میراحمدرضا مشرف، پژوهشگر مسائل بین الملل: «هر آنچه هند بر ما تحمیل کند، ما هم بر آن تحمیل خواهیم کرد.» این جمله تنها بخشی از اظهارات نه‌چندان دوستانه‌ای است که ترامپ در کنفرانس خبری مشترک و برای استقبال از مهمان ویژه کاخ سفید، «نارندرا مودی» در نظر گرفته بود. علاوه بر این رئیس‌جمهور آمریکا در مقابل دید‌گان تا حدی مضطرب نخست‌وزیر هند از تعرفه‌های ناعادلانه و بسیار بالای این کشور سخن گفت: «نخست‌وزیر مودی به‌تازگی اعلام کرده که هند تعرفه‌های ناعادلانه و بسیار بالایی را که دسترسی ما به بازار این کشور را محدود می‌کند، کاهش خواهد داد. این واقعا یک مشکل بزرگ بود.» ترامپ ادعاهای دیگری را هم درمورد پذیرش برخی تعهدات از جانب مودی مطرح کرد که اساسا معلوم نبود هیچ یک از آنها به مرحله توافق نهایی رسیده‌اند یا صرفا در مراحل ابتدایی مذاکرات قرار دارند.
در هر حال به نظر می‌رسد که مودی با شتاب زیادی خود را به کاخ سفید رسانده بود تا مانع اثرگذاری هر چه بیشتر سیاست‌های جنجالی رئیس‌جمهور جدید آمریکا بر روابط دوجانبه شود. اما درمورد اینکه آیا او موفق به انجام این کار شده است یا نه باید به جزئیات بیشتری از نتایج و دستاوردهای سفر مودی به واشنگتن پرداخت.
روابط هند و آمریکا در برابر آزمونی جدی و دشوار
بیش از دو دهه است که روابط هند و امریکا روندی رو به رشد را طی کرده است. تا قبل از فروپاشی شوروی و در دوران جنگ سرد دولت‌های مستقر در دهلی‌نو بر رویکردی مبتنی بر بی‌طرفی و عدم تعهد در عرصه بین‌المللی تاکید داشتند اگر چه در ماهیت آن، نزدیکی بیشتر با روسیه و بلوک شرق تا حدی آشکار بود. با این حال از زمان پایان یافتن جنگ سرد و از دورانی که شاهد هژمونی ایالات‌متحده در عرصه بین‌المللی بودیم هند نیز بر تلاش‌های خود برای ارتقای روابط با آمریکا و جهان غرب افزود. درنهایت گسترش روابط دوجانبه در سطحی قرار گرفت که واشنگتن را به بزرگ‌ترین شریک تجاری دهلی‌نو تبدیل کرد و به مشارکت دو کشور در ساختارهای مهم امنیتی جهانی و منطقه‌ای مانند «کواد» (هند، ایالات‌متحده، استرالیا و ژاپن) منتهی شد.
اگرچه این فرایند توسعه روابط در دوره اول حضور ترامپ در کاخ سفید که با نخست‌وزیری مودی در هند تقارن یافت، تداوم پیداکرد، اما اقدامات رئیس‌جمهور آمریکا در به راه انداختن جنگ‌های تجاری و تعرفه‌ای در سطح بین‌المللی دامنگیر هند نیز شد و تا حد زیادی بر روابط دو کشور در سال‌های پایانی دوره اول ترامپ سایه افکند. اکنون ترامپ بازگشته است و همان چالش‌ها را دوباره با خود به ارمغان آورده است؛ البته این بار حداقل این حسن بزرگ برای هند و دیگر کشورها وجود دارد که دیگر رفتارهای او برایشان غافلگیرکننده نیست و شاید بتوانند خود را برای مواجهه با او تا حدی آماده کنند. دقیقا به همین دلیل است که مودی درنگ به خرج نداده و خود را به واشنگتن می‌رساند تا همه چیز را رو‌‌‌دررو و شاید هم در قالب برخی توافقات محرمانه و غیرعلنی با ترامپ حل‌وفصل کند.
مهم‌ترین چالش‌های هند و ایالات‌متحده در حوزه روابط دوجانبه
در ملاقات‌های انجام‌گرفته میان مودی و مقامات آمریکایی و به‌ویژه شخص ترامپ حوزه وسیعی از مسائل دوجانبه مورد توجه و رایزنی قرار گرفتند که در این جا به مهم‌ترین و عمده‌ترین آنها، تقریبا با رعایت اولویت اشاره می‌کنیم.
1) حل‌وفصل مسائل تجاری و تعرفه‌ها
بدون تردید این مهم‌ترین حوزه‌ای است که در سفر مودی به واشنگتن مورد توجه قرار گرفت. همان‌طور که پیش از این اشاره شد روابط اقتصادی و تجاری دو طرف در طی سال‌های اخیر روند رو به رشد چشمگیری را تجربه کرده است؛ به طوری‌که حجم مبادلات اقتصادی دو کشور به رقم بیش از 120 میلیارد دلار رسیده و واشنگتن را در جایگاه بزرگ‌ترین شریک اقتصادی هند قرار داده است. با این حال توزان روابط اقتصادی و تجاری در حد قابل ملاحظه‌ای به نفع هند رقم خورده و آمار و ارقام بر کسری 25 تا 45 میلیارد دلاری تراز تجاری ایالات متحده گواهی می‌دهد. ترامپ از زمان بازگشت مجددش به کاخ سفید به انحای مختلف نارضایتی خود را از این موضوع نشان داده است، چنان که در اکتبر سال گذشته و پیش از آغاز به کار در کاخ سفید ضمن گلایه شدید از وضع تعرفه‌های 50 درصدی هند بر موتورسیکلت‌های مورد علاقه‌اش (هارلی دیوید سون)، این کشور را «سلطان تعرفه‌ها» در جهان لقب داد. رئیس‌جمهور آمریکا پس از حضور در کاخ سفید پیمان تجارت ترجیحی با هند را لغو کرده و دهلی را نیز مشمول تعرفه‌های سنگین آمریکا بر صنایع فلزی و فولاد قرار داد. ترامپ در جریان نشست سران 20 در ژاپن و در ملاقات مستقیم با مودی بازهم نارضایتی خود را از وضعیت تجاری میان دو کشور بروز داد. حتی ساعاتی پیش از کنفرانس خبری مشترک با مودی در واشنگتن ترامپ یک‌بار دیگر به‌شدت از فضای نامناسب کسب‌وکارهای آمریکایی گلایه کرد و از برنامه خود برای اعمال تعرفه‌های متقابل بر کشورهایی که بر واردات آمریکا تعرفه وضع می‌کنند، رونمایی کرد.
وقوع چنین مسائلی باعث شد تا بسیاری خود را برای نبرد سخت تعرفه‌ای میان دهلی‌نو و واشنگتن آماده کنند. در این راستا «ریچارد روسو» رئیس بخش هند در مرکز مطالعات راهبردی و بین المللی واشنگتن، باور دارد که این یک نبرد سخت خواهد بود.
اما در طرف دیگر واکنش دهلی‌نو به این تحولات در ابتدای امر در قالب برخی اقدامات متقابل از جمله اعمال افزایش تعرفه برای برخی اقلام وارداتی آمریکا بروز پیدا کرد. در شرایطی که انتظار می‌رفت اقدامات متقابل بیشتری از جانب دهلی‌نو انجام گیرد، نارندرا مودی به‌یکباره تصمیم گرفت از مسیر جدیدی به این مسئله ورود پیدا کند. در این راستا او از میان گزینه‌های مختلف پیش رو گزینه رودررویی و مذاکرات مستقیم با ترامپ را برگزید و البته رویکردهای تشویقی و برخی کاهش‌های تعرفه‌ای نه‌چندان مهم را نیز چاشنی کارش کرد. در کنار این‌ها او از ابتکار جدیدی در قالب «پیمان ایالات‌متحده و هند برای قرن 21» رونمایی کرد که بر افزایش روابط تجاری دو کشور به سقف 50 میلیارد دلار تا سال 2030 میلادی تاکید داشت. کنفرانس خبری مشترک ترامپ و مودی نشان داد رئیس‌جمهور آمریکا از این اقدامات رضایت چندانی ندارد اگرچه تحت‌تاثیر تلاش‌ها و قدرت چانه‌زنی مودی قرار گرفته و در انظار عمومی او را مذاکره‌کننده‌ای توانا و حتی تواناتر از خودش معرفی کرد.
در نهایت آنچه حاصل می‌شود این است که دو طرف فعلا از جنگ تعرفه‌ای آشکار دست کشیده و برای گفت‌وگو و مذاکره بر سر اعمال تعرفه‌ها و همچنین بازنگری در روند مبادلات تجاری دوجانبه، فرصت بیشتری به یکدیگر بدهند. درمورد مدت زمان و موعد این بازنگری نیز برخی منابع به اواخر سال جاری میلادی اشاره می‌کنند، یعنی زمانی که ترامپ احتمالا برای شرکت در نشست سران «کواد»، در دهلی‌نو حضور خواهد یافت.
2) توسعه همکاری‌های دفاعی- نظامی دوجانبه
به نظر می‌رسد موضوع توسعه همکاری‌های دفاعی و نظامی دوجانبه از جمله مسائلی است که دو کشور کمترین اختلاف را با یکدیگر بر سر آن دارند. به‌رغم وابستگی ریشه‌ای صنایع نظامی و دفاعی هند به روسیه دهلی‌نو در سال‌های اخیر سیاست‌های وسیع و عمیقی را برای تنوع‌بخشی به صنایع نظامی و دفاعی خود در پیش گرفته است که البته توسعه همکاری با ایالات‌متحده بخش مهمی از آن را شکل می‌دهد. امضای قرار‌دادها و پیمان‌های دفاعی بلندمدت و ده‌ها میلیارد دلاری با آمریکا از ابتدای قرن 21 و اقدام اخیر دو کشور در ترسیم نقشه راه همکاری در صنایع دفاعی (توافق وزرای دفاع دو کشور در خردادماه 1403) بخشی از همین فرایند محسوب می‌شود. دهلی‌نو به این همکاری‌ها به چشم اقداماتی در راستای افزایش قابلیت‌های خود در برابر رقیب دیرینه و در حال اوج‌گیری، یعنی چین می‌نگرد و در مقابل واشنگتن نیز به دنبال کاهش نفوذ نظامی روسیه در هند و علم کردن هند در برابر قدرت رو به افزایش چین است.
بنابراین در شرایطی که اختلاف و چالش عمیقی میان دو طرف در این حوزه وجود ندارد به نظر می‌رسد که ترامپ به دنبال سرعت بخشیدن به روند این همکاری‌ها و به‌ویژه افزایش خرید‌های تسلیحاتی هند از آمریکاست: «ما فروش نظامی به هند را میلیاردها دلار افزایش خواهیم داد. ایالات‌متحده در حال هموار کردن راه برای دستیابی هند به جت‌های پیشرفته F-35 است.» مشاوران و دستیاران نزدیک ترامپ بر این باورند که او از این طریق به دنبال کاهش کسری تجاری آمریکا دربرابر هند است. کاملا مشخص است که مودی و دولتش هم به هیچ عنوان از این امر و به‌ویژه فروش تسلیحات پیشرفته‌ای مانند جنگنده‌های رادارگریز F-35 ناراضی نیستند. با این همه آنها باید جوانب بیشتری همچون حفظ توازن در روابط و همکاری‌ها با روسیه و همچنین لزوم تنوع‌بخشی در بخش‌های دفاعی را در نظر داشته باشند.
3) ارتقای روابط در سطوح عملی، تکنولوژی و فناوری‌های جدید
مسئله ارتقای روابط دوجانبه در حوزه‌های علمی و فناوری را باید یکی از محورهای اساسی رایزنی‌های مودی و ترامپ ارزیابی کرد. مهم‌ترین بحث‌ها در این زمینه در حوزه هوا و فضا شکل گرفت؛ در جایی که دو طرف سال 2025 را به‌عنوان سال پیشگام برای همکاری فضایی غیرنظامی مورد ستایش قرار دادند.
ارسال اولین فضانورد هندی به ایستگاه فضایی بین‌المللی، پرتاب زودهنگام ماموریت MSAR برای نقشه‌برداری سیستماتیک تغییرات سطح زمین، پروازهای فضایی پیشرفته، سیستم‌های پرتاب ماهواره‌ای و فضایی و سرانجام سرمایه‌گذاری گردشگری و تولید فضایی بخشی از همین توافقات به شمار می‌آید. علاوه بر این از ابتکار جدیدی با عنوان INDUS-X رونمایی شده است که بر مشارکت بین شرکت‌های دفاعی، سرمایه‌گذاران و دانشگاه‌های ایالات‌متحده و هند در حوزه‌های دفاعی، هوش مصنوعی، فناوری‌های پیشرفته، نیمه‌هادی‌ها، سیستم‌های حمل‌ونقل هوشمند، ارتباطات از راه دور و دیگر حوزه‌های مهم علمی و فناوری تاکید دارد. در بیانیه مشترک ترامپ و مودی نیز این برنامه در چهارچوب همکاری مداوم بنیاد ملی علوم ایالات‌متحده و چندین آژانس علمی هند، مورد یادآوری قرار گرفت.
از دیگر نکات مهم در حوزه علمی توافقات دو کشور در زمینه آموزش عالی بود؛ دو طرف در راستای تقویت همکاری بین موسسات آموزش عالی و تسهیل تحصیل در خارج از کشور به توافق رسیدند و از همه این‌ها مهم‌تر طرف هندی پذیرفت تا فرصت‌هایی را برای راه‌اندازی دانشگاه‌های برتر آمریکایی در داخل هند فراهم کند. این مورد برای ترامپ حائز اهمیت زیادی بود و در واقع در امتداد تلاش‌های وی برای تقویت کسب‌وکارهای آمریکایی در هند جای می‌گرفت.
اما یکی از مهم‌ترین و بحث‌برانگیزترین مذاکرات در حوزه تکنولوژی و فناوری به مذاکرات میان مودی و ایلان ماسک مالک صنایع هوافضای اسپیس ایکس و اینترنت ماهواره‌ای استارلینگ ارتباط پیدا می‌کرد. با توجه به اینکه پیش از این جنجال‌های بزرگی بر سر فعالیت استارلینگ در هند به پا شده و دولت مودی به این شرکت اجازه فعالیت در هند را نداده بود بسیاری پیش‌بینی می‌کردند که با بازگشت ترامپ به کاخ سفید و همراهی و همکاری نزدیک ایلان ماسک با رئیس‌جمهور جدید ایالات‌متحده شاهد فشار مضاعفی به دهلی‌نو برای پذیرش فعالیت استارلینگ در خاک این کشور باشیم. حتی برخی گفته‌های ترامپ درمورد وضعیت بد کسب‌وکارهای آمریکایی در هند را مستقیما به همین مسئله مرتبط دانسته‌اند. در هر حال جزئیات زیادی از ملاقات مودی و ماسک در واشنگتن منتشر نشد ولی برخی خبرگزاری‌ها مانند رویترز گزارش دادند که احتمالا مذاکراتی درمورد ورود شرکت ایلان ماسک به بازار هند مطرح شده است.
4) جریان مهاجرت به آمریکا
تبلیغات گسترده ترامپ درمورد لزوم جلوگیری از مهاجرت غیرقانونی به آمریکا از یک‌سو و بازتاب بسیار منفی نمایش اخراج گروهی از مهاجران غیرقانونی هندی (با غل و زنجیر در دست‌ها و پاهایشان)در رسانه‌ها و افکار عمومی این کشور باعث شد این مسئله نیز در محور توجه ملاقات سران دو کشور جای گیرد. بر همین اساس رئیس‌جمهور آمریکا از هند خواست تا درمورد مهاجرت غیرقانونی همکاری بیشتری از خود نشان دهد و در مقابل مودی ضمن پذیرش بازگرداندن مهاجران غیرقانونی تلاش کرد بحث‌ها را به سمت و سوی مبارزه با شبکه‌های قاچاق انسان سوق دهد. علاوه بر این مودی تلاش کرد بر مهاجرت قانونی هندی‌ها به آمریکا و پیامدهای مثبت آن برای آمریکا تاکید بیشتری نشان دهد کما اینکه بر حضور بیش از 300 هزار دانشجوی هندی مشغول به تحصیل در ایالات متحده و منفعت 8 میلیارد دلاری اقتصاد آمریکا و ایجاد اشتغال مستقیم و غیرمستقیم از این محل، تاکید کرد. به نظر می‌رسد که دو طرف درمورد عدم ممانعت از مهاجرت قانونی دانشجویان و استعدادهای هندی به آمریکا و حتی بر تقویت آن تاکید داشتند.
در این بین تنها نکته مهمی که از سوی مودی نادیده گرفته شد و در داخل هند نیز بازتاب منفی پیدا کرد مسئله چگونگی اخراج مهاجران غیرقانونی هندی و رفتار غیرانسانی آمریکایی‌ها با آنها بود. درحالی‌که مودی به‌طور کامل از طرح این موضوع در جلسات علنی چشم‌پوشی کرد، «شاشی تارور» یکی از نمایندگان برجسته مجلس هند آن را حلقه گم‌شده مذاکرات مودی و ترامپ خواند. «تارور» این افراد را اتباع و جوانان هندی گمراه‌شده توصیف کرد که به هند تعلق دارند و باید بازگردانده شوند. او از مودی بابت بی‌توجهی به این مسئله در صحنه مذاکرات و گفتوگوهای علنی انتقاد کرد و در عین حال ابراز امیدواری کرد نخست‌وزیر هند حداقل در پشت درهای بسته درمورد اجتناب از دستبند، بدرفتاری، توهین و انتقال توسط هواپیمای نظامی با رئیس‌جمهور آمریکا گفت‌وگو کرده باشد.
5) همکاری‌های امنیتی و مبارزه با تروریسم
در شرایطی که به نظر می‌رسد موضوع مبارزه با تروریسم دیگر در اولویت‌های آمریکا و دولت ترامپ قرار ندارد مودی و تیم سیاسی‌اش در جریان سفر به واشنگتن روی این مسئله به شکل قابل ملاحظه‌ای مانور دادند. در این راستا مودی ملاقات‌هایی با مقامات امنیتی ایالات‌متحده از جمله «تولسی گابارد» رئیس جدید سازمان اطلاعات ملی آمریکا انجام داد و در آنها بر ضرورت همکاری‌های ضدتروریستی و امنیت سایبری میان دو کشور اصرار ورزید. در ملاقات مودی و ترامپ هم دو طرف از توافق خود برای اقدامات علیه بازیگران بد، تسهیل‌کنندگان جنایتکار و شبکه‌های مهاجرت غیرقانونی در جهت امنیت متقابل خبر دادند. در این بین روشن بود که اهداف دو طرف در این زمینه کاملا با یکدیگر تفاوت دارد. درحالی‌که ترامپ مشارکت امنیتی را عمدتا در چهارچوب اخراج پناهجویان غیرقانونی و راه‌های مسدود کردن انتقال مهاجران غیرقانونی می‌دید؛ دولت هند و شخص مودی اهداف چندسویه‌ای را از طرح این موضوع دنبال می‌کردند. ممانعت از فعالیت مخالفان دولت هند در آمریکا به‌خصوص سیک‌ها و گروه معروف به خالستانی‌ها یکی از همین اهداف به شمار می‌آمد.
اما مسئله مهم‌تر که دولت مودی روی آن مانور زیادی داد و آن را به یک شوی تبلیغاتی تبدیل کرد استرداد «تهور حسین رانا» یکی از متهمان اصلی حمله تروریستی26سپتامبر 2008 بمبئی، به هند بود. با توجه به مدارک موجود در زمینه ارتباط این فرد پاکستانی‌الاصل با حادثه تروریستی بمبئی، دولت دهلی‌نو از یک دهه قبل تاکنون به‌طور مستمر و مکرر درخواست استرداد این متهم را به ایالات‌متحده ارائه کرده است. در این شرایط ترامپ در کنفرانس خبری مشترک با نخست‌وزیر هند اعلام کرد که با این استرداد و بازگرداندن یک مرد بسیار خشن به هند موافق است و درمورد اجرای عدالت از سوی هند در قبال او دغدغه‌ای ندارد. با این موضع‌گیری ترامپ دولت مودی روی این مسئله تبلیغات گسترده‌ای به راه انداخت و آن را یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای سفر نخست‌وزیر به واشنگتن معرفی کرد. تارون چوگ از رهبران برجسته حزب حاکم بی‌جی‌پی این رخداد را یک موفقیت استراتژیک و دیپلماتیک بزرگ برای هند تحت نخست‌وزیری مودی دانست. سخنگوی حزب بی‌جی‌پی نیز آن را نشانه عزم جدی و قوی مودی و تحمل صفر او در برابر تروریسم تلقی کرد و دولت او را از جهت توجه به امنیت ملی بسیار متفاوت از دولت‌های ضعیف پیشین و متعلق به حزب کنگره توصیف کرد. همه این تعریف و توصیف‌ها در شرایطی انجام می‌گرفت که به گفته معاون وزیر خارجه هند به‌رغم موافقت ترامپ دولت هنوز روی تدارکات تسلیم و استرداد این شخص از ایالات‌متحده مشغول به کار است.
6) گسترش همکاری در حوزه انرژی
رئیس‌جمهور ایالات متحده در ملاقات مستقیم با مودی، بر تقویت روابط راهبردی دو طرف در حوزه انرژی و افزایش خرید نفت و گاز ایالات متحده توسط هند توجه خاصی نشان داد. در مقابل مودی هم وعده داد که ممکن است واشنگتن را به بزرگ‌ترین تأمین‌کننده نفت و گاز خود تبدیل کند. همه این اظهارات در شرایطی مطرح می‌شوند که همه بر این مسئله وقوف دارند که در حال حاضر روسیه بزرگ‌ترین تأمین‌کننده انرژی هند است و با توجه به شاخصه‌های جغرافیایی و همچنین قیمت عرضه، بسیار بعید است که هند به منابع دیگری تمایل نشان دهد. در عین حال بحث مشارکت ایالات متحده در تأمین انرژی هند موضوع جدیدی نیست؛ چراکه در دوره اول ترامپ هم کاخ سفید فشار زیادی به دهلی برای افزایش خرید انرژی از آمریکا وارد کرد. در همان زمان، وقتی دهلی نو در نتیجه فشار واشنگتن خرید نفت از ایران را متوقف کرد، پمپئو، وزیر خارجه وقت آمریکا در جریان سفری به دهلی، قول داد که آمریکا نفت مورد نیاز این کشور را تأمین کند.
7) دموکراسی و ارزش‌های حقوق بشری؛ حلقه گم‌شده
خیلی جالب است که در جریان این سفر تقریباً هیچ صحبتی از ارزش‌های دموکراتیک و یا مسائل حقوق بشری به میان نیامد. پیش از این و در اواخر دوره بایدن، بحث دموکراسی در هند و نقض حقوق بشر در این کشور به یکی از چالش‌های اصلی روابط دو کشور تبدیل شده بود. قضیه ترور سیک‌ها و خالستانی‌ها در دو کشور کانادا و ایالات متحده و احتمالات قوی مبنی بر دست داشتن دولت هند در این ترور‌ها نیز بر پیچیدگی‌های موجود افزوده بود. اما کاملاً روشن بود که در این سفر ورق کاملاً به نفع هند برگشته بود. اکنون این هند و مودی بودند که نسبت به فعالیت‌ها و تحرکات مخالفان و به خصوص خالستانی‌ها، لحن طلبکارانه‌ای به خود گرفته و از ترامپ توقع تقابل و توقف این فعالیت‌ها را داشتند. آنها حتی از خصوصیات شخصی ترامپ و کینه عمیق او به دولت بایدن بهره برده و عناصر دولت پیشین را به کارشکنی و تشکیل کمپین‌های ضد مودی متهم کردند.
بی‌تفاوتی ترامپ به این مسائل مودی را تا حدی جسور کرد که وقتی در کنفرانس خبری مشترک با ترامپ، از وی در مورد پرونده فساد میلیاردر هندی «گوتام آدانی» سؤال شد، آن را یک مسئله شخصی و خارج از حیطه مذاکرات دو رهبر دانست. این پاسخ در شرایطی ارائه می‌شد که «آدانی» توسط دادستان‌های ایالات متحده به فساد و پرداخت رشوه به مقامات هند در قرارداد‌های انرژی خورشیدی متهم شده است. «رائول گاندی»، رهبر حزب اپوزیسیون کنگره در توئیتی، با اشاره به واکنش نخست‌وزیر در آمریکا، می‌نویسد که مودی در داخل از پاسخ به پرونده فساد آدانی امتناع می‌کند و در خارج هم آن را شخصی می‌خواند: «حتی در آمریکا، مودی جی فساد آدانی جی را پنهان می‌کند. وقتی پرکردن جیب یک دوست برای مودی ملت‌سازی است، رشوه گرفتن و غارت ثروت ملت به یک موضوع شخصی تبدیل می‌شود.»
ملاحظات بین‌المللی روابط هند و پاکستان در دوره جدید ترامپ
اما در کنار تمامی مسائل داخلی ریز و درشتی که در سفر مودی به آمریکا مورد بحث و مذاکره قرار گرفت، مباحث مربوط به مواضع دو کشور در صحنه بین‌المللی و در روابط با کشور‌های ثالث نیز در کانون توجه بود. در این بین یک نکته درخور توجه و تأمل وجود دارد؛ اینکه در بیانیه پایانی و حتی در مذاکرات دوجانبه رهبران دو کشور، کمترین صحبت از ساختارهای جمعی و یا نهاد‌های بین‌المللی و نقش آنها در معادلات جهانی به میان آمد. بدون شک رویکرد سیاست خارجی ترامپ در توجه به روابط دوجانبه به جای تعهدات و ارتباطات چند جانبه و یا بین‌المللی، در این رابطه تأثیر بسزایی داشته است. بنابراین جز اشارات معدود به سازمان‌های همکاری همچون «کواد»، گفت‌وگو‌ها عمدتاً روی روابط دو کشور با طرف‌های ثالث متمرکز بوده است.
1) روابط با چین
جای تردید نیست که روابط با چین و ملاحظات پیرامونی آن، یکی از کانون‌های اصلی گفتوگوهای مودی و ترامپ در حوزه بین‌المللی را شکل داده‌اند. شواهد و قرائن حکایت از آن دارد که میان دیدگاه‌های دو کشور در این حوزه اشتراک نظر زیادی وجود دارد. هم واشنگتن و هم دهلی نو به شدت از خیزش یک قدرت نوظهور در عرصه بین‌المللی نگران هستند و با توجه به قرابت جغرافیایی، این نگرانی برای هند جنبه وسیع‌تری دارد.
بر همین اساس در جریان گفتوگوهای ترامپ و مودی، دو طرف بر تعهد خود به اتحاد چهارگانه با استرالیا و ژاپن (کواد) برای ثبات منطقه‌ای تأکید کردند. با توجه به ماهیت شکل‌گیری این اتحاد که بر تقابل با چین تأکید دارد و همچنین دیگر مسائلی که در جریان گفت‌وگو‌ها در ارتباط با چین مطرح شد؛ رویکرد مشترک و غیردوستانه دو کشور نسبت به چین، از سوی پکن نیز به شدت مورد توجه قرار گرفت. در این راستا وزارت خارجه چین در واکنش به ملاقات ترامپ و مودی و با تأکید بر نظارت دقیق این کشور بر روند همکاری‌های همه‌جانبه هند و آمریکا به ویژه در حوزه تقویت همکاری‌های دفاعی، حُسن‌نیت خود را نسبت به این روابط این‌گونه نشان می‌دهد: «مشارکت بین ایالات متحده و هند در ایجاد یک منطقه آزاد، باز، صلح‌آمیز و مرفه در شبه‌قاره هند و اقیانوس آرام، نقشی اساسی دارد... آسیا و اقیانوسیه مرکز توسعه صلح‌آمیز است نه عرصه‌ای برای رقابت ژئوپلیتیکی. چین معتقد است روابط و همکاری دو کشور نباید مسئله‌ای برای چین ایجاد کند یا به منابع دیگران آسیب برساند و باید به صلح، ثبات و رفاه کمک کند.»
پیشنهاد ترامپ برای میانجیگری در اختلافات مرزی هند و چین مسئله دیگری بود که بازتاب یافت و البته این بار با واکنش مخالف وزارت خارجه هند همراه شد. «ویکرام میسری»، معاون وزیر خارجه هند با رد این پیشنهاد، بر تعهد هند بر حل و فصل مسائل از طریق گفتوگوهای دوجانبه تأکید می‌کند: «هر مسأله‌ای که با هر یک از همسایگان خود داریم، ما همیشه یک رویکرد دوجانبه برای برخورد با آن اتخاذ کرده‌ایم.»
2) روابط با روسیه و بحران اوکراین
برخلاف دغدغه‌ها و نگرانی‌هایی که هند در دوران بایدن نسبت به واکنش کاخ سفید در زمینه روابط این کشور با روسیه داشت، به نظر می‌رسد که بازگشت ترامپ به دفتر بیضی، آنها را تا حدی از این جهت آسوده‌خاطر کرده است. بر همین اساس مودی در حضور ترامپ یک بار دیگر بر مواضع هند در برابر روسیه و جنگ اوکراین تأکید کرد، البته این بار با زیرکی بیشتر و در راستای دیدگاه‌های ترامپ؛ «دنیا این تصور را داشت که هند در این ماجرا بی‌طرف است، اما این درست نیست. هند طرف دارد و آن طرف صلح است.» بدیهی است که این موضع‌گیری در امتداد تلاش‌های ترامپ برای پایان دادن به جنگ اوکراین به هر طریق ممکن بیان شده است. بنابراین جای تعجب ندارد که دولت هند از اقدامات ترامپ برای پایان دادن به جنگ استقبال کند. «سی راجا موهان»، تحلیلگر برجسته هندی به خوبی شرایط جدید پیش‌آمده برای هند را بازنمایی می‌کند: «برخلاف متحدان اروپایی آمریکا که از ر‌ها شدن استراتژیک توسط ترامپ هراس دارند، هند همه چیز را از صلح روسیه و غرب به دست می‌آورد؛ یک معماری امنیتی پایدار در اروپا، مدیریت چالش‌های امنیتی آن در آسیا را آسان‌تر می‌کند. جای تعجب نیست که مودی مشتاق حمایت از ابتکار صلح ترامپ در اوکراین است.»
3) پاکستان
مودی از فرصت به وجود آمده در واشنگتن برای تحقیر دشمن و رقیب سنتی یعنی پاکستان و در عین حال یادآوری تغییر معادلات و شرایط جدید بین‌المللی به این کشور، حداکثر بهره را برد. بر این اساس در بیانیه مشترک ترامپ و مودی، مستقیماً از پاکستان نام برده شد؛ درخواست استرداد عاملان حمله تروریستی 26 سپتامبر (با توجه به پاکستانی‌الاصل بودن تهور حسین رانا) و اطمینان از اینکه خاک این کشور برای حملات تروریستی مورد استفاده قرار نخواهد گرفت.
واکنش پاکستانی‌ها به این اعلامیه شاید تندتر از حد انتظار بود. سخنگوی وزارت خارجه پاکستان بیانیه مشترک رؤسای‌جمهور آمریکا و هند را بی‌اساس و غیر‌قابل توجیه دانست. شفقت علی خان در عین حال نگرانی عمیق پاکستان نسبت به گسترش همکاری‌های دفاعی هند و آمریکا، به ویژه در حوزه انتقال فناوری‌های جنگ‌افزاری را بازتاب داده و آن را به ضرر توازن منطقه‌ای ارزیابی کرد. او پیام مستقیمی هم به آمریکایی‌ها ارسال کرد: «ما از شرکای بین‌المللی خود می‌خواهیم که مسائل امنیت جنوب آسیا را جدی بگیرند و از اقدام‌های یک‌جانبه مغایر با صلح و ثبات منطقه اجتناب کنند.»
4) بنگلادش
مودی از فرصت حضور در واشنگتن و ملاقات با ترامپ استفاده کرد تا توجه وی را به رخداد‌های یک‌سال اخیر بنگلادش جلب کند. مواضع دهلی نو حکایت از آن دارد که این کشور از روند تحولات در بنگلادش پس از سقوط شیخ حسینه به هیچ وجه رضایت ندارد. روابط نه‌چندان مطلوب دولت موقت بنگلادش با دهلی نو و ناتوانی آن در مهار حملات به اقلیت‌های هندو، باعث تشدید نگرانی هند شده است. در اینجا مودی زیرکانه و یک بار دیگر از خصایص شخصی ترامپ و انزجار او از دوران بایدن، بهره می‌گیرد و تشکیلات دولت بایدن را به دشمنی با هند و ایجاد بی‌ثباتی در بنگلادش متهم می‌کند.
5) کریدور اقتصادی هند-خاورمیانه- اروپا (IMEC)
گویا مودی و دولت او حضور ترامپ در کاخ سفید و ارتباط خوب وی با رژیم‌صهیونیستی را از یک سو و اعراب از سوی دیگر را به فال نیک گرفته‌اند تا طرح‌های بلندپروازانه خود در زمینه انتقال کالا و انرژی از هند به اروپا، از کانال خاورمیانه، را به شکل جدی‌تری پیگیری کنند. با اینکه رویکرد سنتی هند در حمایت از فلسطین قرار دارد، با این حال به نظر می‌رسد دولت مودی نه‌تنها با طرح‌های ترامپ برای برقراری صلح در خاورمیانه و اصرار او به عادی‌سازی روابط اعراب و رژیم‌صهیونیستی، حتی در شرایط محو فلسطین از نقشه جغرافیایی، هیچ مشکلی ندارد؛ بلکه از بسیاری جهات آن را در راستای منافع دولت خود ارزیابی می‌کند.
ارزیابی نهایی؛ وعده‌های دشوار و دور از دسترس
حضور مودی در واشنگتن و مذاکرات او با ترامپ با خوش‌بینی‌های زیادی، به ویژه در هند، توأم شد. رسانه‌ها و تحلیلگران هندی و در صدر آنها رسانه‌های حامی دولت، روی موفقیت‌های مودی مانور زیادی دادند. موفقیت او در استرداد تروریست بمبئی در بوق و کرنا شد و توافق خرید جنگنده‌های رادار گریز F-35 دستاوردی بزرگ برای تغییر موازنه هوایی در منطقه تلقی شد. پاکستان به عنوان دشمن سنتی تحقیر شد و از همه این‌ها مهم‌تر، جنگ تعرفه‌ای که می‌توانست برای هند بسیار گران تمام شود، فعلاً به حال تعلیق درآمد. در کنار همه این مسائل، تعریف و تمجید ترامپ از قدرت مذاکره و چانه‌زنی نخست‌وزیر مودی هم به مذاق بسیاری خوش آمد: «ترامپ می‌گوید که اکنون آقای مودی مذاکره‌کننده بهتری نسبت به او است، من فکر می‌کنم ما به درجه بالای ستایش از جانب مردی نگاه می‌کنیم که به گفتن چیز‌های ستودنی معروف نیست.» البته این موضوع تا حد زیادی حقیقت دارد که مودی سیاستمدار زیرکی است و از کوچک‌ترین فرصت‌ها حداکثر بهره را می‌برد. اینکه او رگ خواب ترامپ را به دست می‌آورد و واژه MIGA (بازگرداندن عظمت به هند) را در برابر واژه محبوب ترامپ، MAGA (بازگرداندن عظمت به آمریکا) معادل‌سازی می‌کند، بدون تردید نشان از قریحه و درک فرصت‌طلبانه اعلای او دارد.
اما با همه این اوصاف نمی‌توان به نتایج و دستاوردهای بلندمدت این سفر خوش‌بینی زیادی داشت. آنچه که در حال حاضر حاصل شده است، صرفاً در حد مرهمی بر زخم‌های عمیق و بعضاً کهنه‌ای است که ترمیم آنها به زمان بیشتر و دگرگونی‌های عمیق‌تری در هر دو سو نیاز دارد. در همین راستا «سی راجا موهان» تحلیلگر هندی در عین حال که سرعت عمل مودی را مورد ستایش قرار می‌دهد، نسبت به توانایی همراهی دستگاه کُند بروکراتیک هند با سرعت تغییرات مورد لزوم، تردید جدی ابراز می‌کند. او تأکید می‌کند برخلاف گذشته که شکاف بین وعده‌ها و عملکرد ایالات متحده و هند زیاد بوده، این بار سرعت در انجام کار، اهمیت زیادی خواهد داشت. از نظر او و بسیاری از تحلیلگران سیاسی، هند تنها تا پایان سال جاری و تا زمان سفر ترامپ به هند برای شرکت در نشست سران کواد، فرصت خواهد داشت؛ فرصتی که در واقع بسیار کم است.
هند برای انجام بسیاری از خواسته‌های ترامپ و تعهداتی که مودی در این سفر پذیرفته است، مسیر دشواری پیش رو دارد. تغییر تعرفه‌ها در سطحی که ترامپ مد نظر دارد، ممکن است اقتصاد هند و تولید داخلی این کشور را با مشکلات زیادی مواجه کند. همان طور که «ریچارد روسو»، رئیس بخش هند در مرکز مطالعات راهبردی و بین‌المللی واشنگتن باور دارد، هند ممکن است تا حدی حاضر به تحمل فشار باشد، اما محدودیت‌هایی نیز دارد.
این مسئله در رابطه با حوزه‌های مهم دیگری همچون تکنولوژی و فناوری هم صادق است؛ میدان دادن به اینترنت استارلینگ ایلان ماسک معنایی جز نادیده گرفتن تولید‌کنندگان و صنایع و فناوری‌های داخلی نخواهد داشت. یا در حوزه انرژی، در حالی که مودی ادعا می‌کند ممکن است آمریکا را به بزرگ‌ترین صادر‌کننده نفت و انرژی به هند تبدیل کند، او چطور می‌تواند از نفت فراوان و ارزان‌قیمت روسیه چشم‌پوشی کند.
سرانجام اینکه وقتی در ساعاتی پیش از کنفرانس خبری با ترامپ، از مودی در مورد رویکرد‌هایش در ملاقات با ترامپ سؤال شد، او پاسخ داد من از ترامپ یاد گرفته‌ام که منافع ملی را در اولویت قرار دهم. اکنون سؤال اصلی این است که او چگونه می‌تواند میان خواسته‌های بی‌شمار و دشوار ترامپ و منافع ملی این کشور، توازن برقرار کند؟
اما در سوی دیگر، هندی‌ها نمی‌توانند به سخنان و وعده‌های ترامپ هم چندان دل‌خوش باشند. وعده ترامپ در مورد استرداد «تهور حسین رانا» کاری نیست که به تنهایی در دست او قرار داشته باشد، این کار فرایندی پیچیده بوده و احتمالاً ملاحظات قانونی بسیاری را پیش‌رو خواهد داشت. از سوی دیگر در مورد وعده تحویل جنگنده‌های رادارگریز F-35 حتی خود ترامپ نیز قولی قطعی و جدول زمانی در این زمینه نداده و صرفاً اذعان دارد که در حال هموار کردن راه برای دستیابی هند به این تسلیحات است. به باور کارشناسان هندی، با توجه به پیچیدگی‌های فروش سلاح نظامی تا بدین حد پیشرفته، این روند فروش ممکن است سال‌ها به طول بینجامد. علاوه بر این هند حتی در حوزه خارجی هم نمی‌تواند و نباید اعتماد چندانی به ترامپ تاجر و معامله‌گر داشته باشد؛ کما اینکه در شرایط فعلی نیز دولت مودی به شدت نگران توافق ترامپ و رئیس‌جمهور چین و نادیده گرفتن منافع دهلی نو در این بین است.
در نهایت آنچه می‌توان گفت این است که با سفر مودی به واشنگتن، ظاهراً فعلاً همه چیز به خیر و خوشی ختم شده است، اما معلوم نیست که وقتی زمان تحقق وعده‌های «سرخرمنِ» دو طرف برسد، اوضاع بر همین منوال باقی بماند.
