سارا طاهری، خبرنگار گروه دانشگاه: سند تحول و تعالی دانشگاه آزاد یک برنامه دوسویه است که یک سمت آن نظام مدیریتی عالی دانشگاه و در سمت دیگر کنشگران قرار گرفته‌اند. این سند که در 10 بسته کاری تهیه شده است، شاخص‌هایی دارد که هر سال ارزیابی می‌شود تا مشخص شود آیا اهداف و اقدامات مندرج در آن محقق شده است یا خیر. اتفاقی که باعث می‌شود تا در گام اول از انحراف عملکردی جلوگیری شود و در گام دوم تلاش واحد‌های دانشگاهی، استان‌ها و معاونت‌ها برای به ثمر رساندن اهداف مندرج در سند شتاب بیشتری بگیرد. به همین دلیل است که هر سال یک بازه زمانی برای بررسی و ارزیابی عملکرد واحد‌ها در نظر گرفته می‌شود. این بازه زمانی همزمان با سال مالی دانشگاه یعنی از ابتدای شهریور هر سال تا 31 مرداد سال بعد است. سومین دوره بررسی عملکرد و ارزیابی سند تحول نیز از ابتدای شهریور سال گذشته آغاز شد و تا 31 مرداد امسال نیز ادامه داشت و نتایج ارزیابی نیز هفته گذشته در شورای دانشگاه آزاد استان قم در حضور دکتر طهرانچی ارائه شد. مسئولیت ارزیابی سند تحول با مرکز نظارت، ارزیابی، بازرسی و رسیدگی به شکایات دانشگاه آزاد است.

   ارزیابی با کمک مناطق ده‌گانه بازرسی در سراسر کشور
همان‌طور که گفته شد امسال در دوره سوم اجرای سند تحول بوده و نتایج ارزیابی‌ها مشخص شده است. نظارت کلان این کار با ستاد راهبری سند تحول و تعالی دانشگاه است اما اجرای نظارت و ارزیابی به مرکز نظارت، ارزیابی، بازرسی و رسیدگی به شکایت دانشگاه محول شده است که معاونت نظارت و ارزیابی عملکرد، کار ارزیابی را با کمک مناطق ده‌گانه بازرسی در سراسر کشور انجام می‌دهد. معاونت نظارت و ارزیابی عملکرد در مرکز نظارت، ارزیابی، بازرسی و رسیدگی به شکایات دانشگاه آزاد به‌صورت سالانه، با استان‌ها تفاهم‌نامه‌ای در خصوص پیاده‌سازی سند تحول منعقد می‌کند. این تفاهم‌نامه براساس شاخص‌هایی است که برش سالانه دارد. برش سالانه سند نیز کاملاً مشخص است اما فرایندی که وجود دارد این است که برش سالانه که در قالب تفاهم‌نامه انجام می‌شود براساس نظر متولی، شرایط و وضعیت سال گذشته استان شاخص‌های عملکردی هر استانی مشخص می‌شود. ارزیابی امسال از ابتدای سال مالی دانشگاه یعنی از ابتدای شهریور 1402 تا 31 مرداد 1403 بررسی شد. دوره بعد یعنی چهارمین دوره ارزیابی سند تحول و تعالی دانشگاه از اول شهریورماه امسال شروع شده و 31 مرداد 1404 به پایان می‌رسد. بنابراین بعد از مردادماه سال آینده باید منتظر شنیدن خبر ارزیابی چهارمین دوره باشیم.

   گروه‌بندی استان‌ها بر اساس 9 شاخص کلان
نتایج این دوره مدت زمان زیادی است که مشخص شده و نشست شورای دانشگاه استان قم فرصت مناسبی بود تا نتایج ارزیابی‌ها برای اعضا این شورا مطرح شود. در این دوره دو کار متفاوت هم نسبت به دوره‌های قبل انجام شد. اول اینکه استان‌ها در این دوره گروه‌بندی شد. مهدی رجبیون، معاون مرکز نظارت، ارزیابی، بازرسی و رسیدگی به شکایات دانشگاه آزاد در این باره می‌گوید: «سال گذشته استان‌ها را در قالب تفاهم‌نامه سنجیده بودیم اما امسال استان‌ها براساس 9 شاخص کلان تعداد کل دانشجویان فعال استان، تعداد دانشجویان دکتری استان، تعداد دانشجویان علوم پزشکی، تعداد دانش‌آموزان سمای استان، تعداد اعضای هیئت‌علمی، شاخص H-index استان، سهم دانشگاه آزاد از آموزش عالی استان، درآمد‌های غیرشهریه‌ای و میزان درآمد کل استان گروه‌بندی شدند. براساس این 9 شاخص و براساس روش‌های تبدیل پوشش داده‌ها استان‌ها گروه‌بندی شدند. یعنی امسال کاری که انجام شد، استان‌هایی که براساس این 9 شاخص در یک وزن و سنگ هستند را ارزیابی می‌کنیم.» هدف مسئولان دانشگاه از این اقدام ارتقای کیفیت فرآیند ارزیابی‌ها به‌صورت کلان و فعال شدن فضای شبکه‌ای در سند تحول و تعالی دانشگاه است و براساس این رویکرد 7 گروه‌بندی ایجاد شد.

   تقویت فعالیت در حوزه‌های دانش‌های مرجع و مرکز شکن
اقدام دیگری که امسال در فرایند ارزیابی‌ها استارت زده شد بحث تقویت فعالیت در حوزه‌های دانش‌های مرجع و مرکز شکن است. یعنی طبق سند تحول واحد‌هایی که می‌توانند در مرز دانش و دانش‌های مرجع حرکت کنند در یک شبکه قرار می‌گیرند که امسال طبق تفاهم‌نامه جدید این شبکه ایجاد شد. بنابراین یک شبکه علوم‌وتحقیقات به‌عنوان گروه مرزشکن دانش مشخص شد و تعدادی از واحد‌ها در آن قرار گرفتند.  ماموریت این شبکه آنگونه که از نامش پیداست حرکت در دانش‌های مرجع و مرزشکن است. این گروه نیز بر اساس دو بسته که یکی پیشرفت علم مرجع‌ساز و تمدن‌آفرین و دیگری هم بسته فعالیت‌های منسجم و افزایش شبکه‌ای بوده، ایجاد شده که طبق آن واحد‌های پیشران در این حوزه‌ها شامل واحد‌های علوم و تحقیقات، تهران مرکزی، نجف‌آباد، تهران شمال، تهران جنوب و تهران غرب می‌شود عضو آن هستند. البته این واحد‌ها جدا از گروه‌های دیگر نیستند، بلکه کارویژه‌های آن‌ها متفاوت است و برای آن‌ها هم تفاهم‌نامه‌های جدا تعریف شده است.

   اعلام میزان تحقق تفاهم عملکرد در 5 طیف
بر مبنای اطلاعات و شاخص‌هایی که مطرح شد نتایج ارزیابی شد. یعنی ابتدا اطلاعات بارگذاری شده و متولیان مرکز نظارت و بازرسی در استان و سازمان مرکزی دانشگاه آزاد این اطلاعات را تأیید کردند و در نهایت اطلاعات سنجیده شده و نتایج ارزیابی اعلام شد. نکته دیگری که باید به آن توجه کرد این است که مرکز نظارت، ارزیابی، بازرسی و رسیدگی به شکایات دانشگاه آزاد به دنبال رتبه‌بندی و رقابت ناسالم نیست. به همین دلیل در نتایج عملکردی طیف‌بندی ایجاد شد. شاید این سؤال مطرح شود که طیف‌بندی یعنی چه و به چه صورت این طیف‌بندی انجام شده است؟ رجبیون به این سؤال پاسخ می‌دهد: «یعنی استان‌ها و میزان تحقق تفاهم عملکرد را در 5 طیف‌بندی قرار دادیم. این 4 طیف عبارتند از استان‌ها و یا واحد‌های پیشرو، استان‌های ساعی، استان‌های تلاش‌گر، استان‌های در مسیر تحول و استان‌های نیازمند تحول. یعنی استان‌ها براساس امتیازاتی که دریافت می‌کردند در یکی از این دسته‌ها قرار می‌گرفتند. البته امسال یک مقدار عملکرد استان‌ها به برش سالیانه سند نزدیک‌تر کردیم. به عبارت بهتر مقداری مسائل واقعی‌تر و یا سخت‌تر شد و انتظاراتمان از استان‌ها بیشتر بود. یعنی توقع داشتیم فعالیت استان‌ها در دوره سوم سند با دوره اول و دوم تفاوت داشته باشد.»

   معرفی 6 استان به‌عنوان ساعی
بنابراین بر مبنای این طیف‌بندی استان‌ها معرفی شدند. در این دوره از ارزیابی‌ها استان پیشرو وجود نداشت اما 6 استان به‌عنوان استان ساعی مشخص شدند. 17 استان نیز به‌عنوان استان تلاشگر و بقیه استان‌ها در طیف در مسیر تحول و نیازمند تحول قرار گرفتند. البته به گفته رجبیون عملکرد و امتیاز استان‌هایی که در مسیر تحول قرار گرفتند نیز نسبت به سال گذشته تفاوتی نداشت و حتی امتیازشان نسبت به سال گذشته بیشتر بود و گا‌هی شاهد رشد 30 درصدی نسبت به عملکرد گذشته در آن‌ها بودیم اما عملکرد استان‌های ساعی جهشی بود.
در رتبه‌بندی امسال برخلاف سال گذشته استانی به‌عنوان پیشرو معرفی نشد. رجبیون در پاسخ به این سؤال می‌گوید: «برای استان‌های پیش رو سطح انتظارات‌مان نزدیک به سند تحول است. واقعیت اینکه اسناد بالادستی و سند‌های تحولی که نوشته می‌شود، علی‌رغم اینکه قابل اجرا هستند، اما کمی آرمانی هم خواهند بود، به همین دلیل به‌تدریج به سمت تحقق آن حرکت می‌کنیم. از آنجایی که تفاهم‌نامه‌های سال گذشته، براساس ظرفیت خود استان بوده و ما برای اولین بار این کار را کردیم، استان پیشرو انتخاب نکرده‌ایم. مسئله دیگر اینکه به‌طور مثال اگر برای امسال هزار امتیاز در نظر گرفته‌ایم، برای استان پیش‌رو اعلام کردیم که باید بالای 900 امتیاز را به دست آورد، این میزان هم یک و نیم برابر امتیازی بود که سال گذشته استان‌های پیش‌روی ما به دست آورده بودند. ما استان‌ها را به اهداف عالی سند نزدیک می‌کنیم و باید این را هم مدنظر قرار داد که استان‌ها همه رشد ایدئال را داشتند اما برای بخش پیش‌رو کمی امتیاز را بالاتر گرفتیم که شاهد جهش آن‌ها باشیم.»
«دانشگاه کارآمد و پایدار» یکی از محور‌های راهبردی سند تحول محسوب می‌شود که در ماه‌های اخیر به یکی از موضوعات پرتکرار مباحث رئیس دانشگاه آزاد تبدیل شده است. بسته‌های دستیابی سازمان یادگیرنده، افزایش بهره‌وری و پایداری اقتصادی، فعالیت منسجم و هم‌افزای شبکه‌ای و تحول در فرهنگ سازمانی ذیل محور راهبردی دانشگاه کارآمد و پایدار تعریف می‌شود. از آنجایی که بسته افزایش بهره‌وری و پایداری اقتصادی به‌نوعی عملکرد تمام حوزه‌های را در بر می‌گیرد و نمود حوزه دانش‌بنیان، درآمد‌های غیرشهریه‌ای و پژوهش و فعالیت‌های پژوهشی برون‌سازمانی در آن بیشتر است مرکز نظارت و بازرسی دانشگاه آزاد امسال تصمیم گرفت استان‌های ساعی در این بسته را نیز مشخص کند. بنابراین آن‌طور که رجبیون گفته است در مجموع 8 استان در بسته افزایش بهره‌وری و پایداری اقتصادی به‌عنوان ساعی معرفی شدند که از این تعداد 6 استان، همان استان‌هایی بودند که در مجموع امتیازبندی بسته‌های ده‌گانه نیز درجه ساعی را کسب کردند. معاون مرکز نظارت، ارزیابی، بازرسی و رسیدگی به شکایات دانشگاه آزاد می‌گوید: «آذربایجان شرقی، اصفهان، خراسان رضوی، کرمان، گلستان، خراسان شمالی استان‌هایی بودند که به‌عنوان استان ساعی در میان اهداف سند تحول و تحقق اهداف تفاهم‌نامه انتخاب شدند. در بررسی بسته افزایش بهره‌وری و پایداری اقتصادی علاوه بر این 6 استان، واحد جامع مستقل نجف‌آباد و البرز در این بسته قرار گرفته بودند که از این 8 استان تقدیر و تشکر شد.»

   تفاهم‌نامه‌های عملکردی گروهی شد
آن طور که رجبیون گفته است تفاهم‌نامه سال جدید از ابتدای شهریور‌ماه امسال شروع و به صورت نمادین منعقد شده است. او در این باره می‌گوید: «البته اطلاعات بارگذاری و شاخص‌ها هم اعلام شده است، اما به صورت نمادین به دنبال زمانی بودیم که با حضور ریاست دانشگاه امضای تفاهم‌نامه انجام شود، به همین دلیل این اتفاق را با یکی از استان‌های 7 گروه رقم زدیم. باید به این مسئله اشاره کنم که امسال استان‌های ما 7 گروه شدند و استان‌های هم‌گروه تفاهم‌نامه‌های یکسانی دارند. یعنی اگر گروه 3 ما شامل شهرستان‌های تهران است یا گروه دیگری شامل البرز، آذربایجان شرقی، اصفهان، خراسان رضوی، فارس و خوزستان می‌شود و یا استان‌های اردبیل، سیستان و بلوچستان، قزوین، هرمزگان در یک دسته قرار د‌ارند، تفاهم‌نامه عملکردی برای گروه‌ها متفاوت اما برای استان‌هایی که در یک گروه قرار می‌گیرند، یکسان است. یعنی بعد از این برای هر گروه یک تفاهم‌نامه تعریف شده است.» بنابراین، شاخص‌های تفاهم‌نامه‌ها نیز برای هر گروه یکسان و مبتنی بر وضعیت عملکرد خود استان، وضعیت استان‌های هم‌گروه، برش سند تحول در دوره چهارم بود که برایند یا ترکیبی از تمام این موارد در تفاهم‌نامه‌ها مشخص شده است.
پیش از این سازمان با هر استان بر اساس عملکرد آن تفاهم‌نامه منعقد می‌کرد و با هر 33 واحد مرکز استان و واحد‌های مستقل، 33 تفاهم‌نامه منعقد می‌شد. علت نیز این بود که مرکز نظارت دانشگاه در سال‌های اول، دوم و سوم به دنبال تبیین سند تحول در دانشگاه و نهاینه‌سازی این سند بودند. به عبارت بهتر در سال‌های گذشته تفاهم‌نامه‌ها بر اساس ظرفیت و امکانات استان، منعقد می‌شد. رجبیون در این باره گفت: «در حقیقت برای این کار به عملکرد استان و آنچه که تصور می‌کردیم از سوی استان قبول می‌شود، عمل می‌کردیم. پیش‌تر تفاهم‌نامه‌ها به نوعی توافقی بین سازمان مرکزی و استان بود؛ اما امروز که در دوره سوم قرار داریم و عملکرد‌ها احصا و سند تحول هم تبیین شده، ما برش‌مان را دقیق منطبق بر سند کرده‌ایم. البته باز هم شرایط استان‌ها را در نظر گرفته‌ایم اما حالا به جای اینکه بر اساس هر استان، تفاهم‌نامه امضا شود، از آنجایی که به دنبال ارتقای کیفیت ارزیابی بودیم، واحد‌ها را گروه‌بندی کرده‌ایم.»
او در توضیح بیشتر گفت: «این بار 7 گروه را برای واحد‌های استانی تشکیل داده‌ایم. استان‌هایی که شبیه به یکدیگرند را در یک گروه قرار دادیم، از این رو 9 استانی که گفتیم را در یک سبد قرار گرفتند و حالا تفاهم‌نامه برای همه‌شان یکسان است. یعنی در سال آینده، ارزیابی ما به عدالت نزدیک است. به عبارت دیگر در سال آینده در هر گروهی، پیشرو را انتخاب خواهیم کرد. مسئله دیگر اینکه هر گروه نیز وضعیت متفاوتی را نسبت به دیگری دارد. در برخی گروه‌ها 6 و در برخی دیگر هم 7 استان داریم.

   شبکه علوم پزشکی به صورت مستقل ارزیابی می‌شود
اتفاق دیگری که امسال رخ داده، آن است که این بار شبکه علوم پزشکی هم به صورت مستقل دیده شده است. یعنی در حال حاضر واحد‌های علوم پزشکی تهران، تبریز و مشهد در این شبکه قرار می‌گیرند که تفاهم‌نامه‌های متفاوتی دارند.
معاون نظارت و ارزیابی عملکرد مرکز نظارت دانشگاه آزاد در این باره توضیح داد: «یعنی عملاً از این 9 گروهی که گفتیم دو شبکه علوم و تحقیقات و شبکه علوم پزشکی با ماموریت و شاخص‌های متفاوت را هم شاهد هستیم. گروه 3، 4، 5 و 6 و 7 ما هم واحد‌های استانی را شامل می‌شوند. در این گروه‌بندی البته گروه ارجحی نداریم، یعنی گروه‌بندی ما بر اساس نام و شماره گروه‌ها نیست، بلکه بر اساس شاخص‌هایی که تعریف کردیم.»
به گفته رجبیون عملکرد استان‌ها با کلان عملکرد دانشگاه متفاوت است. او توضیح داد: «در همین راستا ما استان‌هایی داشتیم که 70 درصد تحقق سند را داشتند، اما در مجموع عملکرد آن‌ها متفاوت بوده است. درباره عملکرد کل دانشگاه هم باید اطلاعات جدا را در نظر بگیریم که رئیس دانشگاه نمره آن را اعلام می‌کند.»