زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه: پارک‌های علم و فناوری که می‌توان از آنها به عنوان گعده‌های فناوران و نوآوران هم یاد کرد، مهم‌ترین بستر برای تمرین فعالیت‌های دانش‌بنیانی، رسیدن به محصول و در گام نهایی حضور در بازار محصولات فناورانه و نوآورانه در عرصه‌های مختلف است. پارک‌هایی که شکل‌گیری آنها در هر استان چه در قالب پارک دانشگاهی چه پارک‌های وابسته به دستگاه‌ها، نیازمند چراغ سبز وزارت علوم است. چراغ سبزی که باعث شده تا امروز عرصه جغرافیایی کشور، شاهد فعالیت 59 پارک علم و فناوری باشد. واقعیت آن است که عمده این پارک‌ها هم در قالب استانی و دانشگاهی فعالیت می‌کنند. با این حال بر اساس لیست منتشر شده از سوی خود وزارتخانه 7 پارک علم و فناوری زیست فناوری خلیج فارس (قشم)، علوم کشاورزی و منابع طبیعی سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی (تات)، فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT)، فناوری‌های نرم و صنایع فرهنگی، پارک نوآوری و فناوری صنعت نفت وابسته به شرکت ملی نفت ایران، پارک علم و فناوری دفاعی وزارت دفاع و پارک علم و فناوری شهر شهرداری تهران بر اساس اسامی‌شان و نه بررسی محصولات و شرکت‌های مستقر در آنها، در زمره پارک‌های تخصصی قرار می‌گیرند. با وجود محدود بودن پارک‌های تخصصی در کشور، آنچه به نظر می‌رسد، اینکه هنوز فعالان این حوزه درباره متمرکز شدن فعالیت پارک‌ها در یک حوزه خاص، به جمع‌بندی نرسیده‌اند. به طوری که برخی اینگونه پارک‌ها را به نفع و برخی دیگر نیز به ضرر اکوسیستم علم و فناوری می‌دانند، مسئله‌ای که شاید بد نباشد یک بار تکلیف آن مشخص شود تا از این طریق وضعیت برای فعالیت پارک‌های علم و فناوری کشور روشن‌تر از امروز شود.
وقتی کشور روی شیب تند ایجاد پارک‌ها افتاد
با وجود اینکه امروز دیگر نام پارک‌های علم و فناوری برای اهالی اکوسیستم این حوزه، نام آشنایی است اما از حرکت قطار کشور در این حوزه عمری 32ساله می‌گذرد. به طوری که اولین بار سال 1371 در قالب شهرک علمی و تحقیقاتی در ایران مطرح و با فاصله زمانی 4 ساله، با تصویب آن در شورای عالی انقلاب فرهنگی گام‌های قانونی و عملیاتی‌اش برداشته شد. به همین دلیل از شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان باید به عنوان اولین پارک علم و فناوری ایرانی یاد کرد، با ریل‌گذاری حرکت در این خصوص، سرعت شکل‌گیری پارک‌های علمی و فناوری هم بالا گرفت به طوری که در ابتدای دهه 80، اقدامات اولیه برای ایجاد پارک علم و فناوری پردیس شروع شد. بعد از آن استان‌های آذربایجان شرقی، سمنان، خراسان، فارس، گیلان، مرکزی و یزد هم با انحلال سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی استان‌ها، صاحب پارک شدند. راه‌اندازی پارک‌ها در سطح استان‌ها در همین جا متوقف نشد و امروز نه تنها هر 31 استان کشور دارای پارک هستند؛ بلکه در تهران 17 پارک علم و فناوری تأسیس و مجوز فعالیت گرفته‌اند. پراکندگی جغرافیایی پارک‌های علم و فناوری نشان می‌دهد امروز شرکت‌های دانش‌بنیان فارغ از نزدیک یا دور بودن‌شان به پایتخت، می‌توانند دور هم جمع شده و به فعالیت‌های تحقیقاتی و نوآورانه خود بپردازند.
5 پیش‌شرط وزارت علومی‌ها برای مجوز پارک
از اولین آیین‌نامه که در سال 81 در ارتباط با پارک‌های علم و فناوری تدوین شده بود، 22 سالی می‌گذرد و در این مدت، آیین‌نامه 3 بار مورد بازنگری قرار گرفته که آخرین آن مربوط به شهریور‌ماه سال گذشته است. آیین‌نامه جدید در 10 ماده تدوین شده و بخشی را اختصاصاً مربوط به پارک‌های علم و فناوری وابسته به دستگاه‌ها کرده است. پارک‌هایی که با توجه به ماموریت دستگاه‌ها، می‌توان آنها را در زمره پارک‌های تخصصی کشور قلمداد کرد. به عبارت دقیق‌تر ماده 5 این آیین‌نامه، ضوابط و شرایط اختصاصی انواع پارک‌ها را مشخص کرده و در بند 3-5 این ماده به صراحت تأکید شده هر دستگاه می‌تواند تنها از امتیاز تأسیس یک پارک دستگاهی در سطح کشور استفاده کند و در صورت نیاز به مراکز فناوری تخصصی در استان‌ها، این امکان را خواهد داشت تا اقدام به تأسیس پردیس مشترک با همکاری پارک استانی کند، کاری که البته محقق کردن آن نیازمند گرفتن مجوز از شورای گسترش است. جالب‌تر اینکه در هر پارک دستگاهی، علاوه بر اعضای شورای علمی و فناوری پارک، عضویت حداقل 2 نفر نماینده از طرف معاونت فناوری و نوآوری وزارت در شورای علمی و فناوری پارک الزامی است. یکی دیگر از شروط آیین‌نامه برای پارک‌های تخصصی هم آن است که سازمان مؤسس باید تعهد حمایت مالی و همکاری را به واحد‌های فناور مستقر در پارک ارائه دهد. همچنین سازمان درخواست‌کننده باید هنگام ارائه درخواست تأسیسی، برنامه کسب و کار پنج ساله، طرح توجهی و پارت سازمانی و سند راهبردی 5 ساله آن را هم داشته باشد. تأمین فضای فیزیکی و امکانات اولیه در قالب سند مالکیت یا اجاره بلندمدت حداقل 15 ساله از طرف سازمان مؤسس با هدف واگذاری و اختصاص آن برای تأسیس پارک هم از دیگر الزاماتی است که دستگاه‌ها خواهان داشتن پارک علم و فناوری باید آن را رعایت کنند.
شبکه‌سازی پارک‌ها؛ ضروری اما مغفول مانده
فعالیت 2 هزار و 556 شرکت دانش‌بنیان و 13 هزار و 360 واحد فناور در پارک‌های علم و فناوری نشان‌دهنده ظرفیت بالای این پارک‌ها برای توسعه تکنولوژی‌ها و رسیدن به محصولات فناورانه جدید است؛ اما واقعیت آن است که نحوه گزینش و چینش شرکت‌های دانش‌بنیان در پارک‌ها چندان مشخص نشده و از طرف دیگر این ظرفیت آن طور که باید در سطح کشور به یکدیگر مرتبط نشده‌اند. در حالی که طبیعتا اگر امکان این ارتباط فراهم شود، می‌توان از آن به عنوان بازوی فعالیت تخصصی پارک‌ها یاد کرد. مقاله «مدل علّی شبکه‌سازی در پارک‌های علم و فناوری» هم شبکه‌سازی را اصلی‌ترین مؤلفه در بهبود عملکرد و بهینه‌سازی فعالیت پارک‌ها می‌داند. اتفاقی که نویسندگان این مقاله معتقدند در صورت تحقق می‌تواند سهم مهمی در توسعه محصولات، افزایش سهم بازار، بهره‌برداری از فرصت‌ها، فرصت‌سازی بازار، روابط میان کنشگران ایفا کند. احسان ندائی‌اسکویی، رئیس پارک علم و فناوری دانشگاه تحصیلات تکمیلی زنجان هم حرکت ایجاد شبکه بین پارک‌ها و حرکت به سمت ماموریتگرایی را دلیلی برای جلوگیری از هدر رفت هزینه‌ها می‌داند و می‌گوید: «امروز می‌بینیم که مثلاً در 5 پارک علم و فناوری مختلف، یک محصول از سوی چندین شرکت تولید می‌شود، از آن طرف هم وقتی به نیاز کشور نسبت به آن محصول نگاه می‌کنیم، می‌بینیم که شاید یک شرکت هم بتواند به بیش از نیاز کشور پاسخ دهد. در این شرایط می‌توانیم با حرکت به سمت ماموریتگرایی؛ یک زنجیره تشکیل دهیم به طوری که اگر چند شرکت داریم که در یک حوزه کار می‌کنند آنها را به صورت زنجیره به یکدیگر وصل کنیم و شرکت‌های کوچک بتوانند با یکدیگر تجمیع شده و با هم یک شرکت بزرگ تشکیل دهند تا از این طریق هم از هدر رفت منابع جلوگیری کرد و هم شرکت‌ها بتوانند در بازار مصرف حضور داشته باشند و هم ماموریتگرایی را به نوعی دنبال کرد. یعنی هر زنجیره را یک پارک ببینیم که کار را دنبال می‌کند.»
به گفته این مقام مسئول، شبکه‌سازی و ماموریتگرایی در پارک‌های علم و فناوری باید به گونه‌ای دنبال شود که اگر شرکتی در پارک زنجان مستقر است اما می‌خواهد در حوزه شیلات کار کند، به راحتی بتواند فعالیت‌هایش را از طریق پارک تخصصی حوزه زیست دریایی دنبال کند. کاری که از نگاه ندایی‌اسکویی، در فضای فعلی منطقی به نظر می‌رسد و باید به سمت آن حرکت کنیم.
مزیت‌های استانی را نادیده نگیرید
یکی از کارویژه‌های پارک‌های علم و فناوری را همانند دانشگاه‌ها باید رفع چالش‌های استانی دانست. مسئله‌ای که طبیعتا برای تحقق آن، نیاز است تا پارک‌ها از همان ابتدا بر اساس مزیت‌های استانی شکل بگیرند. سیدمحمود میثاقی و سجاد فلاح‌زاده، دو پژوهشگر حوزه علم و فناوری معتقدند برنامه‌ریزی برای ایجاد پارک‌های علم و فناوری باید بر مبنای مزیت‌های منطقه صورت بگیرد تا از این طریق نیز هم‌افزایی عملکردی و توسعه منطقه‌ای را در بخش‌های اصلی و در عرصه اقتصاد دانش محور و طبیعت بنیان رقم بخورد. البته این پارک‌ها هم زمانی عملکرد موفقی خواهند داشت که بر مبنای ویژگی‌های ذاتی و طبیعت بنیان منطقه شکل گرفته و تعاملی بین پارک، دانشگاه و صنعت - تولید را به عنوان یک اصل بنیادین بپذیرند. بهنام طالبی، رئیس پارک علم و فناوری دانشگاه صنعتی شریف معتقد است: «بحث مزیت‌های استانی باید در کلان استان و کشور مدنظر قرار بگیرد؛ چراکه پارک یک ابزار برای رسیدن به مزیت‌ها و اولویت‌های استانی است.» جعفر احمدی، رئیس پارک علم وفناور استان قزوین هم نیز یکی دیگر از رؤسای پارک‌های دانشگاهی است که درباره توجه به مزیت‌های استانی در قالب فعالیت تخصصی پارک‌ها می‌گوید: «استان‌ها ظرفیت‌های مختلفی داشته و قطعاً هر کدام نیز مزیت‌های کلیدی خودشان را دارند. معتقدم در بستر حرکت جامع پارک‌ها حتماً باید یکی و دو مسئله اولویت آنها قرار بگیرد. به طور مثال استان قزوین امروز در صنایع شیمیایی مطرح است و ماموریت اصلی ما نیز همین است. البته باید این را هم بگویم که این کار معنایش آن است که بخواهیم حوزه‌هایی مانند هوش مصنوعی یا دیگر بخش‌ها را کنار بگذاریم؛ چراکه ما مخاطبان، دانشجویان و فارغ‌التحصیلان این حوزه‌ها را هم داریم که باید به آنها هم خدمات دهیم.»
امیرحسن امیری، رئیس پارک علم و فناوری دانشگاه فردوسی مشهد هم معتقد است: «با توجه به موقعیت جغرافیایی استانی‌ها و مزیت‌های نسبی که در هر کدام از استان‌ها وجود دارد طبیعتا اگر پارک‌ها در چند حوزه‌ای که مزیت رقابتی استان محسوب می‌شود، تمرکز بیشتری داشته باشند طبیعتا تأثیرگذاری بیشتری داشته و می‌توان شاهد رفع چالش‌ها و در مقابل تقویت مزیت‌های استانی هم باشیم. از طرف دیگر نمی‌توان این مسئله را هم نادیده گرفت که حضور شرکت‌های دانش‌بنیان، این پتانسیل ار در اختیار پارک‌ها می‌گذارد که با دقت و سرعت بالاتری به رفع چالش‌ها بپردازند.»
تخصصی شدن، سرعت‌گیر پارک‌ها می‌شود؟
با وجود اینکه بخشی از روسای پارک‌های علم و فناوری تمرکز بر مزیت‌ها و اولویت‌های استانی را دلیلی برای عملکرد بهتر پارک‌ها می‌دانند اما برخی دیگر از فعالان این عرصه هم این اتفاق را به‌عنوان انحراف پارک‌ها از ماموریت اصلی خود دانسته و آن را آسیبی برای فضای اکوسیستم علم و فناوری تلقی می‌کنند. یوسف عباسپورگیلانده، رئیس پارک علم و فناوری استان اردبیل این کار را به ضرر پارک‌های علم و فناوری کشور می‌داند. به گفته او، پارک‌ها باید به روال فعلی ادامه دهند و تخصصی شدن باعث می‌شود تا پارک‌ها تنها روی چند حوزه خاص متمرکز شوند. عباسپورگیلاوند در توضیح بیشتر این مسئله می‌گوید: «منظور این نیست که پارک‌ها باید در همه حوزه‌ها وارد شوند، بلکه برنامه راهبردی برای هر پارک مشخص شده که 3 یا 4 موضوع را شامل می‌شود و قطعا همین روال فعلی بهتر خواهد بود.» بهنام طالبی، رئیس پارک علم و فناوری دانشگاه صنعتی شریف هم باز بودن در پارک‌ها به سوی همه شرکت‌ها را مولفه‌ای می‌داند که باید تداوم داشته باشد؛ چراکه معتقد است: «فلسفه اصلی پارک‌ها نیز آن است که شرکت‌های مختلف را دور هم جمع کرده و امکان ارتباط و هم‌افزایی بین آنها را فراهم کند و اگر این مولفه را از پارک‌ها بگیریم، مفید نخواهد بود. با این حال باید موضوعی که استان در آن مزیت داشته و جزء اولویت محسوب می‌شود هم باید مورد توجه بیشتری در پارک‌ها قرار بگیرد.»
آنچه در بین صحبت‌های این مقام مسئول قابل‌توجه است، اینکه پارک‌ها به‌صورت غیرارادی به سمت پررنگ کردن یک حیطه حرکت می‌کنند اما نباید این کار به‌صورت اجباری باشد. طالبی صحبت‌هایش در این زمینه را این‌طور ادامه می‌دهد: «امروز ناخواسته در پارک دانشگاه شریف از آنجایی که حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات در این دانشگاه بسیار پررنگ بوده عمده شرکت‌های ما نیز در این زمینه فعال هستند. یعنی وقتی خروجی این پارک را می‌بینید، به‌صورت کلی شرکت‌هایی را داریم که در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات کار می‌کنند اما معنایش، این نیست که سایر حوزه‌ها را نادیده گرفته‌ایم.»
طالبی تخصصی شدن پارک‌ها را همانند شمشیر دولبه‌ای می‌داند که هم هموارکننده مسیر و هم سدکننده فعالیت‌ها خواهد بود. او، مفهوم پارک، را مفهوم جنرالی می‌داند و می‌گوید: «وقتی در دنیا هم نگاه می‌کنیم رویکرد پارک‌های علم و فناوری با وجود اینکه لوکشینی برای مراجعه شرکت‌ها هستند، اما عمدتا به‌صورت تخصصی فعالیت‌ها را دنبال نمی‌کنند. شخصا در دنیا تجربه خاصی را ندیده‌ام که پارک علم و فناوری بخواهد تنها یک حوزه را دنبال کند، از سوی دیگر کنار هم قرار گرفتن شرکت‌ها با حوزه‌های کاری مختلف، موجب می‌شود درمجموع باعث ارتقای یکدیگر هم شوند.»
مزیت فعالیت تخصصی پارک‌ها برای اکوسیستم چیست؟
قطعا فعالیت تخصصی پارک‌ها معنایش تمرکز ویژه روی یک یا چند حوزه است. اتفاقی که در میدان هم باعث شکل‌گیری و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیانی می‌شود که تنها در همان حیطه موضوعی پارک، فعالیت خواهند کرد. اتفاقی که نمود عینی آن را می‌توان در پارک‌های وابسته به دستگاه‌ها مانند صنعت نفت پیدا کرد. طبیعتا این مسئله مزیت‌هایی را برای دانش‌بنیان‌های فعال در یک حوزه و در ساحت کلان‌تر، حوزه ماموریتی آنها در سطح کشور داشت. علیرضا نصیری، رئیس پارک علم و فناوری استان هرمزگان این اتفاق را بستری برای رشد شرکت‌های تخصصی معرفی کرده و می‌گوید: «به‌طور مثال در استان هرمزگان، با اقتصاد دریاپایه روبه‌رو هستیم و با توجه به شرایط استان از یک جنبه می‌توان تخصصی شدن فعالیت پارک را درست ارزیابی کرد؛ چراکه به هر حال ما در کنار دریا هستیم و عمده اقتصاد مربوط به دریا و صنایع وابسته، است. طبیعتا این کار باعث می‌شود تا بتوانیم حمایت جدی‌تری از این شرکت‌ها داشته باشیم.» اهمیت اثرگذاری فعالیت‌های تخصصی پارک‌ها به حدی است که به گفته او، رویدادهایی نیز در استان برگزار شده تا از این طریق این مسئله برای شرکت‌های دانش‌بنیان نهادینه شوند که با توجه به بازار استان و زمینه‌های استان‌ها فعالیت کنند. یوسف عباسپورگیلانده، رئیس پارک علم و فناوری استان اردبیل هم یکی دیگر از افرادی است که مزیت تخصصی شدن فعالیت‌ها را واگذاری راحت‌تر پروژه‌ها به پارک‌ها می‌داند. او معتقد است: «قطعا اگر فعالیت‌ها به‌صورت تخصصی دنبال شود شرایط برای گرفتن پروژه‌ها متفاوت می‌شود. نگاه کنید امروز کل کشور اردبیل را به‌عنوان قطب کشاورزی و تولیدکننده ماشین‌آلات کشاورزی می‌شناسند و فعالیت تخصصی باعث می‌شود تا هرگاه در کشور قرار باشد پروژه‌هایی مرتبط با این حوزه‌ها ایجاد شود، پارک ما به‌عنوان مرجع این حوزه شناخته شود.»
پارک‌های تخصصی الگوی مناسبی‌اند؟
با وجود اینکه سهم پارک‌های علم و فناوری تخصصی در کشور هنوز آن‌طور که باید زیاد نیست، اما نمی‌توان به‌صورت صفر و صدی به این حوزه نگاه کرد. یعنی نباید انتظار داشته باشیم که همه پارک‌های علم و فناوری فعلی یکباره تغییر کرده و به حالت تخصصی بیایند یا در مقابل از شکل‌گیری پارک‌های علمی و فناوری تخصصی جدید هم جلوگیری کنیم. به نظر می‌رسد بهتر است در کنار پارک‌های موجود بستر را برای فعال شدن پارک‌های جدید در حوزه‌های استراتژیک و دارای اولویت کشور هم آماده کرد تا از این طریق در برخی از حوزه‌ها مانند هوش مصنوعی، کوانتوم، رباتیک و... هم شاهد فعالیت پارک‌های تخصصی باشیم. پارک‌هایی که البته با استفاده از ظرفیت شبکه‌سازی، امکان ارتباط‌گیری آنها با شرکت‌های موجود در پارک‌های دانشگاهی و استانی هم فراهم شود تا عملا از این طریق ایران در حوزه‌های نام‌برده‌شده، دارای هاب‌های اثرگذاری باشد. اما در مقابل ما نخبگان زیادی را هم از دست می‌دهیم که در حوزه‌های غیر از کشاورزی و تولید ماشین‌آلات این حوزه فعالیت می‌کنند، یعنی عملا با تخصصی شدن پارک دیگر قادر نخواهد بود به آنها خدمات ارائه کند.
