زهرا صمصامی: دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات‌متحده در اظهاراتی جنجال‌برانگیز و بحث‌برانگیز پیشنهادی را مطرح کرد که گویی از دل یک رمان سیاسی بیرون آمده است؛ کنترل و مالکیت نوار غزه توسط آمریکا. او درکنار بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر رژیم اسرائیل، در کاخ سفید و در تاریخ ۴ فوریه، از نظارت بلندمدت ایالات‌متحده بر این منطقه سخن گفت و بر ضرورت تغییر رویکرد درقبال آینده غزه تأکید کرد. این طرح- که با هاله‌ای از ابهام و تناقض‌های فراوان همراه بود- همچون موجی خروشان واکنش‌های گسترده‌ای را در سراسر جهان برانگیخت؛ از کشور‌های منطقه گرفته تا صحنه بین‌المللی و حتی درون مرز‌های خود آمریکا، همه درگیر این پرسش شدند که آیا این پیشنهاد، تنها یک رؤیای سیاسی زودگذر است یا جرقه‌ای است که می‌تواند معادلات پیچیده خاورمیانه را برای همیشه دگرگون کند؟
طرح ترامپ برای بازسازی غزه یا معامله قرن
ترامپ ادعا‌های بحث‌برانگیزی درباره غزه مطرح و اساساً بر این ایده تأکید کرده که آمریکا باید کنترل این منطقه را در دست بگیرد، ساکنان آن را خارج و غزه را «بازسازی» کند.
نکات کلیدی اظهارات ترامپ:
- آمریکا باید «مالک» غزه شود؛ ترامپ پیشنهاد کرده که ایالات‌متحده کنترل غزه را در دست بگیرد تا به‌زعم او ثبات در منطقه برقرار شود.
- فلسطینی‌ها باید جابه‌جا شوند؛ ترامپ اظهار داشت که 2.3 میلیون ساکن غزه باید به مصر و اردن منتقل شوند، زیرا معتقد است در آنجا «شرایط بهتری» خواهند داشت. ترامپ گفت: «نوار غزه پس از پایان جنگ بین اسرائیل و حماس، به ایالات‌متحده واگذار خواهد شد.» او اضافه کرد: «هیچ‌نیروی نظامی‌ای از سوی آمریکا لازم نخواهد بود.»
- فلسطینی‌ها باید در جایی دیگر به‌صورت دائمی ساکن شوند؛ ترامپ گفته است: «اگر بتوانیم منطقه‌ای زیبا برای اسکان دائم مردم فراهم کنیم، در خانه‌های خوب، جایی که بتوانند خوشحال باشند و کشته نشوند، مانند آنچه در غزه درحال رخ دادن است، یک فرصت عالی خواهد بود.» او می‌گوید: «من معتقدم ما قطعه‌ای از زمین در اردن خواهیم داشت، قطعه‌ای در مصر، شاید جای دیگری هم درنظر گرفته شود. اما وقتی مذاکراتمان تمام شود، جایی خواهیم داشت که آن‌ها در آنجا بسیار خوشحال زندگی خواهند کرد.»
- غزه می‌تواند به «ریویرای خاورمیانه» تبدیل شود؛ ترامپ این پروژه را به‌عنوان یک برنامه بازسازی ۱۰ یا ۱۵ ساله توصیف کرده که در نهایت غزه را به «ریویرای مدیترانه» تبدیل کند. «ما فرصتی داریم که می‌تواند فوق‌العاده باشد. نمی‌خواهم شعار بدهم، اما می‌توانیم غزه را به ریویرای خاورمیانه تبدیل کنیم.»
- هیچ‌دولتی به رهبری فلسطینی‌ها نباید در غزه باشد؛ «حماس شرایط را بسیار بد، بسیار خطرناک و ناعادلانه کرده است.»
تناقض در مواضع دولت ترامپ
پس از این اعلام، اظهارات متناقضی از سوی ترامپ و دولت او مطرح شد.
در ۵ فوریه، کارولین لیویت، سخنگوی مطبوعاتی کاخ سفید اطمینان داد که آوارگی فلسطینیان «موقتی» خواهد بود و هیچ‌نیروی نظامی یا بودجه‌ای از سوی آمریکا برای غزه اختصاص نخواهد یافت.
اما در مصاحبه‌ای با فاکس‌نیوز در ۱۰ فوریه، ترامپ اظهارات متفاوتی بیان کرد و گفت: «فلسطینی‌ها به غزه بازنخواهند گشت، زیرا آن‌ها مسکن‌های بسیار بهتری خواهند داشت... جایی دائمی برای آن‌ها فراهم خواهد شد.»
نگرانی درباره تأثیر طرح غزه بر مذاکرات با حماس
طرح ترامپ برای غزه، منطقه را دچار تشویش کرده و این نگرانی وجود دارد که اگر حماس (که درحال مذاکره با اسرائیل از طریق قطر، مصر و آمریکاست) به این نتیجه برسد که آمریکا درحال برنامه‌ریزی برای تخلیه کامل غزه است، ممکن است در مذاکرات عقب‌نشینی کند. این عقب‌نشینی می‌تواند روند مذاکرات را متوقف کند.
اما واکنش‌ها به طرح ترامپ چگونه بوده است؟
موضع مخالفان کاخ سفید
مخالفان آمریکایی طرح ترامپ برای کنترل نوار غزه و جابه‌جایی فلسطینی‌ها شامل طیف گسترده‌ای از افراد و گروه‌ها، به‌ویژه از حزب دموکرات و فعالان حقوق بشرند. برخی از مهم‌ترین مخالفان این طرح عبارتند از:
قانون‌گذاران دموکرات
ال گرین (نماینده دموکرات از تگزاس): او به‌شدت با این طرح مخالفت و حتی اعلام کرد درپی ارائه طرح استیضاح علیه ترامپ به دلیل این پیشنهاد است.
سناتور جان فترمن (دمکرات از پنسیلوانیا): اگرچه او از حضور نیرو‌های آمریکایی در غزه حمایت کرد، اما بسیاری از دموکرات‌ها و فعالان حقوق بشر این ایده را به‌عنوان تهدیدی برای حقوق فلسطینی‌ها دانستند. دیگر نمایندگان دموکرات نیز این طرح را غیرعملی و غیراخلاقی خوانده و آن را نقض حقوق بشر و حقوق بین‌الملل دانسته‌اند.
فعالان حقوق بشر و سازمان‌های مدنی
سازمان‌های حقوق بشری مانند عفو بین‌الملل و هیومن رایت‌واچ این طرح را به‌عنوان یک اقدام غیرقانونی و ناقض حقوق فلسطینی‌ها محکوم کرده‌اند.
بسیاری از فعالان حقوق بشر در آمریکا نیز این پیشنهاد را به‌عنوان نوعی «پاکسازی قومی» توصیف کرده‌اند.
روزنامه‌نگاران و تحلیلگران
سانا سعید، روزنامه‌نگار در واکنش به این طرح تأکید کرد فلسطینی‌ها به خانه‌های خود بازخواهند گشت و این طرح نمی‌تواند اراده آن‌ها را در هم بشکند.
لیلا الحداد، نویسنده فلسطینی-آمریکایی نیز اعلام کرد فلسطینی‌ها نمی‌خواهند از سرزمین خود دور شوند و خواهان زندگی در آزادی و عزتند.
بخش‌هایی از افکار عمومی آمریکا، به‌ویژه در میان لیبرال‌ها و فعالان ضدجنگ و بسیاری از دانشگاهیان و تحلیلگران سیاسی نیز این طرح را غیرواقع‌بینانه و تشدیدکننده تنش‌ها در منطقه و تهدیدکننده صلح جهانی می‌دانند.
فرصت طلایی یا رؤیای دست‌نیافتنی
اسرائیل، به‌عنوان متحد استوار و بی‌چون‌وچرای آمریکا در منطقه، از طرح ترامپ با آغوشی باز استقبال کرد. بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل این پیشنهاد را نه‌فقط یک گام، بلکه «فرصتی تاریخی» برای تحقق صلح و امنیت خواند. از نگاه اسرائیل، این طرح نه‌تنها مشروعیت حضور این کشور در کرانه باختری و بلندی‌های جولان را تقویت می‌کند، بلکه همچون سپری محکم، کنترل اسرائیل بر بیت‌المقدس را نیز حفظ می‌کند. افزون بر این، اسرائیل از حمایت‌های مالی و نظامی بی‌دریغ آمریکا در چهارچوب این طرح بهره‌مند خواهدشد.
اما برخلاف انتظار، در میان هیاهوی استقبال‌ها، صدای مخالفت‌ها نیز در داخل اسرائیل به گوش می‌رسد. این طرح جنجالی، با واکنش‌های دوگانه‌ای روبه‌رو شده است. از یک‌سو با موافقان سرسختی مواجهیم که این طرح را راهی برای تحقق امنیت و ثبات می‌دانند، از سوی دیگر برخی سیاستمداران، فعالان حقوق بشر و بخش‌هایی از جامعه مدنی، با نگرانی‌هایی عمیق، به مخالفت با آن برخاسته‌اند.
موافقان همیشه در صحنه
امیر اوهانا، رئیس کنست (پارلمان اسرائیل)، طرح ترامپ را «طلوع روزی جدید» نامید.
میری رجف، وزیر حمل و نقل، گفت: «این چیزی است که وقتی دو رهبر شجاع با هم ملاقات می‌کنند»، اتفاق می‌افتد.
بنی گانتز، رهیر حزب اتحاد ملی که در اپوزیسیون است، گفت اظهارات ترامپ، گواه دیگری بر اتحاد عمیق بین ایالات‌متحده و اسرائیل است.
یائیر لاپید، رهیر اپوزیسیون گفت پیشنهاد ترامپ نیاز به بررسی و درک بیشتر دارد.
ایتامار بن‌گیویر، سیاستمدار افراطی راست و وزیر سابق امنیت ملی که اخیراً در مخالفت با توافق آتش‌بس غزه از دولت استعفا داده بود، گفت ممکن است درپی اظهارات ترامپ به دولت بازگردد.
بن‌گیویر که به‌دلیل اظهارات ضد فلسطینی و درخواست‌های طولانی‌مدت برای «مهاجرت داوطلبانه» فلسطینی‌ها از غزه مشهور است، به‌گفته روزنامه تایمز آو ایزرائل، گفت دیگر زمانی برای «سیاست‌های کوچک» نیست و هیچ‌دولتی برای فلسطین وجود نخواهد داشت.
الی کوهن، وزیر انرژی اسرائیل گفت تل‌آویو «با تأسیس یک دولت فلسطینی در سرزمین‌های تحت‌کنترل اسرائیل موافقت نخواهد کرد، اما اگر یک کشور عربی زمینی برای این منظور ارائه دهد، آن را خواهد پذیرفت.» این اظهارات براساس گزارش رادیو ارتش اسرائیل بیان شده است.
بزائل اسموتریچ، وزیر دارایی افراطی‌راست، در ویدئویی که در شبکه عمومی(KAN)، از طرح ترامپ برای تحت‌کنترل گرفتن غزه و انتقال فلسطینی‌ها استقبال کرد و گفت: «اکنون ما برای حذف کامل ایده خطرناک تشکیل یک دولت فلسطینی تلاش خواهیم کرد.»
برخی از مهم‌ترین مخالفان اسرائیلی این طرح عبارتند از:
سیاستمداران چپ‌گرا و میانه‌رو
یائیر لاپید (رهبر اپوزیسیون و نخست‌وزیر سابق): لاپید و دیگر اعضای حزبش (یش عتید) معمولاً از راه‌حل‌های 2دولت حمایت می‌کنند و هرگونه طرحی را که به جابه‌جایی اجباری فلسطینی‌ها منجر شود، رد می‌کنند.
مرتز (حزب چپ‌گرا): این حزب به‌شدت با هرگونه اقدام یکجانبه یا طرح‌هایی که حقوق فلسطینی‌ها را نقض کند، مخالفت کرده است.
فعالان صلح و حقوق بشر
سازمان‌های اسرائیلی دفاع از حقوق بشر مانند «بتسلم و شووات آدمی» این طرح را به‌عنوان نقض حقوق بشر و حقوق بین‌الملل محکوم کرده‌اند.
اقلیت‌های قومی و مذهبی
جامعه عرب‌های اسرائیل نیز به‌شدت با این طرح مخالفت کرده و آن را به‌عنوان تهدیدی برای هویت و حقوق فلسطینی‌ها می‌دانند و آن را محکوم کرده‌اند.
حمایت محتاطانه یا مخالفت آشکار
واکنش کشور‌های عربی به طرح ترامپ، همچون آینه‌ای بود که بازتابی از تضاد‌ها و تناقض‌های منطقه را به‌نمایش می‌گذاشت؛ ترکیبی از حمایت‌های محتاطانه و انتقاد‌های تند. برخی از این کشور‌ها، مانند عربستان‌سعودی و امارات متحده عربی که پیوند‌های استوار و دیرینه‌ای با ایالات‌متحده داشتند، با نگاهی به منافع مشترک امنیتی و سیاسی از این طرح استقبال کردند. آن‌ها امیدوار بودند این طرح، همچون نسیمی آرام‌بخش، بتواند آتش تنش‌های منطقه را فروبنشاند و بذر ثبات و آرامش را در خاک خاورمیانه بکارد.
اما در سوی دیگر، کشور‌هایی مانند اردن و قطر- که دل در گروی مسئله فلسطین داشتند- با چهره‌ای درهم‌کشیده و نگران این طرح را رد کردند. اردن که سال‌هاست بار سنگین میزبانی آوارگان فلسطینی را بر دوش می‌کشد، از این هراس داشت که طرح ترامپ، همچون تندبادی سهمگین، آتش بحران را شعله‌ورتر سازد. قطر نیز با تکیه بر مواضع محتاطاطانه‌اش، این طرح را ناعادلانه و یک‌سویه خواند و آن را گامی در جهت تضعیف حقوق مردم فلسطین دانست.
اتحادیه عرب به‌طور رسمی این طرح را محکوم کرده و آن را تهدیدی برای ثبات منطقه و حقوق فلسطینی‌ها دانسته است. مقامات ارشد عربی هشدار می‌دهند طرح ترامپ برای غزه، خاورمیانه را شعله‌ور خواهد کرد.
احمد ابوالغیط، دبیرکل اتحادیه عرب می‌گوید این طرح «تأثیر مخربی بر صلح و ثبات» خواهد داشت؛ وی در اجلاس جهانی دولت در دبی هشدار داد اگر ترامپ به اجرای طرح خود ادامه دهد، خاورمیانه را وارد چرخه‌ای جدید از بحران‌ها خواهد کرد که «تأثیر مخربی بر صلح و ثبات» خواهد داشت. در همین راستا دبیرکل شورای همکاری خلیج‌فارس خواستار «داد و ستد» با جهان عرب در این موضوع شد.
مقامات ارشد عرب هشدار دادند طرح دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا برای تصرف غزه و اسکان مجدد فلسطینی‌ها که با محکومیت جهانی مواجه شده است، «آتش‌بس شکننده» بوده و بی‌ثباتی منطقه‌ای را تشدید خواهد کرد.
سازمان همکاری اسلامی (OIC) نیز با صدور بیانیه‌هایی، این طرح را غیرقابل‌قبول خوانده و خواستار احترام به حقوق فلسطینی‌ها شده است.
مصر نیز شدیداً صدای مخالفت خود را با این طرح بلند کرد و آن را تهدیدی جدی برای ثبات و امنیت منطقه خواند. این کشور با نگرانی‌های عمیق امنیتی، به‌ویژه در مورد احتمال جابه‌جایی اجباری فلسطینی‌ها به صحرای سینا، هشدار داد چنین اقدامی می‌تواند آتش بی‌ثباتی را در منطقه شعله‌ورتر سازد.
از سوی دیگر، کشور‌های خلیج‌فارس نیز با احتیاطی آشکار، اعلام کردند بدون دریافت تضمین‌های محکم از اسرائیل مبنی‌بر عدم تخریب زیرساخت‌های ساخته‌شده، حاضر به همکاری با این طرح نیستند. اما اسرائیل با مواضع سختگیرانه‌اش، بعید به‌نظر می‌رسد که چنین تضمین‌هایی را ارائه دهد.
در ادامه پس از جلسه‌ای مهم، عبدالله، پادشاه اردن، در اظهارات تلویزیونی خود از بررسی یک «طرح مصری» خبر داد و تأکید کرد: «ما در عربستان‌سعودی گردهم خواهیم آمد تا با بحث و تبادل‌نظر راه‌هایی را برای همکاری با رئیس‌جمهور آمریکا و ایالات متحده بیابیم»، همچنین ایمن صفدی، وزیر امور خارجه اردن پس از دیدار عبدالله با ترامپ، اعلام کرد: «ما در حال حاضر روی شکل دادن و تبلور یک طرح عربی کار می‌کنیم.» این بیانیه نشان‌دهنده عزم کشور‌های عربی برای ارائه طرحی جایگزین بود که بتواند حقوق فلسطینی‌ها را حفظ کند و درعین‌حال به نگرانی‌های امنیتی و سیاسی منطقه نیز پاسخ دهد.
به این ترتیب جهان عرب درتلاش است راه‌حلی بیابد که همزمان با منافع ملی و منطقه‌ای آن‌ها سازگار باشد و از تشدید بحران‌ها جلوگیری کند.
صدای اعتراضی که خاموش نمی‌شود
فلسطینی‌ها و جنبش‌های مقاومت، ازجمله حماس و فتح، به‌شدت با طرح ترامپ مخالفت کردند. از دیدگاه آن‌ها، این طرح حقوق تاریخی و قانونی فلسطینی‌ها را نادیده گرفته و به اسرائیل اجازه می‌دهد کنترل بیشتری بر سرزمین‌های اشغالی داشته باشد. فلسطینی‌ها این طرح را «توطئه‌ای برای نابودی آرمان فلسطین» خواندند و هرگونه مشارکت در مذاکرات مربوط به آن را رد کردند.
محمود عباس، رئیس تشکیلات خودگردان فلسطین این طرح را «توهین به مردم فلسطین» توصیف کرد و خواستار تشکیل یک دولت مستقل فلسطینی با مرز‌های مشخص و پایتختی در بیت‌المقدس شرقی شد. جنبش حماس نیز با صدور بیانیه‌هایی، این طرح را محکوم کرد و خواستار مقاومت بیشتر دربرابر اسرائیل شد.
موضع بازوان قدرت منطقه
در میان طوفان سیاست‌های جهانی، ایران و ترکیه دربرابر طرح ترامپ ایستادند. ایران با صدایی رسا و پرطنین این طرح را «ناپذیرفتنی» و «زخمی بر پیکر حقوق فلسطینی‌ها» خواند و از مردم مقاوم فلسطین خواست همچون کوهی استوار به مقاومت ادامه دهند. ترکیه نیز با زبانی تند و آتشین، طرح را «توهینی به تاریخ و فرهنگ منطقه» و «مرده‌زاده‌ای بی‌روح» نامید و بر ضرورت تشکیل دولتی مستقل و آزاد برای فلسطینی‌ها تأکید کرد.
ناظران محتاط در بازی خاورمیانه
موضع اروپایی‌ها دربرابر طرح ترامپ، اگرچه درظاهر متعادل و دیپلماتیک به‌نظر می‌رسد، اما در باطن پر از تناقض‌ها و منافع پنهان است. اروپا، در عمل بیشتر به فکر منافع سیاسی و اقتصادی خود است تا دفاع از حقوق فلسطینی‌ها. بسیاری از کشور‌های اروپایی، به‌ویژه قدرت‌های بزرگ مانند فرانسه و آلمان، با وجود انتقاد‌های ملایم از طرح ترامپ، درنهایت ترجیح می‌دهند روابط خود با ایالات‌متحده را حفظ کنند تا اینکه واقعاً از موضعی اخلاقی و انسانی دفاع کنند.
فرانسه بیشتر نگران حفظ جایگاه خود در معادلات جهانی است تا اینکه بخواهد قدمی محکم در جهت عدالت بردارد. آلمان نیز ترجیح می‌دهد در سایه دیپلماسی محتاطانه‌اش پنهان شود و از موضع‌گیری قاطع خودداری کند. انگلیس هم بیشتر به فکر حفظ روابط ویژه‌اش با واشنگتن است تا اینکه صدایی مستقل و عدالت‌خواهانه داشته باشد.
اروپایی‌ها با آن ادعای حمایت از صلح و ثبات درواقع بیشتر نگران امنیت مرز‌های خود و جلوگیری از موج مهاجرت‌های احتمالی‌اند تا اینکه بخواهند واقعاً برای حل ریشه‌ای بحران فلسطین تلاش کنند. آن‌ها طرح ترامپ را نه به‌خاطر ناعادلانه بودنش، بلکه به‌خاطر پیامد‌های امنیتی و سیاسی‌اش نقد می‌کنند.
غزه و ریویرا، دو خط موازی
پروژه‌هایی مانند ریویرا در فرانسه، دبی در امارات یا نئوم در عربستان‌سعودی نمونه‌های موفق مناطق ساحلی لوکس و گردشگری‌اند. این مناطق با سرمایه‌گذاری‌های کلان به مقاصد گردشگری پررونق و مراکز زندگی لوکس تبدیل شده‌اند. غزه هم با موقعیت استراتژیک خود درکنار دریای مدیترانه، از نظر جغرافیایی پتانسیل بالایی برای تبدیل شدن به یک منطقه گردشگری لوکس و مدرن را دارد.
اما وقتی صحبت از غزه به‌میان می‌آید، داستان کاملاً متفاوت است. واقعیت این است که در میدان سرمایه‌داری و استعمار، هر دوئی، سه نخواهد شد. مردم این منطقه سال‌هاست برای حفظ هویت انسانی و تمامیت ارضی، درگیری‌های نظامی، محاصره اقتصادی و شرایط دشوار را تاب آورده‌اند و با مقاومت بی‌نظیر خودتوانسته‌ند در میدان نبرد، قدرت‌هایی مانند اسرائیل و حامیانش را به‌چالش بکشند اما اکنون به‌نظر می‌رسد این قدرت‌ها، پس از ناکامی در میدان نظامی به‌دنبال راه‌حل‌های دیگری برای دستیابی به اهداف خودند.
این طرح که به «معامله قرن» معروف است، در بسیاری از جنبه‌های آن با انتقاداتی روبه‌رو شد. از طرفی پیشنهاد‌هایی برای ایجاد یک راه‌حل صلح‌آمیز در خاورمیانه و حل بحران اسرائیل و فلسطین ارائه می‌دهد، اما به‌دلیل نگرانی‌هایی که در مورد جزئیات اجرایی آن وجود دارد، بسیاری از کارشناسان و تحلیلگران سیاسی معتقدند به چند دلیل عملیاتی شدن طرح ترامپ دشوار است:
1. عدم شمول نظرات فلسطینی‌ها: مهم‌ترین نقطه ضعف این طرح این بود که فلسطینی‌ها به‌طور کلی در فرایند مذاکرات دخیل نبودند. طرح ترامپ به شدت به نفع اسرائیل تنظیم شده و بسیاری از حقوق فلسطینی‌ها مانند ایجاد یک کشور مستقل فلسطینی با مرز‌های مشخص را نادیده گرفته است.
2. پذیرش شرایط سخت برای فلسطینی‌ها: طرح ترامپ به فلسطینی‌ها زمین‌های محدودی برای تشکیل کشورشان و همچنین برخی شرایط اقتصادی و امنیتی بسیار سخت پیشنهاد می‌دهد. این می‌تواند باعث مقاومت‌های شدید در داخل غزه و کرانه باختری شود.
3. مسائل عملی و امنیتی: ایجاد یک منطقه امن و عاری از خشونت بین اسرائیل و فلسطینی‌ها نیاز به اقدامات گسترده‌ای در زمینه دیپلماسی و تغییرات اساسی در روابط دوطرف دارد که در عمل، به‌خصوص با وجود درگیری‌های مداوم، بسیار سخت به‌نظر می‌رسد.
4. پشتیبانی بین‌المللی: بسیاری از کشور‌ها و سازمان‌های بین‌المللی به‌شدت از طرح ترامپ انتقاد کرده‌اند و آن را مغایر با قوانین بین‌المللی و قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل می‌دانند.
