محمدحسین سلطانی، خبرنگار: «ژاپنی‌ها کاراکتر‌هایشان را با چشم درشت ترسیم می‌کنند تا در آینده نسل‌شان دیگر چشم‌بادامی نباشد.» این گزاره را اولین‌بار کجا شنیده‌اید؟ در تاکسی؟ توی مترو؟ در یکی از این کانال‌های دانستنی؟ یا در وبلاگ‌هایی که اگر دوباره سری به آن‌ها بزنید، عمرشان منقضی شده. اینکه واقعاً دلیل چشم درشت کاپیتان سوباسا، باز شدن پلک‌های کودکان ژاپنی بود یا برقراری ارتباط مخاطب جهانی با آثار ژاپنی هنوز هم محل بحث کارشناسان رسانه است، اما اگر چند کیلومتر از توکیو فاصله بگیریم، متوجه می‌شویم همه شرق آسیایی‌ها هم نمی‌خواهند چشمانشان درشت شود. با فاصله‌ای 14 هزار کیلومتری از توکیو و با عبور از دو کره، به شهری در شرق چین می‌رسیم به نام سیچوان. با کمی زوم بیشتر روی نقشه سیچوان، شهری در مرکز سیچوان، با نام چنگدو خودش را نشان می‌دهد. شهر آسمان‌خراش‌هایی که نمایندگان شرکت‌های چند ملیتی در چین، هر طبقه از آن را مال خود کرده‌اند. ممکن نیست در خیابان اصلی چنگدو قدم بزنید و برج دوقلو چشمتان را پر نکند، برج‌هایی که از آغاز سال جدید چینی، تصویر یکی از مهم‌ترین اتفاقات سینمایی جهان و مهم‌ترین اتفاق سینمایی تاریخ آسیا روی آن نقش بسته. حداقل این را با قاطعیت کامل می‌توان گفت؛ مهم‌ترین اتفاق هنری 2025 تا پیش از اسکار، مربوط به همان تصویر روی برج‌های چنگدو است. اما این تصویر چیست؟ داستان مربوط به پرفروش‌ترین انیمیشن تاریخ است، انیمیشنی چینی به نام «نژا 2» که رکورد inside out2 را شکست و بدل به پر فروش‌ترین اثر غیرانگلیسی زبان جهان شد و این یعنی رسیدن به مرتبه‌ای که نه میازاکی به آن رسیده و نه کمپانی‌های بزرگ آمریکایی.
«نژا 2» پس از گذشت حدود یک ماه از آغاز اکرانش حدود 1.8 میلیارد دلار فروخته و این یعنی اثر جیائوزی 45 ساله، فاصله چندانی تا 2 میلیارد دلاری شدن و ثبت رکوردی تاریخی در سینمای جهان فاصله ندارد. جیائوزی در اثر قبلی خود حدود 730 میلیون دلار فروخت و رکورد پرفروش‌ترین انیمیشن تاریخ آسیا را شکست و تمام آثار میازاکی را پشت سر گذاشت با این حال یک دلیل باعث شد، جیائوزی هم ردیف میازاکی قرار نگیرد. عمده فروش «نِژا 1» برای فروش در چین بود و از نظر بین‌المللی دیده نشد. البته ماجرا در «نژا 2» هم همین است. 90 درصد فروش انیمیشن چینی در داخل مرز‌های همین کشور کسب شده اما همان میزانی از فروش را هم که در خارج از مرز‌ها کسب کرده برای یک انیمیشن چینی چشمگیر است. حدود 13 میلیون دلار فروش در خارج از مرز‌های چین که بخش مهمی از آن در استرالیا کسب شده، نویدِ یک طوفان در جهانِ انیمیشن را می‌دهد. طوفانی که متأثر از سکوت چند سال اخیر انیمیشن در جهان شکل گرفته و در حال شکستن سکوت است.
شرکت‌های دنباله‌ساز منتظر دنباله‌چینی
چند سالی می‌شود که شرکت‌های بزرگ انیمیشن، به جای خلق آثار و فضا‌های جدید، به دنباله‌سازی روی آورده‌اند. منطق پشت این استراتژی هم سودِ تضمین شده دنباله‌هاست. در همین لحظه‌ای که این گزارش در حال نگارش است، همه امید دریم ورکس به دنباله مینیون‌ها و شرک است و دیزنی هم چاره‌ای جز دنباله‌سازی و لایو اکشن ساختن ندارد. در 5 سال اخیر به طور میانگین هر سال یک دنباله در میان نامزد‌های اسکار بوده و سوای این‌ها در جدول فروش این دنبال‌ها هستند که فروش‌های میلیون دلاری را برای ابر شرکت‌های آمریکایی رقم زده‌اند. با تمام این تفاسیر صنعت انیمیشن در غرب هم در میان سازندگان و هم مخاطبان به دنبال راهی برای تغییر در این تکرار می‌گردند. برگ برنده انیمیشن چینی دقیقاً همین است. انیمیشن چینی به هیچ نحوی تن به مدل انیمیشن‌سازی آمریکایی نمی‌دهد. نه در شخصیت‌پردازی و نه در مفهوم‌ها. اثر چینی‌ها تماماً متکی به افسانه است. در نسخه اول این انیمیشن با قصه‌ای طرف بودیم که میان واقعیت و خیال پل می‌زد و از جهان واقع به تخیل می‌رفت، اما در «نژا 2» داستان از تخیل آغاز می‌شود و در همان جهان هم قصه‌اش را ادامه می‌دهد. انیمیشن جیائوزی، اقتباس از یک افسانه چینی است که در کتاب The Investiture of the Gods اثر ژو ژونگلین، نویسنده قرن 16 میلادی است. میل چینی‌ها به حضور با افسانه‌هایشان در ساخت انیمیشن با آنکه اقدام تازه‌ای در شرق آسیا نیست، اما بدون شکل ساختن پروژه‌ای در این حجم و ابعاد یک اتفاق مهم در صنعت انیمیشن در جهان است. اتفاقی که فقط یک گوشه از آن حضور گروهی چهار هزار نفره در کنار کارگردان «نژا 2» است.
جیائوزی و چهار هزار کارمندش
آن‌طور که جیائوزی کارگردان نژا می‌گوید، هیچ‌کدام از تیمی که او را در این مسیر همراهی کرده‌اند تجربه مشابهی نداشتند و همین مسئله در کنار حجم عظیم گرافیک به کار رفته در این اثر که به هیچ عنوان کم از آثار بین‌المللی ندارد، باعث شده این انیمیشن نزدیک 10 سال زمان ببرد. جیائوزی که نام واقعی او «یانگ یو» است می‌گوید در حین مسیر تولید حتی به این فکر افتاده که از نیروی خارجی برای تولید اثر استفاده کند اما مدل قصه، کاراکتر‌ها و پیوند آن‌ها به زبان و فرهنگ چینی به گونه‌ای است که برون‌سپاری را غیر‌ممکن می‌کند. همین اتفاق باعث شده برای ساخت دنباله نژا، حدود 138 شرکت در کنار این اثر چینی قرار گرفتند و نزدیک به 4000 نیرو برای این اثر استخدام شدند و آموزش دیدند.
تعداد شرکت‌ها پشت این انیمیشن به قدری زیاد است که تنها حدود 2 دقیقه از ابتدای فیلم صرف نمایش، لوگو تایپ این شرکت‌ها می‌شود. از شرکت بزرگ و کوچک طراح گرافیک در پکن گرفته تا ابر شرکت علی بابا که پس از حضور در حوزه هوش مصنوعی و سرمایه‌گذاری چندده میلیون دلاری روی موتور هوش مصنوعی Qwen و قرار گرفتن کنار رقیب چینی خود یعنی deepseek و رقیب آمریکایی (chatgpt) حالا با سرمایه‌ای کلان به سمت تولید انیمیشن رفته و یکی از زیر شاخه‌های خود را یعنی پکن انلایت مدیا مامور به ساخت این انیمیشن شده. آن طور که برآورد‌ها می‌گویند علی بابا برای ساختن «نژا 2» حدود 80 میلیون دلار هزینه کرده و رکورد گران‌ترین انیمیشن تاریخ چین را با این هزینه شکسته است. رقمی که تنها در پیش فروش این انیمیشن بازگشت و با گذشت 30 روز از اکران آن حدود 22 برابر آن به حساب شرکت علی بابا بازگشت. البته این رقم تنها بخشی از سرمایه‌ای است که این انیمیشن 2 ساعت و 23 دقیقه‌ای نصیب صاحبانش کرده. بخش مهم دیگری از درآمد «نژا 2» از طریق بازار اسباب بازی و به اصطلاح اکشن فیگورهاست. تقاضا برای اسباب بازی‌های نژا به قدری در چین بالارفته که به گزارش تلویزیون اینترنتی چین بازار سیاه عجیبی برای محصولات دست دوم این انیمیشن شکل گرفته. پوستر‌های این انیمیشن که در ابتدا با قیمت 60 یوآن به فروش می‌رسید حالا با افزایشی 5 برابری به رقم 300 یوآن رسیده‌اند و تمام محصولات اصلی «نژا 2» در پیش‌فروش به اتمام رسیده.
آنچه در این بین حیرت‌آور است پیش‌بینی دقیق علی بابا از میزان محبوبیت این انیمیشن است. اثری که از پیش تیم سازنده چینی برای آن تبلیغات مفصلی در فضای رسانه‌ای شرق آسیا انجام داده و نتیجه آن به شکلی خیره‌کننده دیده است. برای آنکه حجم خیره‌کنندگی فروش «نژا 2» بیشتر به چشم بیاید باید مقایسه‌ای میان این اثر و مدل رکوردشکن آمریکایی آن انجام داد. inside out2 یا همان درون و بیرون 2 با حدود 200 میلیون دلار سر مایه‌گذاری رقمی نزدیک به 1.7 میلیارد دلار نصیب خود کرد، در صورتی که انیمیشن چینی با حدود 2.5 برابر هزینه کمتر نسبت به ساخته آمریکایی‌ها، 1.8 میلیارد دلار فروخت و پرفروش‌ترین فیلم سال 2025 تاکنون شد. با توجه به پیش‌بینی‌هایی که تا پایان سال انجام می‌شود و آثاری که قرار است به اکران عمومی در بیاید، اینکه انیمیشن چینی‌ها تا پایان سال پرفروش‌ترین فیلم جهان باقی بماند اصلاً عجیب و دور از ذهن نیست. اتفاقی که اگر رقم بخورد، اتفاقی تاریخی برای آسیاست و ناقوس مرگ برای سینمایی که سال‌ها انحصار جهان را در دست داشته.
فرمان ترامپ جلوی بازار‌های موازی را می‌گیرد
پیش‌بینی‌های اسکار امسال نشان می‌دهد، وضعیت برای فیلم‌های تماماً آمریکایی اصلاً مناسب نیست و احتمال اینکه آنورا یا امیلیا پرز برنده بهترین فیلم شوند زیاد است، از طرفی اگر مجمع کاردینال‌ها و یا بروتالیست هم برنده بهترین فیلم شوند به دلیل اینکه اثر مشترک هستند، چندان آمریکایی به حساب نمی‌آید. در انیمیشن هم وضع اگر بدتر نباشد بهتر نیست. جریان یا همان flow برنده بهترین انیمیشن گلدن گلوب شده و جایزه را از آمریکایی‌ها گرفته و به اروپا برده. بفتا هم دنباله والاس و گرومیت را به عنوان بهترین اثر معرفی کرده و عملاً سر آمریکایی‌ها تا اینجای کار بی‌کلاه مانده. حالا هم که یک انیمیشن چینی آمده و رکورد فروش را از آن‌ها گرفته و بازار فروششان را محدود کرده.
آنچه واضح است، نهایت تکنولوژی‌ای که آمریکایی‌ها می‌توانستند در یک اثر به کار ببرند را چینی‌ها تجربه کرده‌اند و فرانسوی‌ها هم بدون آن همه هزینه و صرفاً با خلاقیت (در انیمیشن جریان)، هم حد گرافیک لازم در یک اثر را کاهش داده‌اند و هم به باقی کشور‌ها ثابت کرده‌اند با تولید اثر مشترک، هزینه یک انیمیشن زیر ده میلیون دلار و باکیفیت بالا ساخت. اگر بنا به ساخت آثار با گرافیک بالا هم باشد، چینی‌ها در حال ورود به بازار‌های جدید هستند. بازار‌هایی که پیش از این آمریکایی‌ها اجازه ورود غیرانگلیسی زبان‌ها را به آن نمی‌داند و اگر قرار بود اثر غیرانگلیسی زبان هم به دیگر کشور‌ها صادر شود باید از دالان بروکراسی آمریکایی در نتفلیکس عبور می‌کرد. شاهد مثالش هم نژا است. در قسمت اول این انیمیشن که در سال 2019 ساخته شد، جیائوزی و علی بابا پخش این انیمیشن را به نتفلیکس دادند و در فروش با آمریکایی‌ها سهیم شدند، اما به نظر می‌رسد، «نژا 2» دیگر به راحتی آمریکایی‌ها را در فروش خود سهیم نکند و سیستم پخش و انتشار را هم علی بابا به دست بگیرد. با این حال هنوز مشخص نیست برنامه چینی‌ها برای اکران جهانی چیست و آیا به صلح با طرف آمریکایی می‌رسند یا خیر.
در هر صورت با قاطعیت می‌توان گفت، پخش «نژا 2» در آمریکا آن هم بدون پخش‌کننده آمریکایی تقریباً غیر‌ممکن است. با سیاست‌های کنونی دولت ترامپ و افزایش فشار‌ها و نظارت‌ها بر پخش در آمریکا و آغاز سیاست‌های حذف و سانسور در حوزه انیمیشن (ارجاع به حذف شخصیت ترنس انیمیشن سریالی پیکسار) به نظر می‌رسد، حضور پخش‌کننده‌هایی مانند علی بابا در آمریکا برای اکران انیمیشن، برای چینی‌ها چیزی شبیه به رؤیا باشد.
انیمیشن چینی برای آمریکایی‌ها ممنوع است؟!
حتی اگر چینی‌ها هم کوتاه بیاید و اجازه بدهند، انیمیشن برای آمریکایی‌ها با نتفلیکس یا سایر شرکت‌های آمریکایی به نمایش دربیاید، بعید به نظر می‌رسد خود طرف آمریکایی چندان مایل به خرید اثر چینی باشد، چون ورود قهرمان‌ها و افسانه‌هایی از کشور رقیب اقتصادی و سیاسی به آمریکا چندان مطلوب ساکنان کاخ‌سفید نیست. محصول چینی به قدری، انیمیشن را به زبان چینی در آورده و مبتنی بر فرهنگ خود ساخته که برای فهم برخی از گفت‌وگو‌های آن نیاز است پیش‌فرض‌های بسیاری را از تناسخ و فرهنگ بودائی بدانید، با این حال انسجام این مفاهیم با فرم تصویری به قدری روی هم نشسته که به جرئت می‌توان گفت یکی از بهترین آثار چند سال اخیر انیمیشن‌سازی جهان متولد شده است. اثری که حتی در ترکیب رنگ و فضا‌سازی متصل به بافت زبانی و فرهنگی خود است و هویت‌سازی در آن به شدت مورد توجه قرار گرفته و جهان اثر کاملاً از جهان‌های آثار هالیوودی جداست.
در جهان خلق شده در اثر چینی قرار نیست شما چشم درشت ببینید و اکثریت قهرمان‌های قصه، چشمانی کشیده یا به‌اصطلاح بادامی دارند. چینی‌ها حتی در موسیقی هم از خوانندگان چینی بهره گرفته‌اند و این نشان می‌دهد در صورت تغییر زبان این انیمیشن، باید هویت جدیدی برای آن تعریف کرد و برخی اصطلاحات و کلمات را تغییر داد. به طور مثال بنا شدن قصه روی مفهوم تناسخ یکی از نقاط مهم این اثر است، که به نظر مخاطب غربی چندان با آن آشنا نباشد و با ورود این انیمیشن به بازار غربی عملاً یک دایره واژگانی جدید هم به فرهنگ غربی‌ها باز می‌شود، همان‌طور که با ورود سریال‌های کره‌ای به غرب صنعت غذای کره در جهان رشد چشمگیری کرد. البته تفاوت میان تبلیغ صنعت غذا با تبلیغ نظام معانی در چین بسیار متفاوت است و باعث نفوذ فرهنگ چینی‌ها به لایه‌های عمیق‌تری از دیگر فرهنگ‌ها می‌شود.
به هر تفسیر، «نژا 2» وارد بازار جهانی شده و کارگردان نسبتاً جوانش قرار است بیش از پیش شناخته شود، کارگردانی که حاصل کارش اثری است که رکوردشکنی‌ها اجازه نمی‌دهد، انیمیشنش دیده نشود و پا به بازار‌های جهانی نگذارد. اگر آمریکایی‌ها نتوانند تا چند سال دیگر اوضاع خودشان را در انیمیشن سامان دهند، به نظر می‌رسد کارگردان‌هایی چون جیائوزی تکثیر شوند و بازار چند میلیاردی انیمیشن در جهان یا حداقل در آسیا را از آمریکایی‌ها بگیرند. البته آمریکایی‌ها تنها رقیب چین نیست، اگر آمریکایی‌ها را کنار بگذاریم، این شرکت‌های چندملیتی هستند که با ورودشان به بازار‌های جهانی کم‌کم اسم و رسمی برای خود پیدا می‌کنند و مخاطبان انتظار آثار جدیدشان را می‌کشند. شرکت‌هایی که از روسیه گرفته تا پرتغال منتشر شده‌اند و برخلاف سال‌های گذشته که با انیمیشن‌های کوتاه به جشنواره‌های جهانی می‌آمدند، حالا به آثار بلند سینمایی روی آورده‌اند. در میان این شرکت‌های چند ملیتی نام انیمیشن‌ساز‌های ایرانی هم جای می‌گیرد. کارگردان‌ها و تهیه‌کنندگانی که با سپردن پخش محصولاتشان به اروپایی‌ها و روس‌ها وارد باز‌های جهانی شده‌اند و رقم فروششان به میلیون دلار هم رسیده.
استراتژی چینی می‌تواند ایرانیزه شود
آن‌هایی که بازار انیمیشن در چین را دنبال کرده‌اند، می‌دانند چینی‌ها اولین سالی نیست که وارد صنعت انیمیشن شده‌اند، حدود دو سال قبل چینی‌ها با Deep Sea هم با فضایی متفاوت به جشنوار‌های جهانی آمدند و چندان هم کم‌توفیق نبودند. با این حال ورود حجم پروژه «دریای عمیق» در حد و اندازه‌های نژا نیست و این اثر به گونه‌ای ساخته و توزیع شده که مشخصاً حمایتی از ابر شرکت علی‌بابا و حتی نمایندگان دولت چین در این شرکت دریافت کرده و این نشان‌دهنده استراتژی چینی‌ها برای بازار جهانی است. استراتژی که پس از بررسی تجربه ژاپن و باقی کشور‌های تازه وارد در صنعت انیمیشن متوجه شده برای ورود به این حوزه می‌شود با تک اثر هم کل صنعت را پرزنت و معرفی کرد. اتفاقی که در«نژا 2» افتاد و این انیمیشن تمام رکوردهایی که یک انیمیشن می‌تواند در یک سال بکشند را شکست.
حالا جهان منتظر است ببیند چینی‌ها برنامه بعدی‌شان چیست. سود حاصل از «نژا 2» خیره‌کننده بود و تمام آنچه را دولت چین می‌خواسته برآورده شده است. از طرفی فضا برای ورود غیر آمریکایی‌ها هم باز باز است و چندان نمی‌شود انتظار اثر متفاوتی از آمریکایی‌ها طی چند سال آینده داشت. حالا باید دید آیا چینی‌ها با تک کمپانی پیش می‌روند و هر سال قرار است با یک اثر بازی کنند یا استراتژی آن‌ها در حال ترتیب دادن یک لشکرکشی عظیم است تا هر سال با چند اثر بازار جهانی را فتح کنند. آثاری که از نظر کیفی بهبود پیدا کرده‌اند، اما از نظر کمی هنوز به عنوان بازیگر اصلی شناخته نمی‌شوند. بازیگری که در ادامه راهش باید جدای از رقابت با پیرمرد‌های کالیفرنیا با جوان‌های اروپایی و البته آسیایی نیز رقابت کند.
با این حال استراتژی چینی‌ها چه به ثمر بنشیند و چه نه، به نظر می‌رسد راه جلب کردن توجهات جهانی را به انیمیشن‌سازان ایرانی نشان داده. کارگردانانی که اگر کمی دقت کنند، پیش از ورود به بازار‌های غربی می‌توانند با ورود به بازار‌های منطقه و به‌خصوص شرق آسیا، چندین میلیون دلار را نصیب خود کنند. همان‌طور که پیش از این هم انیمیشن‌هایی چون «پسر دلفینی» بازار روسیه را امتحان کردند و جواب‌های مطلوبی از طرف مخاطبان گرفتند.
