جواد میرگلوی بیات، کارشناس مسائل منطقه: امروز امارات متحده عربی چهارمین سرمایه‌گذار در قاره آفریقا پس از چین، اتحادیه اروپا و آمریکاست و تا کنون بیش از 60 میلیارد دلار در این قاره سرمایه‌گذاری کرده است. اماراتی‌ها در بخش بندر، حمل و نقل و توزیع کالا و خدمات و همچنین نظامی و امنیتی در نقاطی در این قاره حضور پیدا کرده‌اند که حتی چینی‌ها هم بعضاً در آن‌ها فعالیت ندارد یا پس از اماراتی‌ها وارد کارزار شدند. اگرچه نهاد‌ها و سازمان‌های دیگر اماراتی نیز در بسط نفوذ این کشور در آفریقا مشارکت دارند ولی دو شرکت بزرگ بندری ابوظبی و دبی که البته حوزه فعالیتشان فراتر از بندرگاه‌ها است نقش مهم و محوری در راهبرد نفوذ امارات در آفریقا و سند چشم‌انداز 2071 این کشور دارند. بنابراین برای شروع بحث لازم است که در ابتدا با این دو شرکت بزرگ اماراتی که در بخش ساخت و توسعه و نگهداری بنادر، کشتیرانی، تجارت و حمل و نقل، ساخت و توسعه مناطق آزاد، دیجیتال و شهر‌های اقتصادی و... فعالند آشنا شویم. 
DP World همان طور که از نامش پیداست در دبی مستقر است و کار خودش را البته نه با این اسم بلکه به عنوان متولی تنها بندر دبی یعنی بندر رشید از سال 1972 شروع کرد. در سال 1979 بندر جبل علی تأسیس شد و به موازات رشد امارات به رشد خود ادامه داد. این شرکت هرچند در ظاهر خصوصی ولی تحت کنترل مستقیم محمد بن راشد و خاندان حاکم دبی است، با این وجود سرمایه‌گذارانی از انگلیس، استرالیا و نقاط دیگر نیز دارد. DP World در امارت دبی، بندر جبل علی، بندر کشتی‌های کروز الرشید، بندر الحمریه، ماریناس و سه منطقه آزاد جبل علی، پارک ملی صنعتی و منطقه آزاد اتوموبیل را در اختیار دارد. بندر جبل علی خود را یک ابرهاب دریایی در منطقه می‌داند که 3.5 میلیارد انسان را تحت پوشش خود دارد که 150 بندر دنیا را به هم متصل می‌کند. این شرکت بنا به گزارشی که در سال 2024 انتشار یافت، در 74 کشور دنیا در 500 طرح تجاری و اقتصادی (مانند بنادر، پایانه‌های باری، زیرساخت‌ها، مناطق آزاد، خدمات دریایی، تکنولوژی و...) سرمایه‌گذاری کرده است. کل سرمایه به کار گرفته شده در این شرکت 37 میلیارد دلار بوده و بیش از 108 هزار نفر برای مجموعه بنادر جهانی دبی کار می‌کنند. درآمد ناخالص DP در سال 2023 به 18.25 میلیارد رسید درحالی‌که در سال 2019 این عدد 7.68 میلیارد دلار بود. این شرکت در مجموعه بنادر و تأسیساتی که در دنیا دارد در سال 2024 توانست به رکورد جابه‌جایی 100 میلیون کانتینر برسد که این عدد 9.2 درصد از ظرفیت کل جابه‌جایی در سطح جهان را تشکیل می‌دهد. این رقم در سال 2014، 75 میلیون کانتینر بود. 
دومین مجموعه بزرگ اماراتی که در سال‌های اخیر به طور چشم‌گیری بر فعالیت‌های خود افزوده و به طور کاملاً چراغ خاموش و بدون سر و صدا به دنبال رقابت با مشابه خود در دبی رفته مجموعه AD Ports است. این شرکت فعالیت خود را در سال 2006 در ابوظبی آغاز کرد. 75 درصد از سهام این شرکت متعلق به هلدینگ توسعه ابوظبی (ADQ) است. شرکت بنادر ابوظبی 13 درصد از اقتصاد غیرنفتی امارات را تشکیل می‌دهد. فعالیت‌های این AD Ports در پنج بخش، بندر، شهر‌های اقتصادی و مناطق آزاد، کشتیرانی و دریانوردی، دیجیتال و حمل و نقل است و در 46 کشور دنیا ازجمله آفریقا فعالیت دارد. در سال 2023 درآمد آن حدوداً 3.1 میلیارد دلار بود که 326 میلیون دلار آن سود خالص محسوب می‌شود. سرمایه‌گذاری مجموعه بنادر ابوظبی تاکنون تقریباً 15.4 میلیارد دلار بوده است. آن‌ها در سال 2023 با رشد 13 درصدی به تعداد 4.91 میلیون کانتینر جابه‌جایی داشتند که در مقابل رکورد 100 میلیون کانتینری DP بسیار کم است. آن‌ها همچنین 40 میلیون تن بار و 597 هزار مسافر با کشتی‌های کروز جابه‌جا کردند. بنادر و پایانه‌های باری تحت نظر AD به 27 نقطه می‌رسد که بیش از 10 مورد آن درون امارات متحده عربی و بیشتر در امارت ابوظبی قرار دارند. مهم‌ترین بندر برای این مجموعه بندر خلیفه در ابوظبی است که نقش بندر جبل علی برای دبی را بازی می‌کند. 
با توضیحاتی که درباره این دو مجموعه مهم در امارات متحده عربی آمد، حضور این کشور در آفریقا را مورد بررسی قرار می‌دهیم. مؤسسه ایتالیایی مطالعات سیاست بین‌الملل، در مقاله‌ای راهبرد اماراتی‌ها در آفریقا را با عبارت «یک بندر، یک گره» توصیف کرده است که در اینجا با مروری بر آن حضور ابوظبی و دبی را در آفریقا مورد واکاوی قرار می‌دهیم. 
اماراتی‌ها با سرمایه‌گذاری در بنادر و زیرساخت‌های آفریقایی به دنبال مسیر ژئواستراتژیکی هستند که می‌توان آن را همانند یک مقیاس کوچک از ابتکار یک کمربند و یک جاده چین دانست. سرمایه‌گذاری اماراتی‌ها در آفریقا درواقع تبدیل این کشور برای لولایی است که دو دروازه بزرگ آسیا و آفریقا را به هم ارتباط می‌دهد. اماراتی‌ها در آفریقا در نقاطی ورود کردند که چینی‌ها یا هنوز در آن‌ها حضور ندارند یا بعد از امارات وارد شدند. درواقع دبی و ابوظبی تاکنون توانسته‌اند با چینی‌ها در بخش بندرداری و زیرساخت‌های لازم و ملحقات به آن رقابت کنند. اماراتی‌ها در سند 2071 این کشور که در سال 2021 در پنجاهمین سالگرد تشکیل امارات متحده عربی انتشار دادند، مسیرشان را برای 50 سال بعد مشخص کردند. در این سند امارات روزبه‌روز از اقتصاد نفتی فاصله می‌گیرد و اقتصاد مبتنی بر تجارت که مسیر‌هایش به بنادر این کشور ختم شود، در اولویت قرار می‌گیرد. البته این مسیری بود که اوایل دهه اول هزاره سوم شروع شده و با شعار اول اقتصاد، به پیش می‌رود. آن‌ها با ارتباط خوب با تمام قدرت‌های بزرگ توانسته‌اند جایگاه سیاسی خوبی به دست بیاورند و با سرمایه‌گذاری در تجارت، حمل و نقل و زیرساخت و... در کشور‌های مختلف ازجمله قاره آفریقا به سوی اهداف خود حرکت کنند. 
اماراتی‌ها در آفریقا الگو‌های مختلفی از مشارکت و سرمایه‌گذاری دارند، آن‌ها یا با شرکت‌های محلی مشارکت می‌کنند یا آن‌ها را به تملک خود درمی‌آورند. برای مثال DP World با گروه CDC یک شرکت سرمایه‌گذاری در آفریقا و مستقر در بریتانیا یک همکاری تعریف کرد. شرکتی که در بنادر مبدأ و مقصد، انبار‌های کانتینری، حمل و نقل و مناطق آزاد به ویژه فعال در داکار (سنگال)، السخنه (مصر)، بربره (سومالی‌لند)1 بود. شرکت مشابه ابوظبی نیز در سال 2022 با شرکت آدانی و مناطق آزاد هند تفاهم سرمایه‌گذاری مشترک در بنادر و زیرساخت‌های تانزانیا امضا کرد. AD همچنین با شرکت تأمین مالی آفریقا که در زیرساخت‌ها فعال است یک قرارداد همکاری به امضا رساند. در سال 2021 بود که DP اعلام کرد شرکت امپریال لوجستیک، یک شرکت فعال در بخش حمل و نقل و دسترسی به بازار در اروپا و آفریقا را خریده است. در سال بعد امپریال گروه J&J را خرید، شرکتی که راه‌حل نقطه آخر به آخر در حمل و نقل دالان شمال به جنوب در جنوب شرقی آفریقا را ارائه می‌کرد. شرکت امپریال همچنین سهام عمده شرکت توزیعی FMCG را که جزیی از یک شرکت آفریقایی در توزیع کالا و مواد غذایی در نیجریه بود را به دست آورد. با توجه به ماهیت خود این دو شرکت اماراتی و شراکت‌ها و خرید‌هایی که در آفریقا انجام دادند، نشان می‌دهد هدف آن‌ها فقط حضور بندری و خدمات بندری و دریایی نیست، بلکه آن‌ها به دنبال حضور همه‌جانبه با محوریت تجارت بین‌الملل و توزیع کالا و خدماتند و اقتصاد رو به رشد آفریقا این فرصت را برای آن‌ها فراهم می‌آورد. 
هرچند که بین ابوظبی و دبی نوعی رقابت بسیار پنهان وجود دارد، ولی حضور آن‌ها در آفریقا نوعی ویژند‌سازی (برند‌سازی) برای امارات متحده عربی است و هر دو شرکت در این مسیر تلاش می‌‌کنند. AD سال 2016 بود که وارد آفریقا شد ولی فاصله فعالیت‌های این مجموعه با DP زیاد است و آن‌ها در تلاشند که این فاصله را کم کنند. هرچند که در این مسیر به‌هیچ‌وجه نوعی رقابت مخرب دیده نمی‌شود چراکه هر دو به یک راهبرد یعنی اقتصاد مبتنی بر تجارت ایمان دارند. تجارت خارجی امارات متحده عربی در سال 2024 به 810 میلیارد دلار رسید و هر دو امیرنشین به خوبی می‌دانند که این عدد فوق‌العاده بدون همکاری با هم ممکن نبود. 
DP برنامه‌ریزی کرده تا سال 2029 سه میلیارد دلار دیگر در بخش بندر و زیرساخت‌های قاره آفریقا سرمایه‌گذاری کند. DP WORLD در بیش از 70 طرح مختلف در نواحی مختلف ساحلی و خشکی آفریقا مشارکت دارد و به قول مدیر این مجموعه در 48 بازار این قاره فعال است. 10 درصد از درآمد این مجموعه در سال 2021 از آفریقا به دست آمده و تعداد شرکت‌های آفریقایی که در دبی ثبت شده‌اند به طور متوسط در هر سال بیش از 15 درصد رشد داشتند. DP در سال 2008 قرارداد 30 ساله در بندر الجزایر امضا کرد و سال 2000 در السخنه در جنوب کانال سوئز با دولت مصر قرار داد بست. این مجموعه همچنین از سال 2006 در جیبوتی با مشارکت دولت و بخش خصوصی این کشور حضور بسیار قوی داشته که البته با هنگ‌کنگی‌ها در یک چالش جدی به سر می‌برد. بربره سومالی‌لند نیز نقطه دیگری است که DP World از سال 2017 در آنجا حضور همه‌جانبه دارد و آن را به نوعی نبض شرق آفریقا می‌داند. این حضور در سومالی‌لند موجب چالش با دولت سومالی و همچنین جیبوتی شد. DP در بوساسو سومالی (منطقه خودمختار) با همکاری P&O یک امتیاز 30 ساله از سال 2017 به دست آورد. کیگالی رواندا نیز از سال 2016 با یک قرارداد 25 ساله با دبی وارد شراکت شد. ماپوتو در موزامبیک از سال 2006 محل حضور DP بود. بندری در آفریقای جنوبی از سال 2019 و بندری در غرب آفریقا یعنی آنگولا نیز از سال 2020 در قرارداد‌های بلندمدت زیر سرمایه‌گذاری DP رفت. داکار سنگال نیز در قرارداد 25 ساله با DP همکاری خود را شروع کرد. بندر دیگری در سنگال به اسم Ndayane در سال 2020 مورد توجه دبی قرار گرفت که حضور خود در شمال غرب آفریقا را با ارتباط با داکار تقویت کند. بانانا در کنگو با قرار داد 30 ساله در سال 2021 با مشارکت 70 درصدی DP در آب‌های آزاد جنوب غرب آفریقا نیز در حال ساخت و توسعه است. ابوعمامه در سودان در سال 2022 با دبی همکاری خود را شروع کرد و سرمایه‌گذاری دیگری در آنجا انجام شد. تانزانیا که در ادامه به آن می‌‌پردازیم و کنیا نیز مقاصد بعدی DP هستند. AD Ports نیز در سفاجا در حوزه دریای سرخ مصر یک قرار داد 30 ساله در 2023 منعقد کرد. همچنین بنادر العریش، غرب پرت سعید، شرق پرت سعید، السخنه و شرم‌الشیخ نقاط دیگری هستند که مجموعه ابوظبی در مصر در آنجا سرمایه‌گذاری کرده است. کامسار گینه محل دیگر سرمایه‌گذاری AD Ports است. جزیره‌ای به اسم Mauritius در شرق ماداگاسکار نیز در سال 2019 مورد توجه بخش گردشگری AD قرار گرفت. در موریتانی در شمال غرب آفریقا نیز ابوظبی سرمایه‌گذاری داشته است. آنگولا در غرب آفریقا نیز هدف مدیران ابوظبی قرار گرفته و قرارداد‌های مهمی در آنجا امضا کردند. البته نمی‌توان تمام نقاطی که این دو شرکت در آنجا سرمایه‌گذاری کرده‌اند را در یک متن گرد هم آورد ولی سعی شد که مهم‌ترین موارد به طور خلاصه ذکر شود. 
چالش‌های مختلفی برای این دو شرکت در آفریقا وجود دارد. از رقابت با کشور‌های مختلف منطقه تا سطح جهان، از رقابت‌های سیاسی داخلی در کشور‌ها تا مشکلات بین‌المللی در قاره آفریقا و همچنین بازی قدرت‌های بزرگ، چالش‌های زیادی برای امارات ایجاد کرده و خواهند کرد. یکی از این چالش‌ها حضور رقبای منطقه‌ای مانند قطر و ترکیه است که با سرمایه 4 میلیارد دلاری به دنبال نفوذ در آفریقا هستند. می‌توانید به این دو کشور سلطنت عمان را نیز اضافه کنید. از سوی دیگر، چالش چین و روسیه است. اگر چین با طرح یک کمربند یک جاده در سال 2013 و روس‌ها با واگنر‌ها در 2017 وارد آفریقا شدند، ولی مواردی وجود دارد که اماراتی‌ها قبل از آن‌ها در آفریقا وجود داشتند. برای مثال اگر چینی‌ها در پانتلند سومالی در بندر ایل از سال 2019 حضور دارند، اماراتی‌ها در بندر بوساسو از 2017 و همچنین در نیروی دریایی سومالی از 2011 حضور داشته‌اند. در رواندا، چینی‌ها در 2020 آمدند ولی امارات از 2016 در بندر کیگالی بود. در موزامبیک چینی‌ها در سال 2016 و نیرو‌های واگنر روسیه از 2019 بودند، ولی DP از سال 2006 در آنجا سرمایه‌گذاری کرده است. در گینه نیز ابوظبی قبل از چینی‌ها فعالیت‌های خود را آغاز کرد. در سنگال اماراتی‌ها از سال 2008 در داکار حضور دارند ولی چینی‌ها 2013 وارد آنجا شدند. به طور کلی می‌توان گفت امارات متحده عربی تنها کشوری است که می‌تواند در غرب و شرق آفریقا با چینی‌ها رقابت کند و اتفاقاً رقیب جدی در بخشی از مناطق و حق امتیاز‌ها شود. برای مثال پایانه کانتینری دراله در جیبوتی، کنیا، مصر، سودان و بندر باگامویو در تانزانیا (که البته در تانزانیا اوضاع به نفع امارات در حال رقم خوردن است) محل چالش آنهاست. با این حال این دو کشور منافع مشترکی در آفریقا دارند که تأمین امنیت دریایی یکی از آنهاست. از سوی دیگر شرکت دریایی COSCO در طرح پایانه کانتینری خلیفه ابوظبی از سال 2017 فعال است و یک قرارداد 35 ساله دارند. این بدان معناست که این دو کشور در بلندمدت منافع همسانی دارند؛ چراکه طرح یک کمربند یک جاده موجب افزایش حجم تجارت در این قاره و افزایش فعالیت‌های زیرساخت‌های بندری و حمل و نقل می‌شود که برای امارات نیز مفید فایده است. البته این دو کشور در آفریقا طرح‌های مشترکی نیز دارند. برای مثال در کنگو، آن‌ها در حال ساخت یک منطقه اقتصادی هستند. 
چالش دیگر اماراتی‌ها مسئله تأمین امنیت دریایی، امنیت کشور‌هایی که در آن‌ها سرمایه‌گذاری کرده‌اند و تأمین شبکه زیرساخت‌های خود است. درواقع سرریز حضور اقتصادی در آفریقا در میان‌مدت و بلندمدت قطعاً حضور نظامی، امنیتی و سیاسی و حتی فعالیت‌های انسان‌دوستانه خواهد بود. چنانچه که آن‌ها در اریتره و سومالی‌لند پایگاه نظامی ساختند. چنانچه که در الجزایر در ساخت تجهیزات نظامی از سال 2008 همکاری دارند، همکاری سیاسی و نظامی مصر نیز یکی دیگر از این موارد است. تانزانیا، کنگو، آنگولا را هم می‌توان به این فهرست اضافه کرد که قرارداد‌های مختلف در بخش نظامی و امنیتی بین آن‌ها با امارات امضا شده است. حضوری در این سطح در کشور‌ها در فضای سیاسی داخلی و رقابت‌های داخلی و منطقه‌ای قطعاً موجب عکس‌العمل خواهد بود، مخصوصاً در آفریقا که دولت‌ها و جوامع بی‌ثبات‌ترند. در سودان بعد از عمرالبشیر اماراتی‌ها به مشکل برخوردند. جیبوتی بعد از اینکه DP یک دالان برای تأمین اتیوپی از سومالی‌لند ایجاد کرد و انحصار جیبوتی در این مورد را از بین برد، پایانه شرکت متعلق به DP را از آن‌ها پس گرفت. حضور آن‌ها در سومالی نیز پیچیدگی زیادی دارد. در کنیا حمایت ابوظبی از یک طرف رقابت، موجب اعتراضات جدی شده است. در تانزانیا نیز مخالفان رئیس‌جمهور این کشور خانم سامیه حسن را به سبب ارتباط با امارات به شدت تحت فشار قرار دادند. چالش اماراتی‌ها با ایران در دریای سرخ و یمن نیز یکی دیگر از مواردی است که امارات مجبور شده در کشور‌های منطقه نوعی سیاست ستیزه‌جویانه را در پیش بگیرد که موجب اعتراضات شده و در مواردی مانند سودان عملاً وارد جنگ شده است. دخالت آن‌ها در قضایای میان مصر و اتیوپی از دیگر ریسک‌های امارات است که پیچیدگی مسائل ممکن است موجب بی‌اعتمادی دولت‌ها و ملت‌های منطقه نسبت به دولت ابوظبی شود. همراهی امارات با اسرائیل نیز خشم ملت‌های منطقه را در پی داشته که در بلندمدت تهدید جدی برای امارات به حساب می‌آید. قاعده کلی حضور امارات در آفریقا عدم چالش با قدرت‌های بزرگ و درگیر نکردن خود در مناطقی است که آن‌ها حضور جدی و مهم دارند، ولی این مسئله در بلندمدت نیز نمی‌تواند به این شکل ادامه پیدا کند. 

پی‌نوشت
 1. سومالی‌لند یا آن طور که اعراب می‌گویند ارض صومال، منطقه‌ای خودمختار در شمال سومالی است که داعیه جدایی‌طلبی دارد. 

منابع
1- https://www.ispionline.it/en/publication/one-port-one-node-the-emirati-geostrategic-road-to-africa-131893
2- https://www.theafricareport.com/222929/africa-maritime-investment-tightens-uaes-grip-on-the-continent/
3- https://www.adports. ae/
4- https://www.dpworld.com/