ابوالفضل مظاهری، دبیر گروه دانشگاه: توسعه زیست‌بوم فناوری و اهمیت یافتن رشد دانش‌بنیان اقتصاد، ضرورت بررسی عملکرد کنشگران مختلف از سیاست‌گذاران و مدیران ارشد گرفته تا مدیران شرکت‌ها، سرمایه‌گذاران، پژوهشگران و نهادهای مالی فعال در این اکوسیستم را دوچندان کرده است. بر همین اساس، از سال 98 گزارشی توسط یک شرکت دانش‌بنیان منتشر می‌شود تا تحولات اکوسیستم فناوری کشور را در ابعاد گوناگون واکاوی و تصویر شفاف و روشنی از جنبه‌های مختلف عملکرد تصمیم‌گیران و فناوران ارائه کند.
نسخه جدید «گزارش سالانه زیست‌بوم دانش‌بنیان» برای پنجمین سال متوالی مبتنی بر اطلاعات پایگاه داده شرکت‌های دانش‌بنیان و با استفاده از ابزارهای پردازش در 9 فصل آماده و روز گذشته رونمایی شد. گزارشی که تلاش دارد ضمن تدوین شاخص‌هایی برای ارزیابی جایگاه اقتصاد دانش‌بنیان در کشور، با تحلیلی کلان از زیست‌بوم فناوری، وضعیت شرکت‌های دانش‌بنیان به تفکیک استان و دسته‌های فناوری را تبیین کند. آسیب‌شناسی شرکت‌های دانش‌بنیان به منظور ارائه راهکار برای تدوین مسیر رشد شرکت‌ها، ارزیابی عملکرد نهادهای مالی در ارائه خدمات به دانش‌بنیان و انتشار شفاف اطلاعات کلیدی آماری و عملکردی زیست‌بوم فناوری، از جمله اهداف دیگری است که در نگارش این گزارش مورد توجه بوده است.
در روند آماده‌سازی تصویر زیست‌بوم دانش‌بنیان، صورت‌های مالی شرکت‌ها، اطلاعات اعتباری صندوق نوآوری و شکوفایی، اطلاعات اعتباری صندوق‌های پژوهش و فناوری، گزارش‌های بانک مرکزی، داده‌های اعتباری بانک‌ها، گزارش‌های مرکز آمار ایران و گزارش شاخص جهانی نوآوری مورد استفاده قرار گرفته است.
نسخه 1402 این گزارش، در کنار ارائه اطلاعات آماری شرکت‌های دانش‌بنیان، وام و ضمانت‌نامه‌های صندوق‌های پژوهش و فناوری، وام، ضمانت‌نامه و چک‌های برگشتی بانک‌ها، مقایسه عملکرد نهادهای مالی زیست‌بوم، درآمد و دارایی شرکت‌ها، شاخص‌های ارزیابی جایگاه اقتصاد دانش‌بنیان، رتبه‌بندی شرکت‌ها، آمایش سرزمینی، واکاوی دسته فناوری، ارزیابی عملکرد بانک‌ها، چهار حوزه جدید یعنی صادرات دانش‌بنیان، سکوهای تأمین مالی جمعی، آمار انتشار اوراق و شاخص جهانی نوآوری را هم مدنظر قرار داده است.
در یک نگاه کلی، مجموع شرکت‌های دانش‌بنیان در سال 1402 با رشد 18 درصدی به 9 هزار و 733 مورد رسید؛ البته این تعداد بنابر گزارش‌های معاونت علمی تابستان امسال از عدد 10 هزار عبور کرد. شرکت‌های دانش‌بنیان سال گذشته برای 409 هزار نفر اشتغال ایجاد کردند، مجموع درآمد آنها 1315 همت بوده که از این عدد صرفاً 263 همت آورده محصولات دانش‌بنیان محاسبه شده است. اگرچه صادرات شرکت‌های دانش‌بنیان در سال 1402 رشد 121 درصدی را تجربه کرده، اما صادرات محصولات دانش‌بنیان که حدود 451 میلیون دلار بوده، در عمل یک درصد هم کاهش یافته است. «فرهیختگان» در ادامه نگاهی به مهم‌ترین بخش‌های این گزارش داشته و قسمت‌هایی از آن را بازخوانی کرده است.
1. رشد دانش‌بنیان‌ها با افت 6 درصدی
بررسی تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان در انتهای 1402 را می‌توان از چند حیث گزارش کرد؛ رشد کمیت شرکت‌ها نسبت به سال قبل 6 درصد افت کرده و از 24 درصد به 18 درصد رسیده است. از حیث تعداد هم 1 هزار و 513 شرکت به جمع دانش‌بنیان‌ها اضافه شدند که این تعداد تقریباً 200 شرکت کمتر از دوره قبلی است. در نگاهی 5ساله، میانگین رشد شرکت‌ها 20 درصد بوده است. از سال 92 تا 402، 11 هزار و 903 شرکت گواهی دانش‌بنیانی اخذ کردند، اما 2 هزار و 173 شرکت از این جمع خارج شدند و مجدداً مورد تأیید قرار نگرفتند. 103 مورد از این تعداد در سال گذشته حذف شدند. نکته قابل توجه دیگر هم درخصوص زمان تأسیس شرکت‌هاست. از مجموع جدیدالورودها، حدود 77 درصد یعنی 1 هزار و 165 شرکت پس از تصویب قانون حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان در سال 92 راه‌اندازی شدند.
2. 67 درصد دانش‌بنیان‌ها «نوپا» هستند
شرکت‌های دانش‌بنیان بر اساس درآمد مالیاتی ثبت‌شده در آخرین اظهارنامه، سطح فناوری و میزان فروش محصولات به سه دسته نوپا، نوآور و فناور تقسیم‌بندی می‌شوند. از حیث تعدادی، 67 درصد شرکت‌ها در دسته نوپا قرار می‌گیرند به این معنا که درآمدشان هنوز از ۵ میلیارد تومان فراتر نرفته است. البته تعداد این گروه نسبت به دوره قبل 6 درصد کاهش داشته است. با وجود جمعیت بالای این گروه، اما سهم‌شان از مجموع درآمد دانش‌بنیان‌ها 3 درصد بوده است. 16 درصد کارکنان زیست‌بوم در این شرکت‌های نوپا مشغول به کارند و 3 درصد از کل وام‌ها به این نوع از دانش‌بنیان‌ها اختصاص یافته است.
3.نوآورها؛ یک‌چهارم شرکت‌ها و 79 درصد درآمد
نوع دوم دانش‌بنیان‌ها، شرکت‌های نوآور هستند؛ 79 درصد درآمد شرکت‌ها برای این گروه 24 درصدی است، اما دو سوم درآمدشان از محصولاتی است که دانش‌بنیان نیستند. 72 درصد دارایی‌ها، 70 درصد ضمانت‌نامه‌ها و 71 درصد وام‌ها به این گروه اختصاص دارد. 86 درصد صادرات زیست‌بوم دانش‌بنیان توسط نوآورها اتفاق می‌افتد و 63 درصد کارکنان زیست‌بوم هم در این گروه مشغولند.
4.دو سوم درآمد شرکت‌های «فناور» از محصولات دانش‌بنیان
کمتر از 10 درصد دانش‌بنیان‌ها «فناور» محسوب می‌شوند. مهم‌ترین ویژگی این گروه، بالا بودن سهم درآمد از فروش محصولات دانش‌بنیان است که معادل 64 درصد کل شرکت‌هاست. یک پنجم کارکنان زیست‌بوم در این نوع از شرکت‌ها فعال هستند و یک‌چهارم تسهیلات اعطایی هم به این گروه اختصاص یافته است.
5. سهامی‌ها بهتر سود می‌دهند
براساس داده‌ها از حیث ماهیت حقوقی، 65 درصد دانش‌بنیان‌ها سهامی خاص هستند، حدود 31 درصد مسئولیت محدود و مدل‌های حقوقی دیگر نظیر مؤسسه، تعاونی و شرکت‌های سهامی عام در مجموع 4 درصد باقی‌مانده را تشکیل می‌دهند. البته شرکت‌های سهامی عام با وجود اینکه کوچک‌ترین بلوک در این دسته‌بندی محسوب می‌شوند، اما از حیث درآمد (چه کلی و چه محصولات دانش‌بنیان)، سود خالص، دارایی، صادرات و حتی برخورداری از تسهیلات پس از شرکت‌های سهامی خاص در جایگاه دوم قرار می‌گیرند.
6. دانش‌بنیان‌های علوم انسانی به یک درصد نمی‌رسند
شرکت‌های زیست‌بوم دانش‌بنیان در 9 حوزه دسته‌بندی می‌شوند. حوزه صنایع خلاق و علوم انسانی با 60 مورد، کمترین تعداد شرکت‌ها را دارد. سه حوزه برق و الکترونیک، نرم‌افزار و فناوری اطلاعات و ماشین‌آلات و تجهیزات پیشرفته هر کدام با حدود 2 هزار شرکت، به ترتیب بیشترین تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان را به خود اختصاص داده‌اند. حوزه‌های مواد شیمیایی و پلیمری پیشرفته، فناوری زیستی، کشاورزی و صنایع غذایی رشد قابل توجهی نسبت به سال گذشته داشته‌اند. آنگونه که در این گزارش آمده، شرکت‌های نوپا در حوزه‌های صنایع خلاق و تجاری‌سازی و شرکت‌های فناور در حوزه‌های ماشین‌آلات و مواد شیمیایی بیشترین سهم را دارند.
7. یک‌سوم دانش‌بنیان‌ها بیش از 10 سال عمر دارند
6 هزار شرکت یعنی حدود 62 درصد دانش‌بنیان‌ها پس از تصویب قانون حمایت در سال ۹۲ تأسیس شده‌اند. البته نقش اقتصادی آنها به اندازه کمیت‌شان بزرگ نیست. شرکت‌هایی که زیر 10 سال سن دارند، فقط 18 درصد کل درآمد زیست‌بوم معادل 220 همت را تشکیل داده‌اند. بررسی وضعیت احراز صلاحیت شرکت‌های دانش‌بنیان نشان می‌دهد حدود 10 درصد از شرکت‌های پذیرفته‌شده در هر سال، در همان سال تأسیس شده‌اند. همچنین حدود 40 درصد از این شرکت‌ها، نیمی از شرکت‌های احراز صلاحیت، عمری بین یک تا سه سال دارند. این ارقام نشان می‌دهد که حدوداً دانش‌بنیان‌ها عمری بیش از چهار سال دارند.
8. رشد 27 درصدی کارکنان شرکت‌های دانش‌بنیان
تعداد شاغلان شرکت‌ها در سال گذشته 27 درصد رشد داشته و از 320 هزار نفر در سال 1401 به 409 هزار نفر رسیده است. سرانه تعداد کارکنان شرکت‌های دانش‌بنیان در چهار سال اخیر بین ۴۰ تا ۴۳ نفر بوده است. البته 66 درصد کارکنان در 8 درصد از شرکت‌ها شاغل هستند و حدود نیمی از شرکت‌ها کمتر از 10 نیرو دارند. هرچند نباید فراموش کرد که این تعداد، همه کارکنان شرکت‌ها را شامل می‌شود و 29 درصد این جمعیت در زمینه تولید محصول دانش‌بنیان مشغول به کار هستند که نیمی از آنها (51 درصد) در 226 شرکت فعالیت می‌کنند.
9. سهم 21 درصدی زنان در مدیریت شرکت‌ها
3 هزار و 286 نفر از اعضای هیئت مدیره و 1 هزار و 198 نفر از مدیران عامل شرکت‌ها را زنان تشکیل داده‌اند؛ جمعیتی که به ترتیب نسبت 21 و 12 درصدی از کل افراد را شامل می‌شود. استان لرستان با ۳۲ درصد مشارکت زنان در مدیریت شرکت‌های دانش‌بنیان، رتبه اول کشور را دارد. کمترین سهم زنان نیز مربوط به استان چهارمحال و بختیاری می‌شود که 15 درصد عنوان شده است. تهران با وجود آنکه بیشترین تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان را دارد، تنها ۱۶ درصد از مدیران عامل و اعضای هیئت مدیره آن از زنان هستند. از حیث دسته‌های فناوری، حضور زنان در فناوری زیستی، کشاورزی و صنایع غذایی و دارو و فرآورده‌های حوزه تشخیص و درمان و تجهیزات پزشکی به ترتیب با 28، 26 و 22 درصد پررنگ‌تر از سایر حوزه‌هاست.
10. یک‌سوم مدیرعامل‌ها مدرک کارشناسی دارند
بررسی آخرین مدرک تحصیلی مدیرعامل شرکت‌های دانش‌بنیان نشان می‌دهد 3 هزار و 500 نفر از آنها کارشناسی ارشد و 3 هزار و 400 نفر کارشناسی دارند. با این حال بد نیست بدانید مدرک تحصیلی 440 نفر از مدیران دیپلم و 243 نفرشان کاردانی است. اکثریت اعضای هیئت‌مدیره شرکت‌ها هم کارشناسی و کارشناسی ارشد دارند.
11. یک درصد دانش‌بنیان‌ها بورسی شدند
در انتهای سال ۱۴۰۱ تعداد شرکت‌های بورسی دانش‌بنیان 78 شرکت بوده است که در سال 1402 با رشد 38 درصدی به 109 شرکت رسیده است. حدود 12 درصد از شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار را شرکت‌های دانش‌بنیان تشکیل می‌دهند که ارزش بازار این شرکت‌ها تنها حدود 6 درصد از ارزش کل این بازار است. مجموع درآمد عملیاتی شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در بورس اوراق بهادار حدوداً 273 همت بوده که عمده آن به شرکت‌های فعال در دو دسته مواد شیمیایی و پلیمری و نرم‌افزار مربوط می‌شود. بررسی وضعیت فروش مجموع این شرکت‌ها حاکی از آن است که حدود 13 درصد از درآمد این شرکت‌ها از فروش محصولات دانش‌بنیان بوده است.
12. سهم محصولات دانش‌بنیان از GDP: 0.6 درصد
شرکت‌های دانش‌بنیان سال گذشته براساس اظهارنامه‌های مالیاتی 1.147 همت معادل 25 میلیارد دلار درآمد داشتند. بخش قابل توجهی از این درآمد یعنی 884 همت آن حاصل فروش محصولات و خدمات غیردانش‌بنیان این شرکت‌ها بوده است. براساس این گزارش و با درنظر گرفتن سهم 33 درصدی ارزش افزوده از درآمد شرکت‌ها، سهم ارزش افزوده درآمد شرکت‌های دانش‌بنیان حدود 2.8 درصد GDP برآورد شده که 40 درصد رشد داشته است. سهم فروش محصولات دانش‌بنیان نیز حدود 0.63 درصد از تولید ناخالص داخلی برآورد شده که نسبت به سال 401، رشد 22
13. پیش‌بینی 2 هزار همتی برای درآمد 1403 دانش‌بنیان‌ها
درآمد شرکت‌ها در سال 1402 با رشد 87 درصدی به 1 هزار و 147 همت رسیده است. البته میزان رشد درآمد از فروش محصولات به همین میزان رشد نداشته و حدود 60 درصد بیشتر شده است. از سال ١٣٩۶ تا ۱۴۰۲ درآمد شرکت‌های دانش‌بنیان حدود ۳۲ برابر رشد کرده و بخشی از آن متوجه تورم و بخشی دیگر مربوط به افزایش تعداد و درآمد شرکت‌هاست. گزارش زیست‌بوم دانش‌بنیان پیش‌بینی کرده که با روند فعلی، درآمد عملیاتی شرکت‌های دانش‌بنیان در پایان سال ۱۴۰۳ به حدود ٢ هزار همت افزایش پیدا کند. بررسی روند سرانه درآمد شرکت‌ها هم نشان می‌دهد میزان رشد واقعی این شرکت‌ها در پنج سال اخیر 50 درصد افزایش یافته است.
14. 66 درصد درآمدها برای 2.5 درصد شرکت‌هاست
در پنج سال گذشته درآمد شرکت‌های فناور 10، نوآور 13 و نوپا 15 برابر شده است. البته بخش قابل توجه آن مربوط به 2 هزار و 300 شرکت نوآور است. سهم فروش شرکت‌های نوآور از کل در این سال‌ها از 75 درصد به 79 درصد رسیده که با توجه به عدم تغییر سهم درآمدی گروه نوپا، حکایت از کاهش سهم درآمدی دانش‌بنیان‌های فناور دارد. از حیث درآمدی هم براساس صورت‌های مالی 1402، حدود 5 هزار شرکت دانش‌بنیان یعنی بیش از نیمی از آنها کمتر از 5 میلیارد درآمد کسب کردند. در طرف مقابل هم حدود دو سوم درآمد دانش‌بنیان‌ها مربوط به 2.5 درصد یا به بیان دیگر 242 شرکت است.
15. محصولات دانش‌بنیان 60 درصد شرکت‌ها فروش ندارند
بررسی میزان فروش محصولات دانش‌بنیان شرکت‌ها هم حاوی اطلاعات جالب و البته قابل توجهی است. از یک سو 82 درصد محصولات دارای گواهینامه دانش بنیانی مربوط به 418 شرکت یا 4 درصد کل شرکت‌ها می‌شود که 271 مورد از آنها در دسته فناورها قرار دارند. 40 درصد این درآمد هم در اختیار 50 شرکت است. از سوی دیگر این اعداد بدان معنی است که 60 درصد شرکت‌ها فروش قابل توجهی از محصولات دانش‌بنیان خود ندارند.
16. 65 درصد شرکت‌ها از دریافت خدمات بانکی محرومند
بررسی ترازنامه شرکت‌های دانش‌بنیان نشان می‌دهد که نسبت مالکانه میانگین این شرکت‌ها در سال 1402 حدود 34 درصد بوده است، معادل حقوق صاحبان سهام که بخش عمده‌ای از بدهی‌های آنها به تأمین مالی مربوط می‌شود. در این شرکت‌ها، دارایی‌های ثابت تقریباً و دارایی‌های جاری برابر با مجموع بدهی‌هاست. از آنجا که تأمین مالی و نقدینگی از چالش‌های اصلی این کسب و کارها است، بسیاری از آنها به دلیل مشکلات ساختار مالی، مانند بیشتر بودن زیان انباشته از سرمایه، امکان دریافت تسهیلات را ندارند. حقوق مالکانه نیمی از شرکت‌های دانش‌بنیان کمتر از 1 میلیارد تومان است. از این میزان، 1 هزار و 902 شرکت مشمول ماده 141 قانون تجارت (زیان انباشته بیش از نصف سرمایه) هستند. علاوه بر این، 1 هزار و 666 شرکت دارای حقوق مالکانه منفی هستند که در این موارد، زیان انباشته از کل سرمایه شرکت فراتر رفته است که این وضعیت نیازمند اقدامات فوری هیئت مدیره برای افزایش حقوق مالکانه و بهبود وضعیت صورت‌های مالی است. شرکت‌های نوپا در هر یک از موارد مذکور، سهم 90 درصدی دارند. طبق قوانین بانکی، مؤسسات مالی نمی‌توانند به شرکت‌هایی با نسبت مالکانه کمتر از 0.15 تسهیلات ارائه دهند که این محدودیت باعث شده حدود 65 درصد شرکت‌های دانش‌بنیان از دریافت خدمات مالی در نظام بانکی محروم شوند.
17. فقط 10 درصد درآمدها از صادرات بود
صادرات شرکت‌های دانش‌بنیان سال گذشته به 2 هزار و 505 میلیون دلار رسید که حکایت از رشد 121 درصدی دارد. از سال 1399 تا 1402 صادرات شرکت‌های دانش‌بنیان با رشد میانگین سالانه بیش از 100 درصد، از 296 میلیون دلار به 2505 میلیون دلار رسیده و در طرف دیگر، واردات این شرکت‌ها با رشد میانگین سالانه 50 درصد از 1633 میلیون دلار به 5131 میلیون دلار افزایش یافته است. درآمدهای صادراتی صرفاً 10 درصد سبد درآمدی دانش‌بنیان‌ها را تشکیل می‌دهد. به طور کلی 5 درصد شرکت‌ها در حوزه صادرات فعال هستند. 5 درصد از مجموع صادرات دانش‌بنیان توسط 39 شرکت با صادرات بالای 10 میلیون دلار انجام می‌شود. این در حالی است که بیشتر شرکت‌های صادراتی (حدود 70 درصد)، مجموعاً سهمی 3 درصدی از صادرات دانش‌بنیان دارند. مقایسه وضعیت شرکت‌ها نشان‌دهنده رشد 100 درصدی در میزان صادرات آنها در سال ۱۴۰۲ است؛ این رشد هم بیش از هر چیز مربوط به 118 شرکتی است که با توانمندی صادراتی در این سال احراز صلاحیت دانش‌بنیان شده‌اند. از طرفی، 69 شرکت دانش‌بنیان نیز برای نخستین بار تجربه صادرات پیدا کرده‌اند. تخمین صادرات محصولات دانش‌بنیان بر اساس نسبت فروش این محصولات در کمترین حالت رقمی معادل 451 میلیون دلار (18 درصد کل صادرات) را در سال 1402 نشان می دهد که نسبت به سال 1401، 6 میلیون دلار کمتر است.
18. نیمی از صادرات دانش‌بنیان‌ها به چین و امارات می‌رود
دانش‌بنیان‌های ایران سال گذشته 956 میلیون دلار صادرات به کشور چین داشتند. این عدد 38 درصد کل صادرات آنها محسوب می‌شود. با در نظر گرفتن سهم حدود 12 درصدی صادرات به امارات در مجموع نیمی از محصولات دانش‌بنیان ایران به این دو کشور می‌رود. البته بخش عمده‌ای از تجارت با امارات شامل صادرات مجدد محصولاتی از مبادی دیگر و واردات مجدد به مقاصد کشورهای غیرآسیایی است. در مجموع حدود 80 درصد از تجارت خارجی شرکت‌های دانش‌بنیان با کشورهای آسیایی انجام می‌شود در سال 1402 تنوع شرکای تجاری افزایش یافته است، به طوری که تعداد کشورهای مقصد صادرات به 104 و مبادی واردات به 79 کشور رسیده است.
19. 4.8 درصد تسهیلات شبکه بانکی به دانش‌بنیان‌ها رسید
شبکه بانکی براساس گزارش‌های ماهانه بانک مرکزی در سال گذشته حدود 5 هزار و 646 همت تسهیلات پرداخت کرده که تقریباً 5 درصد آن سهم دانش‌بنیان‌ها شده است. در پایان سال، ۱۴۰۲ مانده وام بانکی شرکت‌های دانش بنیان حدود 220هزار میلیارد تومان بوده است که معادل با 3.1درصد از کل وام‌های فعال بانکی است. حدود ۶۵ درصد از شرکت‌های دانش‌بنیان هیچ‌گونه وام فعالی در سیستم بانکی ندارند. از طرفی شرکت‌های دارای وام فعال به طور میانگین ۶ وام دریافت کرده‌اند و مجموع مانده بدهی وام‌های فعال آنها حدود 66 میلیارد تومان است. در مقایسه با سال گذشته، نسبت شرکت‌های دارای وام بانکی از مجموع شرکت‌های دانش‌بنیان رشد ۲۰ درصدی داشته است . تخمین زده می‌شود که در یک سال اخیر حدود ۴۸۰ شرکت دانش‌بنیان برای نخستین بار وام دریافت کرده‌اند. حدود نیمی از وام‌های پرداختی به دانش‌بنیان‌ها در قالب مرابحه ارائه شده است. از مجموع شرکت‌های دانش‌بنیان دارای وام، تعداد 3024 شرکت پرونده وام فعال دارند ولی دیرکرد آنها صفر است. آنگونه که در گزارش به تصویر کشیده شده، 91 شرکت در مجموع مسئول 93 درصد از دیرکرد شرکت‌های دانش‌بنیان به شبکه بانکی‌اند. در مقایسه با سال قبل، تعداد شرکت‌های دارای دیرکرد 64 درصد و میزان دیرکرد‌ها 109 درصد افزایش یافته است.
20. 4.6 همت چک دانش‌بنیان‌ها برگشت خورد
اکثر شرکت‌های دانش‌بنیان چک برگشتی ندارند و تنها ۳ درصد از کل شرکت‌ها، مسئول ۱ هزار ۸۷۳ فقره چک برگشتی دانش‌بنیان هستند . 10 شرکت به تنهایی حدود 80 درصد از مجموع چک‌های برگشتی زیست‌بوم دانش‌بنیان را به خود اختصاص داده است. نکته قابل توجه آنکه حدود دو سوم شرکت‌های دارای چک برگشتی، مبالغی کمتر از یک میلیارد تومان دارند. تعداد شرکت‌های دارای چک برگشتی سال گذشته 12 درصد افزایش یافته است. همچنین مجموع مبالغ چک‌های برگشتی رشد 170 درصدی داشته است که حتی با تعدیل اثر تورم نیز روند آن صعودی است. بد نیست بدانید در انتـهای سال 1402 حدود 33 درصد چک‌های برگشتی تنها به یک شرکت تعلق داشته است.
اگرچه اثر چک‌های برگشتی شرکت‌های دانش‌بنیان مبالغی کمتر از 1 میلیارد تومان دارد، اما 10 شرکت مجموعاً 100 میلیارد تومان چک برگشتی دارند. یک شرکت هم با حدود 230 فقره چک برگشتی به ارزش 300 میلیارد و شرکت دیگری با یک فقره چک برگشتی 1 هزار و 500 میلیارد تومانی پدیده این حوزه محسوب می‌شوند.
21. 50 درصد دانش‌بنیان‌ها در استان تهران مستقرند
یکی از نقاط قابل‌توجه در گزارش زیست‌بوم دانش بنیان ارائه جزئیات از شرکت‌ها به تفکیک استان‌هاست. براساس این داده‌ها 50 درصد شرکت‌های دانش‌بنیان در تهران استقرار دارند و در یک نگاه کلی حدود 46 درصد کل درآمد دانش‌بنیان‌ها، حدود 32 درصد صادرات، یک‌سوم وام‌ها و نیمی از کارکنان زیست‌بوم را در فضای فعالیت همین شرکت‌ها می‌توان یافت. استان تهران با این اعداد و ارقام در تمام شاخص‌ها رتبه اول را کسب کرده که دور از ذهن هم نیست. از حیث تعداد شرکت‌ها اصفهان با 9.3 درصد، خراسان رضوی با 5.6 درصد، البرز با 4.8 درصد و فارس با 3.6 درصد در جایگاه‌های بعدی این رده‌بندی قرار می‌گیرند. از حیث درآمد اما البرز، جایگاه اصفهان را تصاحب کرده و بعد اصفهان هم آذربایجان شرقی و قزوین بیشترین درآمد کلی را دارند. البته اگر مقیاس را صرفاً روی درآمد دانش‌بنیان تنظیم کنیم یزد جای آذربایجان شرقی می‌نشیند.
22. مواد شیمیایی و پلیمر رتبه اول درآمد و صادرات
فصل هفتم گزارش حاضر نمای روشنی از وضعیت دسته‌های فناوری ارائه می‌دهد. با وجود اینکه بیشترین تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه نرم‌افزار و برق هستند، بخش ماشین‌آلات و تجهیزات با 27 درصد و نرم‌افزار با 23 درصد، بیشترین سهم اشتغال را دارند. پردرآمدترین بخش‌ها به ترتیب مواد شیمیایی و پلیمری (32 درصد) و ماشین‌آلات و تجهیزات (22 درصد) هستند. سودآورترین و بزرگ‌ترین حوزه‌ها شامل مواد شیمیایی و پلیمری، ماشین‌آلات و تجهیزات، نرم‌افزار و برق و الکترونیک می‌باشند که هر کدام بیش از 10 درصد از کل دارایی و درآمد سالانه را دارند. مقایسه نسبت وام به درآمد نشان می‌دهد که بخش نرم‌افزار با 9 درصد کمترین و بخش دارو و فرآورده‌های تشخیصی و درمانی با 50 درصد بیشترین سهم را دارند. این نسبت‌ها نشان‌دهنده تفاوت در نیاز به سرمایه و الگو‌های تأمین مالی در بخش‌های مختلف است. بررسی انواع شرکت‌های دانش‌بنیان در هر بخش نشان می‌دهد که 90 درصد شرکت‌های حوزه صنایع خلاق، نوپا هستند. در مقابل، در بخش‌های ماشین‌آلات و تجهیزات و مواد شیمیایی و پلیمری شرکت‌های نوآور و فناور بیشترین سهم را دارند.
