علی ملکی، خبرنگار گروه نقد روز: روز گذشته نقل‌قولی منتسب به محمدجواد آذری‌جهرمی، وزیر ارتباطات اسبق با مضمون «رفع فیلترینگ تلگرام و یوتیوب تا پیش از عید» منتشر شد. موضوعی که البته جهرمی تکذیب و تأکید کرد که فقط اظهارنظر سخنگوی دولت در این باره را بازگو کرده است. به هر حال این خبر به‌سرعت در رسانه‌ها بازتاب پیدا کرد و معضل فیلترینگ را دوباره به کانون توجهات برگرداند.
70 روز پیش، وقتی شورای عالی فضای مجازی تصمیم به بازنگری در فیلترینگ برخی پلتفرم‌ها گرفت، واکنش‌ها متفاوت بود. برخی این تصمیم را منطقی و کارشناسی‌شده دانستند، برخی دیگر نگران و حتی معترض شدند. اما حالا که این تصمیم اجرا شده و «واتساپ» و «گوگل‌پلی» بدون محدودیت در دسترسند، مشخص شده که هیچ اتفاق خاصی رخ نداده است. نه امنیت ملی تهدید شد، نه تغییری در فضای اجتماعی کشور ایجاد شد و نه آن پیش‌بینی‌های بدبینانه رنگ واقعیت گرفت. مردم به‌سادگی از این امکان استفاده کردند، کار‌های روزمره‌شان را راحت‌تر پیش بردند و حتی برای بسیاری، این موضوع آن‌قدر طبیعی شد که دیگر بحثی هم درباره‌اش مطرح نیست.
حالا اما دفتر افکارسنجی ملت، وابسته به مرکز پژوهش‌های مجلس، در گزارشی با عنوان «سنجش دیدگاه مردم درباره خدمات الکترونیکی و اینترنتی دولت» به بررسی وضعیت اینترنت کشور پرداخته است. طبق این گزارش، «۸۰ درصد» کاربران ایرانی از فیلترشکن استفاده می‌کنند. این یعنی محدودیت‌ها دیگر اثرگذاری گذشته را ندارند و تا حد زیادی خنثی شده‌اند. هرچقدر زمان می‌گذرد، فیلترینگ به شکل کنونی، اثر اجتماعی خود را از دست می‌دهد. مردم به این وضعیت عادت می‌کنند و فیلترشکن‌ها را جزئی از تجربه اینترنتی خود می‌دانند. در چنین شرایطی، هر پلتفرمی که مسدود شود، دیگر حساسیت و واکنش اجتماعی ایجاد نمی‌کند چون کاربران عملاً مسیر خود را پیدا کرده‌اند.
دوباره ماجرای رفع فیلتر
ماجرای فیلترینگ دوباره داغ شد و جرقه آن را محمدجواد آذری‌جهرمی زد. روز گذشته خبری در رسانه‌ها به نقل از جهرمی منتشر شد که براساس آن جهرمی گفته بود: «رفع فیلتر واتساپ گام اول دولت پزشکیان بود، ظاهراً آقای رئیس‌جمهور دستور دادند که قبل عید، گام دوم این برنامه به اجرا برسد و یوتیوب و تلگرام رفع فیلتر شود.» این خبر به‌سرعت در رسانه‌ها و به‌خصوص جامعه کاربران فضای دیجیتالی دست‌به دست شد. با توجه به اینکه پیش از جهرمی، مهاجرانی، سخنگوی دولت هم از تلاش برای رفع فیلتر این دو پلتفرم داده بود، گمانه‌زنی‌ها درباره‌اش شدت گرفت. چندساعتی گذشت و جهرمی با انتشار یادداشتی در کانال تلگرامی خود، متن منتشرشده به نقل از او را تکذیب کرد. او در این باره نوشت که اطلاعی از روند اقدامات دولت در خصوص سیاست‌گذاری فضای مجازی ندارد و به اندازه مردم از مسائل باخبر است. او همچنین درباره این خبر نوشته است همان موضع سخنگوی دولت که «تأکید بر رفع فیلتر دو سکوی تلگرام و یوتیوب تا قبل از عید» بوده را بازگو کرده است.
رفع فیلتر به یوتیوب می‌رسد
این تجربه هفتادروزه نشان داده که رفع محدودیت‌های قاعده‌مند نه‌تنها باعث ایجاد بحران نمی‌شود، بلکه نارضایتی عمومی را کاهش می‌دهد و از عادی‌سازی استفاده از ابزار‌های دور زدن فیلترینگ جلوگیری می‌کند. تداوم سیاست‌های محدودسازی بدون درنظر گرفتن واقعیت‌های اجتماعی و فنی، نه‌تنها تأثیرگذاری خود را از دست می‌دهد، بلکه مردم را نسبت به این محدودیت‌ها بی‌تفاوت می‌کند.
یکی از پلتفرم‌هایی که در این میان توجه زیادی به خود جلب کرده، یوتیوب است. این پلتفرم ویدئومحور سال‌هاست که به دلایل مختلف فیلتر شده، اما در عمل بسیاری از کاربران ایرانی از طریق فیلترشکن‌ها و روش‌های دیگر همچنان به آن دسترسی دارند. موضوع اینجاست که یوتیوب دیگر فقط یک ابزار سرگرمی نیست بلکه یکی از بزرگ‌ترین منابع آموزشی و پژوهشی دنیا محسوب می‌شود. موضوعی که وزیر علوم هم به آن اشاره کرده و در همین راستا چند روز پس از رفع فیلتر واتساپ و گوگل‌پلی، وزارت علوم گزارشی درباره تأثیر یوتیوب در تحقیق و آموزش تهیه و به کمیته تعیین مصادیق مجرمانه ارسال کرده است.
از سوی دیگر، بحث رفع فیلتر تلگرام نیز به میان آمده است. فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت در حاشیه جلسه هیئت دولت اعلام کرد موضوع «یوتیوب» و «تلگرام» در دستور کار شورای عالی فضای مجازی و وزیر ارتباطات قرار دارد. این یعنی احتمال ایجاد گشایش‌هایی در سیاست‌های فیلترینگ وجود دارد، اگرچه همچنان مشخص نیست این روند تا چه اندازه و با چه سرعت و البته دقتی پیش خواهد رفت.
مهاجرانی روز گذشته هم در واکنش به یادداشت آذری‌جهرمی گفت که نمی‌تواند درباره صحبت‌های جهرمی اظهار نظر کند، اما ابراز امیدواری کرد که گشایش‌هایی در این زمینه صورت گیرد. اینکه آیا در نهایت سیاست‌های فیلترینگ به شکل کنونی بازنگری خواهند شد یا نه، هنوز به‌طور قطعی مشخص نیست. اما تجربه اخیر نشان داد که برخی تصمیمات قاعده‌مند و کارشناسی‌شده در این حوزه، نه‌تنها تبعات منفی به همراه نداشته، بلکه با رضایت عمومی هم روبه‌رو شده است.
روزانه چند ساعت آنلاینیم؟
در روزگاری که ابرقدرت‌ها در حال ساخت و توسعه انواع و اقسام ابزار‌های تکنولوژیکی از جمله هوش مصنوعی و رقابت با یکدیگر هستند، مطالعه داده‌های اینترنتی می‌تواند کمک مهمی به پیشرفت کشور در زمینه ارتباطات و تکنولوژی کند. مرکز پژوهش‌های مجلس در راستای بررسی خدمات دولت الکترونیک به بررسی این موضوع در کشور پرداخته و داده‌هایی را از طریق نظرسنجی از یک جامعه آماری متنوع به دست آورده است. یافته‌های این نظرسنجی نشان می‌دهد که میزان استفاده از اینترنت در میان مردم متفاوت است. حدود 35.7درصد از کاربران، روزانه بیش از سه ساعت از اینترنت استفاده می‌کنند، درحالی‌که 32.2 درصد بین یک تا سه ساعت و 17.4 درصد کمتر از یک ساعت آنلاین هستند. جالب توجه آنکه 14.6 درصد از افراد اصلاً از اینترنت استفاده نمی‌کنند که این عدم استفاده در میان سالمندان بیشتر به چشم می‌خورد. همچنین، سطح تحصیلات با میزان استفاده از اینترنت ارتباط مستقیم دارد. به این معنا که هرچه تحصیلات فرد بالاتر باشد، احتمال استفاده او از اینترنت هم بیشتر است.
فقط 22 درصد از مردم از سرعت اینترنت راضی‌اند
یکی از مهم‌ترین مسائلی که همیشه مورد انتقاد کاربران است، سرعت اینترنت است. براساس نظرسنجی انجام‌شده، 34.5 درصد از کاربران به‌طور کلی از سرعت اینترنت رضایت ندارند، درحالی‌که 43.2درصد رضایت نسبی داشته و تنها 22.2 درصد اینترنت خود را مطلوب ارزیابی کرده‌اند. جالب آنکه میزان نارضایتی در میان مردان و افراد دارای تحصیلات بالاتر، بیشتر از سایر گروه‌ها گزارش شده است. همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد که با افزایش هزینه ماهانه خانوار، سطح نارضایتی از سرعت اینترنت نیز بیشتر می‌شود.
تحصیل‌کرده‌ها بیشتر از فیلترشکن استفاده می‌کنند
در کنار سرعت، دسترسی پایدار به اینترنت نیز از جمله دغدغه‌های کاربران محسوب می‌شود. نتایج نظرسنجی نشان می‌دهد که 55.1درصد از کاربران اعلام کرده‌اند که اینترنت در محل سکونتشان همیشه در دسترس است، درحالی‌که 41.3 درصد اظهار داشته‌اند که اینترنت تنها در برخی مواقع قابل دسترسی است. همچنین 2.4 درصد از کاربران به‌طور کلی به اینترنت دسترسی ندارند. در این بررسی‌ها همچنین تأکید شده است که کاربران شهری نسبت به ساکنان روستا‌ها از دسترسی بهتری برخوردارند. این یافته‌ها نشان می‌دهد که مردان بیشتر از زنان از فیلترشکن‌های پولی استفاده می‌کنند و استفاده از فیلترشکن در میان افراد دارای تحصیلات بالاتر و ساکنان مراکز استان‌ها بیشتر است.
استفاده 80 درصدی کاربران از فیلترشکن
یکی دیگر از چالش‌های جدی اینترنت در ایران، محدودیت‌های اعمال‌شده بر برخی از وب‌سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی است که منجر به استفاده گسترده از فیلترشکن‌ها شده است. طبق آمار، 49.4 درصد از کاربران از فیلترشکن‌های رایگان و 30.3 درصد از فیلترشکن‌های پولی استفاده می‌کنند. این یعنی مجموعا حدود 80 درصد از کاربران از انواع فیلترشکن استفاده می‌کنند. شاید این یکی از خطرناک‌ترین اعداد گزارش باشد. به این معنی که به نظر می‌رسد فیلترینگ به جای محدود کردن دسترسی، فقط مسیر‌های جدیدی برای دور زدن ایجاد کرده است. وقتی حدود ۸۰ درصد کاربران، چه با ابزار‌های رایگان و چه با سرویس‌های پولی، همچنان از فیلترشکن استفاده می‌کنند، یعنی سیاست‌های مسدودسازی به هدف اصلی خود نرسیده‌اند و نتیجه‌ای معکوس داشته‌اند و حالا کاربران برای انجام فعالیت‌های روزمره آنلاین، به ابزار‌هایی متوسل می‌شوند که می‌توانند خودشان تهدیدی برای امنیت اطلاعات و البته جیبشان باشند. این روند فقط یک مسئله فنی یا آماری نیست، بلکه هشداری جدی برای سیاست‌گذاران فضای مجازی است که شاید زمان آن رسیده باشد که در بازنگری در سیاست‌های مربوط به این حوزه سرعت عمل بیشتری به خرج دهند تا بیش از این سرمایه‌های مادی و معنوی هدر نرود.
امیدواری اکثریت مردم به بهبود شرایط اینترنتی
با توجه به وضعیت کنونی اینترنت، این پرسش مطرح است که آیا دولت قادر به کاهش محدودیت‌ها و رفع فیلترینگ خواهد بود؟ نتایج نظرسنجی حاکی است که 31.7 درصد از کاربران معتقدند دولت توانایی زیادی در رفع فیلترینگ دارد، درحالی‌که 26.7 درصد این احتمال را کم دانسته و 24.8درصد به‌طور کامل آن را غیرممکن می‌دانند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که زنان و ساکنان روستا‌ها نسبت به مردان و شهرنشینان به رفع محدودیت‌های اینترنت خوش‌بین‌تر هستند.
با وجود تمام چالش‌هایی که اینترنت در ایران با آن مواجه است، همچنان امید به تغییر در میان بخشی از کاربران وجود دارد. آمار‌ها نشان می‌دهند که گرچه برخی افراد احتمال کاهش محدودیت‌ها را کم یا حتی غیرممکن می‌دانند، اما درصد قابل‌توجهی همچنان به توانایی دولت در این زمینه باور دارند. این امیدواری در میان زنان و ساکنان روستا‌ها بیشتر از مردان و شهرنشینان به چشم می‌خورد، مسئله‌ای که می‌تواند ریشه در تفاوت‌های دسترسی، نیاز‌های ارتباطی و سطح انتظارات کاربران داشته باشد. در نهایت اما باید دید که گام اول بازنگری در سیاست‌های فیلترینگ به رفع فیلتر از واتساپ و گوگل‌پلی محدود خواهد شد یا در آینده شاهد اقداماتی فراتر نیز خواهیم بود.
