این میان، قطعاً هر چه بودجه بیشتری به آنها برسد، دست آنها هم برای انجام فعالیت‌هایشان بازتر خواهد بود. بررسی وضعیت بودجه‌ای پژوهشگاه‌هایی که ذیل وزارت علوم تعریف می‌شوند هم نشان‌دهنده سهم ۴ درصدی آنها از کل اعتبارات این وزارتخانه است. به عبارت دقیق‌تر، مجموع بودجه ۲۹ پژوهشکده و مرکز پژوهشی وابسته به وزارت علوم برای سال آینده با رشد ۳۸ درصدی همراه بوده تا از بودجه وزارت علوم در مجموع ۳ هزار و ۹۳۵ میلیارد تومان اعتبار به پژوهشگاه‌ها و مراکز پژوهشی برسد. البته از این میزان، ۱۶ درصد از بودجه باید از طریق درآمدهای اختصاصی پژوهشگاه و مراکز پژوهشی تأمین شود. با این حال، بررسی جزئی‌تر وضعیت بودجه‌ای این مراکز نشان می‌دهد که مؤسسات رتبه اول را در افزایش میزان اعتبار داشته‌اند، به طوری که مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی با رشد ۵۹ درصدی بودجه‌اش روبه‌رو شده است، در حالی که این میزان برای پژوهشگاهی مانند دانش‌های بنیانی که در جایگاه چهارم بیشترین افزایش رشد بودجه قرار می‌گیرد هم به ۴۵ درصد می‌رسد. در ادامه، بررسی دقیق‌تری از وضعیت بودجه پژوهشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی وابسته به وزارت علوم برای سال ۱۴۰۴ خواهیم داشت.
۵۰ درصد اعتبارات پژوهشگاه‌ها در اختیار ۵ پژوهشگاه
در همین ابتدا، بررسی پژوهشگاه‌هایی که بیشترین بودجه را در لایحه بودجه دارند، نشان می‌دهد که پژوهشگاه دانش‌های بنیادی برای سال آینده هم همانند امسال، بالاترین میزان بودجه را به خود اختصاص داده و قرار است ۶۲۳ میلیارد تومان اعتبار داشته باشد؛ رقمی که سال گذشته به ۴۳۰ میلیارد تومان می‌رسید و با رشد ۴۵ درصدی همراه بوده است.
البته از این بودجه، ۱۹ درصد آن باید از طریق درآمدهای اختصاصی تأمین شود که رقمی معادل ۱۲۰ میلیارد تومان می‌شود. پس از آن به ترتیب، سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران با ۴۴۱ میلیارد تومان، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با ۳۱۹ میلیارد تومان، پژوهشگاه پلیمر و پتروشیمی ایران با ۲۲۲ میلیارد تومان و سازمان مطالعه و تدوین کتب دانشگاهی در علوم اسلامی و انسانی با ۱۸۲ میلیارد تومان در جایگاه دوم تا پنجم بالاترین رقم بودجه قرار دارند. موضوع قابل توجه در این میان آن است که مجموع این ۵ پژوهشگاه در مجموع هزار و ۷۸۸ میلیارد تومان اعتبار می‌شود که در مجموع ۴۵ درصد از کل اعتبارات این حوزه را در‌بر‌خواهد گرفت.
کمترین اعتبار به پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی رسید
اگر بخواهیم وضعیت بودجه پژوهشگاه‌ها را از کمترین رقم اختصاص داده شده به آنها مورد ارزیابی قرار دهیم، باید عنوان کرد که پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی کمترین سهم بودجه را به خود اختصاص می‌دهد، به طوری که ۲۳ میلیارد و ۷۰۰ میلیون تومان از سهم بودجه یعنی تنها یک درصد از کل بودجه پژوهشگاه‌ها را خواهد داشت. چهار پژوهشگاه بعدی که کمترین سهم بودجه را خواهند داشت، مرکز مطالعات و همکاری‌های علمی بین‌المللی، مؤسسه تحقیقات جمعیت کشور، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران و پژوهشگاه افضلی‌پور بوده که به ترتیب ۳۲ میلیارد، ۴۱ میلیارد، ۴۵ و ۴۶ میلیارد و در مجموع حدود ۴ درصد از بودجه کل را دریافت می‌کنند.
رشد هزار و ۵۰۰ درصدی درآمدهای پمفات
بودجه کل پژوهشگاه‌ها، تنها از سوی وزارت علوم و دولت تأمین نمی‌شود و هرکدام از آنها یک درآمد اختصاصی نیز دارند. به‌طور کلی جمع درآمد اختصاصی پژوهشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی نسبت به سال جاری ۱۳۵ میلیارد و ۴۹۷ میلیون تومان یعنی ۲۲ درصد رشد داشته است. همچنین اگر درصد رشد درآمد پژوهشگاه‌ها را نسبت به سال گذشته محاسبه کنیم تا ببینیم میزان اتکای هر پژوهشگاه و مؤسسه پژوهشی نسبت به بودجه دولتی چقدر است، به رقم بسیار جالب ۱۵۰۰ درصد برمی‌خوریم که متعلق به مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی (پمفات) است. درآمد اختصاصی این مؤسسه در سال ۱۴۰۳، ۵۰۰ میلیون تومان بوده که در سال ۱۴۰۴ به رقم ۸ میلیارد تومان خواهد رسید. پس از آن پژوهشگاه افضلی‌پور قرار می‌گیرد که با وجود اینکه رشد ۲۰۰ درصدی درآمد اختصاصی را تجربه می‌کند و دومین پژوهشگاهی است که بیشترین رشد را خواهد داشت، سهم درآمد اختصاصی آن از کل بودجه سال آینده حدود ۶ درصد است، به طوری که این پژوهشگاه باید ۳ میلیارد تومان درآمدزایی برای ۱۴۰۴ داشته باشد. جایگاه سوم این حوزه هم به پژوهشگاه دانش‌های بنیادی با رشد ۸۵ درصد می‌رسد، به طوری که این پژوهشگاه باید از درآمد ۶۵ میلیارد تومانی به درآمد هزار و ۲۰۰ میلیارد تومانی برسد. مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور هم برای سال ۱۴۰۴ با رشد ۸۰ درصدی در مبلغ درآمدهای اختصاصی‌اش همراه خواهد شد، درصدی که نشان می‌دهد باعث خواهد شد تا رقم درآمدهای این مرکز از یک میلیارد تومان به ۱۸ میلیارد تومان برسد. بعد از آن مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی قرار می‌گیرد که با رشد ۵۰ درصدی درآمدهایش، آن را از ۲ میلیارد تومان به ۳ میلیارد تومان برساند.
موضوع جالب درباره میزان درآمدهای اختصاصی آن است که وضعیت برای سازمان مطالعه و تدوین کتب دانشگاهی در علوم اسلامی و انسانی(سمت) برعکس شده، به طوری که این سازمان هم در بحث رشد بودجه کمترین میزان را تجربه کرد و هم درآمدهایش ۲۹ درصد کاهش یافت. به طوری که برای این مؤسسه در قانون امسال ۱۰۳ میلیارد تومان درآمد پیش‌بینی شده بود که این میزان در سال آینده به ۷۳ میلیارد تومان خواهد رسید. با این حال، یک سوم از اعتبارات این مؤسسه باید از طریق درآمدها به دست بیاید. از طرف دیگر، پژوهشگاه علوم و معارف انقلاب اسلامی و پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی همچون سال قبل هیچ درآمد اختصاصی‌ای نخواهند داشت و تمام فعالیت‌شان با بودجه دولتی انجام می‌شود. پژوهشگاه مستقل زابل با ۲ درصد، آزمایشگاه ملی نقشه‌برداری مغز، پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری، مؤسسه تحقیقات جمعیت کشور، مرکز مطالعات و همکاری‌های علمی بین‌المللی، پژوهشگاه تربیت بدنی و علوم ورزشی و پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی هرکدام با ۵ درصد رشد، کمترین میزان رشد درآمد اختصاصی را پس از سازمان مطالعه و تدوین کتب دانشگاهی در علوم اسلامی و انسانی(سمت) خواهند داشت.
بالاترین میزان رشد بودجه به مؤسسه مطالعات فرهنگی رسید
از رشد ۳۴ درصدی مجموع اعتبارات بخش پژوهشگاه‌ها و مراکز پژوهشی وزارت علوم که باعث شده تا اعتبارات این بخش از دو هزار و ۸۴۷ میلیارد تومان به ۳ هزار و ۹۳۵ میلیارد تومان برسد که بگذریم، باید عنوان کرد جایگاه اول بالاترین میزان رشد بودجه به مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی با سهم ۵۹ درصدی رشد بودجه می‌رسد؛ به طوری که اعتبارات این مؤسسه از ۳۷ میلیارد تومان به حدود ۶۰ میلیارد تومان خواهد رسید. بعد از آن مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه قرار دارد که با وجود رقم پایین حدود ۴۶ میلیارد تومانی اعتبارش، اما رشد ۵۰ درصدی را به نسبت قانون بودجه امسال تجربه کرده است. پس از آن مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور با رشد ۴۸ درصدی در رقم اعتباراتش قرار می‌گیرد که باعث شده تا از حدود ۴۷ میلیارد تومان به ۶۹ میلیارد تومان برسد. جایگاه پنجم این حوزه هم به خاطر رشد ۴۵ درصدی به پژوهشگاه دانش‌های بنیادی می‌رسد، پژوهشگاهی که البته برای سال ۱۴۰۴ اعتبار ۶۲۳ میلیارد تومانی خواهد داشت.
رشد اعتبار «سمت» منفی شد!
مسئله مهم اینجاست که درخصوص سازمان مطالعه و تدوین کتب دانشگاهی در علوم اسلامی و انسانی(سمت) که بودجه ۱۸۲ میلیارد تومانی را برای سال آینده خواهد داشت، وقتی این رقم را در کنار بودجه ۱۸۴ میلیاردی‌اش در قانون بودجه امسال می‌گذاریم، باید عنوان کرد که بودجه این مرکز با کاهش یک درصدی همراه بوده است. از رشد منفی این سازمان که بگذریم، باید عنوان کرد پژوهشگاه مستقل زابل نیز کمترین میزان رشد بودجه را با سهم ۱۸ درصدی خواهد داشت، به طوری که اعتبار این پژوهشگاه از ۱۰۶ میلیارد تومان به ۱۲۴ میلیارد تومان خواهد رسید. جایگاه سوم این حوزه هم به پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی با رشد ۱۹ درصدی می‌رسد.
کدام مجموعه‌های پژوهشی مستقل‌تر از بودجه دولت عمل می‌کنند؟
منابع درآمدی یکی از مسیرهای کاهش وابستگی به بودجه دولت محسوب می‌شود. اتفاقی که مراکز پژوهشی و پژوهشگاه‌های وزارت علوم هم باید به سمت آن حرکت کنند. حالا بررسی لایحه بودجه ۱۴۰۴ نشان می‌دهد که سهم درآمدهای اختصاصی سازمان مطالعه و تدوین کتب دانشگاهی در علوم اسلامی و انسانی(سمت) از کل بودجه‌اش، ۴۰ درصد تعیین شده و باید ۷۳ میلیارد تومان از بودجه حدوداً ۱۸۲ میلیارد تومانی‌اش را از محل درآمدها به دست آورد. بعد از آن پژوهشگاه شیمی و مهندسی شیمی ایران قرار می‌گیرد که به خاطر پیش‌بینی درآمد ۴۵ میلیارد تومانی که در مجموع ۳۷ درصد از کل اعتبارش را شامل می‌شود، قرار گرفته است. پس از آن سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران قرار می‌گیرد که لایحه بودجه ۱۴۰۴، درآمد ۱۶۰ میلیارد تومانی را برای آن پیش‌بینی کرده که نشان‌دهنده سهم ۳۶ درصدی از کل بودجه‌اش دارد. پژوهشگاه علوم و فناوری مطالعات ایران نیز که باید ۳۵ درصد از کل بودجه‌اش را که معادل ۳۵ میلیارد تومان می‌شود، از طریق درآمد اختصاصی تأمین کند. درمورد جایگاه بعدی این حوزه هم به پژوهشگاه پلیمر و پتروشیمی ایران با سهم ۳۱ درصدی درآمد اختصاصی از کل بودجه و پژوهشگاه رنگ با سهم ۲۸ درصدی درآمدها می‌رسیم.
3 مؤسسه پژوهشی با کمترین میزان سهم درآمد اختصاصی در بودجه
در این میان اگر نخواهیم فرهنگ و معارف اسلامی و پژوهشگاه علوم و معارف انقلاب اسلامی را که هیچ مبلغی برای درآمد اختصاصی برای آنها در نظر گرفته نشده، ملاک قرار دهیم، باید عنوان کرد که مؤسسه تحقیقات جمعیت کشور با درآمد 840 میلیارد تومانی از بودجه 41 میلیارد تومانی‌اش، تنها تأمین 2 درصد از بودجه‌اش را به دوش می‌کشد. همپای همین مؤسسه هم باید از پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی نام برد که 7 میلیارد تومان درآمد اختصاصی خواهد داشت اما وقتی این رقم را در مقابل بودجه 319 میلیارد تومانی قرار می‌دهیم، به سهم 2 درصدی درآمدها می‌رسیم. بعد از آن مؤسسه استنادى و پایش علم و فناورى جهان قرار می‌گیرد که باید 4 درصد از بودجه 178 میلیارد تومانی‌اش را از طریق درآمدهای اختصاصی تأمین کند.
