ابوالفضل مظاهری – مرضیه قیاسی، گروه دانشگاه: خانواده، اولین رکن از جامعه است که نقش مهمی در تربیت و اجتماعی شدن افراد دارد و در یک کلام شالوده هر فرد را بنا می‌کند. توجه به نقش خانواده در تربیت و شکوفایی افراد موجب شده تا دانشگاه‌ها چه در خارج از کشور و چه در داخل توجه بیشتری را در سال‌های گذشته به اهمیت این نهاد داشته باشند و برای همراهی هرچه بیشتر با دانشجویان به ویژه در مقطع کارشناسی برنامه‌های گوناگونی را تدارک ببینند. دانشگاه آزاد اسلامی که چند سالی کمیته‌های تعامل دانشگاه و خانواده را به همین منظور طراحی کرده با اجرای طرح «هفتۀ خانواده» تلاش دارد تا دامنه برنامه‌ریزی خانوادگی برای خانواده دانشگاه را در ابعاد متفاوت‌تری دنبال کند و به بهانه این هفته، توجه بیشتری را به نقش خانواده استادان و کارکنان جلب کند. این حرکت که از سال 1401 آغاز شد، با جدیت بیشتری در دو سال اخیر دنبال می‌شود. امسال هم از 4 تا 9 اسفندماه واحدهای دانشگاهی سراسر کشور در قالب برنامه‌های گوناگونی میزبان خانواده‌های استادان، کارکنان و دانشجویان می‌شوند. برنامه‌ریزی در حوزه خانواده به شکل تخصصی در بستر مرکز امور زنان و خانواده دانشگاه دنبال می‌شود که مسئولیت اداره آن بر عهده عاصمه قاسمی، مشاور عالی رئیس دانشگاه آزاد اسلامی در امور زنان و خانواده است. او علاوه براین مسئولیت هدایت دانشکدگان فرهنگ و زندگی را هم برعهده دارد و در گفت‌وگو با «فرهیختگان» رویکرد دانشگاه در حوزه خانواده و نگاه مسئله‌محوری به آن را تشریح کرده و ابعاد مختلفی از برگزاری هفته خانواده را هم توضیح داده است. مشروح این گفت‌وگو را در ادامه از نظر می‌گذرانید.
دانشگاه آزاد برای سومین سال، هفته‌ای را به نام خانواده اعلام کرده و توجه به نقش خانواده نیز در برنامه‌ریزی‌های دانشگاه پررنگ‌تر از گذشته دنبال می‌شود. این رویکرد چگونه به یک اولویت در بستر دانشگاه تبدیل شد؟
دانشگاه آزاد دو سند بالادستی در فضای فرهنگی و اجتماعی دارد. یکی سند تحول و تعالی دانشگاه و دیگری بیانیه تعلیم و تربیت اجتماعی. سند تحول دانشگاه آزاد فقط برای رسیدن به اهداف مطلوب علمی، آموزشی و پژوهشی یا فناوری نیست. یکی از عرصه‌هایی که خیلی پررنگ است، بحث فرهنگی دانشگاه است. دانشگاه قرار است محیطی علمی و در عین حال فرهنگی و تربیتی باشد. به همین دلیل در اسناد بالادستی دانشگاه در همه ابعاد فکر شده و برای آن برنامه‌ریزی شده است.
یکی از محورهای اصلی در اسناد بالادستی دانشگاه، بحث خانواده است. خانواده می‌تواند به دانشگاه از چند منظر کمک کند تا به هدف‌گذاری فرهنگی و تربیتی در کنار اهداف علمی‌اش برسد که در سه منظر خانواده اساتید و کارکنان و خانواده دانشجویان دنبال می‌شود. اگر بخواهیم خلاصه بگوییم، دانشگاه برای رسیدن به اهدافش در موضوع خانواده، هم در عرصه ایجاد و تشکیل خانواده و هم در عرصه تقویت و تحکیم و تعالی خانواده، برنامه دارد.
به مأموریت‌های فرهنگی دانشگاه اشاره داشتید. چرا این مأموریت‌ها با محوریت خانواده در فضای دانشگاهی طراحی شد؟ زمینه ورود سند تحول به این حوزه چه بوده است؟
چون دانشگاه یک مسئولیت اجتماعی برای خود قائل است و دانشگاه خود را یک دانشگاه اجتماعی می‌داند. وقتی می‌گوییم دانشگاه اجتماعی، یعنی من مسئولیت و تکلیف دارم. این مسئولیت و تکلیف در ابعاد مختلفی تعریف می‌شود. یکی از ابعادی که ما تعریف کردیم، بحث فرهنگی در سطح کلان است. در فرهنگ، عرصه‌ای به عنوان خانواده وجود دارد. در جامعه‌شناسی، خانواده را مرکزی‌ترین و اساسی‌ترین نهاد اجتماعی می‌دانیم. اگر یک خانواده پایدار و سالم باشد، جامعه پایدار می‌ماند. دانشگاه، خانواده را به عنوان یک محور اساسی می‌داند. اگر قرار است به مطلوب ترسیم شده در حوزه فرهنگی-تربیتی در کنار فضای مطلوب علمی برسد، خانواده عرصه اجتماعی مهمی است. در این فضا، خانواده هم می‌تواند به دانشگاه کمک کند، هم دانشگاه می‌تواند مسئولیت اجتماعی‌اش را انجام دهد و به جامعه کمک کند. مسئله دیگری که در اسناد دانشگاه نیز وجود دارد، رویکرد حل مسئله است. جامعه ما مسائلی دارد که دانشگاه قرار است برای بررسی و ارائه راه‌حل، ورود پیدا کند. به عنوان نمونه در بحث خانواده، آسیب‌ها و چالش‌هایی داریم که تنها گریبانگیر یک بخش محدود جامعه نیست. از این منظر نیز دانشگاه، ورود پیدا کرده است که بتواند به نوعی هم از ظرفیت خانواده برای ایجاد فضای مطلوب فرهنگی استفاده کند و هم مسئله جامعه و دانشگاه را حل کند. هدف کمیته تعامل دانشگاه و خانواده هم همین است که این تعامل دانشگاه و خانواده برای اینکه نظام‌مند شود، در سه سطح استاد، کارمند و دانشجو شکل گیرد. البته نیازها و اولویت‌ها و اقتضائاتشان متفاوت است؛ یعنی نمی‌توانیم همان برنامه‌ای را که برای خانواده دانشجو داریم، برای خانواده استاد نیز داشته باشیم و یا حتی برنامه‌ریزی برای موضوع تشکیل خانواده و بحث ازدواج الزامات و شرایطی را دارد.
چگونه دانشگاه به اجرای طرحی در قالب هفته خانواده رسید؟
ما چند هدف داشتیم. یکی اینکه بگوییم مسئولیت اجتماعی داریم. دانشگاه وظیفه دارد هم نسبت به جامعه و هم نسبت به منابع انسانی خود. به این مفهوم که منابع انسانی‌اش را صرفاً به عنوان نیروی کار نبیند. نیروی انسانی که در جامعه زندگی می‌کند، خانواده دارد و محل کار باید بتواند به حوزه خانوادگی و اجتماعی او نیز کمک کند. یک منظر هدف‌گذاری این بود. یکی هم مسائلی که در حوزه خانواده وجود دارد که منابع انسانی ما نیز گرفتار این مسائل و مشکلات و چالش‌ها هستند. مورد دیگر هم نمادسازی است. اینکه مرتب به خود، به ظرفیت‌های انسانی‌مان و به جامعه اعلام کنیم که یکی از وظایف دانشگاه آزاد، خانواده است. به عنوان یک هفته طراحی شد تا هر سال بتوانیم این برنامه را منسجم‌تر و دقیق‌تر و نظام‌مند کنیم. در کل سال فعالیت کمیته تعامل دانشگاه و خانواده و امور زنان و خانواده را داریم. در عین اینکه بخش‌های مختلف فرهنگی و نهاد نیز برای موضوع خانواده فکر می‌کنند، اما این هفته را به عنوان هفته‌ای نامگذاری کردیم که قرار است تمام آنچه که در طول سال به آن فکر شده است، دقیق‌تر اجرا شود. محوری هم که ما برای این هفته گذاشته‌ایم، خانواده متعالی است.
شعار هفته، خانواده متعالی است؟
سال‌های قبل نیز شعار این هفته خانواده متعالی بود. گفتیم چون تعاریف مختلفی در مورد خانواده مطرح می‌شود، باید یک تعریف جامع از خانواده داشته باشیم. تعریف ما خانواده متعالی است و روی جزئیات آن کار می‌کنیم. در خانواده متعالی معیارها، بسیار معیارهای مختلف و عمیقی است. خانواده متعالی، خانواده‌ای است که آگاهی دارد، سرزنده است و نشاط دارد و مقاوم در برابر آسیب‌های اجتماعی است. جامعه‌گرا است. یعنی خانواده تک‌بعدی نیست. بعضی خانواده‌ها ممکن است خانواده خوبی باشند اما در جامعه هیچ اثرگذاری‌ای نداشته باشند. یک خانواده بالنده یعنی خانواده‌ای که در آن ارتقا و رشد وجود داشته باشد و خانواده آراسته که بحث خانواده‌ای است که نظم و انسجام دارد.
این ابعاد را به عنوان مؤلفه‌های آن خانواده متعالی در نظر گرفته‌اید؟
بله. سال گذشته خانواده متعالی را در ابعاد دیگری دیدیم.
این مؤلفه‌ها در پاسداشت و برگزاری برنامه‌ها و رویدادها چه تأثیری دارد؟
برای برنامه‌ریزی، دست واحدها را باز گذاشته‌ایم. یعنی به رؤسا اعلام کرده‌ایم در قالب‌هایی که فکر می‌کنید، برنامه‌ریزی کنید. برای مثال ممکن است که قالب گفت‌وگو، کارگاه، اردو و نشست با خانواده دانشجو باشد. ما خانواده متعالی را مرتب در دانشگاه تعریف می‌کنیم و هدف‌گذاری‌مان خانواده متعالی است. منظورمان هم سه عرصه تشکیل، تحکیم و تقویت خانواده متعالی است. خانواده متعالی؛ با المان‌هایی که سال گذشته سلامت داشتیم و حتی خانواده‌ای که بتواند اقتصاد خود را حل کند، امسال با این محورها از واحدها خواستیم تا برنامه‌ریزی داشته باشند.
برنامه شاخصی هم به صورت ملی و کشوری دارید؟
چون این کار تازه شروع شده، سال اول در حد اعلام و تصمیم‌گیری بود و از سال گذشته به شکل جدی‌تری وارد قدم‌های اجرایی شده است، هنوز برای اینکه برنامه واحد داشته باشیم، زود است. عنصری که برای ما مهم بوده است، ابتکار و خلاقیت واحدهای دانشگاهی برای اجرای برنامه بوده است. نمی‌خواستیم برنامه شکلی بدهیم و این ابتکار خیلی مهم است چون این موضوع کاملاً یک موضوع ظریف و دقیق فرهنگی است. یک‌شبه درست نمی‌شود اما آغاز این تعامل و آگاهی‌بخشی می‌تواند در مرحله اول اتفاق بیفتد. به این دلیل در دستورالعمل برگزاری این رویداد خیلی به خلاقیت و ابتکار تأکید کردیم و از پرداختن به برنامه‌های کلیشه‌ای و صوری پرهیز شد. نمی‌خواهیم برنامه‌هایی در حد میهمانی و یا تقدیر از همسران کسی باشد. البته آن برنامه‌ها هم ارزشمند است. می‌خواهیم این دو بعد در برنامه‌های حوزه خانواده تقویت شود. چیزی که شاید آسیب جامعه ما است، به نوعی می‌خواهند افراد را از خانواده تهی کنند و ارزش و جایگاه خانواده را تقلیل دهند. البته تحقیقات جامعه‌شناسی نشان می‌دهد خانواده در ایران جایگاه دارد و پررنگ است و هنوز ارزش‌های خانوادگی مهم است، اما در این مواجهه‌هایی که می‌بینیم، گاهی اوقات انگار آن خانواده کم‌رنگ می‌شود. می‌خواهیم دانشجوی ما بداند که پدر جایگاه و ارزشی دارد. مادر یک جایگاه و ارزشی دارد. ممکن است در آن خانواده آسیب دیده باشد، اما این به معنای زیر سؤال رفتن آن خانواده نیست. در جایی که خانواده آسیب دیده است، ما باید به آن کمک کنیم. در جایی که دانشجو در دانشگاه آسیب می‌بیند، خانواده به کمک ما بیاید. یعنی اهمیت یافتن نهاد خانواده و اعضای آن برخواسته از یک نگاه حل مسئله سطحی جامعه که بگوییم آسیب‌هایی مانند فقر و طلاق وجود دارد، نیست. این مقداری عمیق‌تر است و به همین دلیل معتقدیم کار دقیقی داریم که باید در طول مدت آن را حل کنیم. به همین دلیل نیز صبوری می‌کنیم. اینگونه نیست که ما یک دستورالعمل خیلی خشک بدهیم و بخواهیم این کار دستوری انجام پذیرد.
این کار ممکن است که چند سال طول بکشد، اما خود واحدها اثراتش را می‌بینند. سال گذشته واحدهایی که برنامه‌های این هفته را اجرا کردند، رضایت داشتند.
متولی اجرا در واحدها چه کسی یا مجموعه‌ای است؟
باید کمیته تعامل و شورای فرهنگی که در آن همه ارکان دانشگاه حضور دارند، در واحد دانشگاهی شکل گیرد و برنامه‌ریزی شود و کسی که مجری اصلی یا متولی اصلی است، رئیس واحد است.
جنس برنامه‌هایی که برای این هفته پیشنهاد کرده‌اید، بیشتر چه قالبی دارد؟
در شکل‌های مختلف پیشنهادهایی ارائه کردیم. پیشنهاد دادیم تا با خلاقیت خود واحدها برنامه‌های مختلفی از کارگاه آموزشی تا حتی گعده‌های دختر و مادری یا پسر و پدری شکل گیرد. حتی اینکه خانواده‌های دانشجویان بیایند و با فضای دانشگاه ارتباط بگیرند. البته گفته‌ایم که مخاطب را سه دسته در نظر بگیرید و برای هر دسته برنامه‌های متفاوت در نظر بگیرید.
دانشگاه‌ها نسبت به گذشته بیشتر به خانواده دانشجویان توجه می‌کنند.
این موضوع نه‌تنها در فضای دانشگاه آزاد بلکه جسته و گریخته در فضای دانشگاه‌های دیگر هم دیده می‌شود. به نظر شما این اتفاق چه تأثیری در روند فعالیت‌های دانشگاه دارد؟ با توجه به اینکه دانشجویان در سن و سالی‌اند که فضای روحی و روانی آن‌ها این استقلال را می‌طلبد و شاید نگاه متفاوت داشته باشند.
ببینید، بستگی به مدل حضور و آن تعامل دارد. من دوره ارشد و دکتری را در خارج از ایران گذرانده‌ام و تجربه‌ای در همین زمینه دارم. چند روزی در حدود مهرماه ما و سپتامبر آن‌ها که جدیدالورود‌ها وارد دانشگاه می‌شدند، تمام برنامه‌های ورودی‌های جدید با خانواده دانشجو‌ها طراحی شده بود. با اینکه می‌دانید اکثر فرزندان آن‌ها از حدود 18 سالگی مستقل می‌شوند و خانه جدید می‌گیرند، اما ورودشان به دانشگاه همراه با خانواده بود، یعنی دانشگاه برنامه‌ریزی می‌کرد برای دانشجو که با پدر و مادرش بیاید. برای اینکه اعتقاد داشت این دانشجو هویتی دارد که آن را قبول داشته و حالا من به او احترام می‌گذارم. شاید اگر این را در ایران بگوییم، عجیب باشد و بگویید که دانشجویان جدید با پدر و مادر به جشن جدیدالورود‌ها بیایند؟ این اتفاق می‌افتد برای اینکه در دنیا به این نتیجه رسیده‌اند که باید به نوعی حمایت خانواده وجود داشته باشد.
نکته بعدی این است که این تعامل به معنای عدم استقلال یا گرفتن استقلال فرد نیست. ما به آن فرد به عنوان یک فرد مستقل بالغ نگاه می‌کنیم، اما می‌خواهیم به او بگوییم که شما یک پیشینه خانوادگی دارید که می‌تواند به تو کمک کند. یعنی تو را از خیلی از آسیب‌ها حفظ کند. به نظر من چیزی که برای دانشجویمان نیاز داریم، توجه به سه هویت است. یک هویت فردی به عنوان یک فرد بالغ و مستقل که دانشجو شده است. یک هویت خانوادگی که ما به عنوان دانشگاه به آن احترام می‌گذاریم و یکی نیز هویت دانشجویی او است. این سه باید به کمک هم بیایند تا هم‌راستا شوند و به موفقیت فرد کمک کنند.
ما از یک برنامه و یک ایده فرمی صحبت کردیم. هفته خانواده نگاهی ترویجی دارد اما شما همزمان در حوزه علمی نیز درگیر همین موضوع هستید و مسئولیت دانشکدگان فرهنگ و زندگی را هم برعهده دارید. در گذشته هم از تدوین و اجرای برنامه علمی در حوزه خانواده صحبت کرده بودید. درخصوص آخرین تحولات حوزه علمی هم توضیح دهید.
دوست داریم که کار در حوزه خانواده یک کار دقیق کیفی علمی با حوصله باشد. من اعتقاد دارم کار فرهنگی یک شبه جواب نمی‌دهد و زمان می‌برد. فرهنگ و نگرش و بینش افراد به این راحتی تغییر نمی‌کند. یکی از کار‌هایی که در دانشگاه انجام دادیم که اعلام هم کرده بودیم و ارائه هم شد، برنامه علمی است. یعنی همزمان که کار این تیپی برای دانشگاه می‌کنیم، یک برنامه علمی زنان و خانواده داریم که در این برنامه سه چالش اصلی ما در حوزه خانواده است و اتفاقاً در این 6 ماهی که این برنامه علمی در سامانه پژوهشی دانشگاه بارگذاری شده است، بیش از 200 متقاضی برای تدوین رساله و پایان‌نامه در این حوزه درخواست داشتند که ما تطبیق موضوعات پیشنهادی را بررسی کردیم. تشکیل، تقویت و تحکیم خانواده یکی از چالش‌هایی است که استقبال می‌شود. زمینه‌های پژوهشی آن در سامانه‌های پژوهشی پژوهشیار وجود دارد و دانشجویان و اساتید استفاده می‌کنند. تیم گسترده‌ای هم از اساتید سراسر کشور، به عنوان شورای دانشی فعالند که کیفیت و تطابق رساله‌ها و پایان‌نامه‌های دانشجویان را بررسی می‌کنند. چالش چهارمی هم که در حوزه زنان تدوین شده، به این برنامه اضافه خواهد شد. ما پژوهش دانشگاه در حوزه خانواده را جهت می‌دهیم تا در نتیجه‌اش بتوانیم از این دستاورد پژوهشی برای برنامه و دانشگاه استفاده کنیم. اتفاقاً خیلی از ایده‌هایی که در هفته خانواده مورد بهره‌برداری و استفاده قرار می‌گیرد از دل همین پژوهش‌ها ساخته می‌شود. همایشی نیز با عنوان خانواده متعالی برای سال آینده هماهنگ می‌کنیم که هم در راستای برنامه علمی ماست و دانشجو‌ها، اساتید و حتی کارکنان می‌توانند در این حوزه تجربیات و یافته‌های علمی خود را در قالب مقاله ارائه دهند.
