ندا اظهری، مترجم: 20 سال از ظهور جنبش دسترسی آزاد (دسترسی آزاد) برای مقالات می‌گذرد و مدل‌های متفاوتی از نوع انتشار مقالات به عنوان جایگزینی برای مدل‌های اشتراکی تثبیت شده، ظاهر شده‌اند که به پیچیدگی روزافزون چشم‌انداز انتشار مقالات دسترسی آزاد کمک می‌کنند. یکی از رویکرد‌های محبوب در دسترسی آزاد به مقالات که به طور گسترده به عنوان مدل «پرداخت از سوی نویسنده» شناخته می‌شود، بر استفاده از «هزینه‌های پردازش مقاله» (APC) متکی است که در آن، ناشران برای انتشار مقالات خود هزینه دسترسی آزاد دریافت می‌کنند. همان طور که چشم‌انداز انتشار مقالات دسترسی آزاد همچنان به رشد در مقیاس بزرگ ادامه می‌دهد، مدل APC با حمایت سرمایه‌گذاران و سیاست‌های سازمانی دسترسی آزاد و به تازگی به واسطه مدل خواندن و انتشار و مدل موسوم به «توافقات تحول آفرین» دچار تغییر و تحول می‌شوند.

   پرداخت از سوی نویسنده؛ محبوب‌ترین روش ناشران
مدل «پرداخت از سوی نویسنده» بر حسب مدل اشتراک یا صرفاً جریان درآمدی، به طور چشمگیری به یک منبع درآمد محبوب برای ناشران تبدیل شده است. در حالی که پنج ناشر بزرگ تجاری دنیا شامل الزویر، سیج، اسپرینگر نیچر، تیلور و فرانسیس و ویلی از APC‌ها برای تکمیل استراتژی‌های درآمدی موجود استفاده می‌کنند، ناشران دیگر مانند «فرانتایرز» و MDPI برای تولید درآمد صرفاً به APC‌ها متکی هستند. همچنین ثابت شده است که APC‌ها برای ناشران سودآور است اما این مسئله، بحثی را بین محققان به راه انداخته است که برای پرداخت چند هزار دلاری برای هر مقاله تلاش می‌کنند یا منابع را از پژوهش‌های خود منحرف کرده و به عنوان مانعی اصلی برای انتشار مقالات دسترسی آزاد عمل می‌کنند. در مقابل این سابقه گفته شده، مدل دسترسی آزاد الماس به تازگی مورد علاقه سیاست‌گذاران و محققان قرار گرفته است؛ چرا‌که نویسندگان و خوانندگان نیز به دلایل اقتصادی از این امر مستثنی نیستند. در حالی که الماس دسترسی آزاد نشان‌دهنده ابتکارات انتشاراتی جامعه محور و آکادمیک و تحت مالکیت است، اطمینان از پایداری مالی مجلات دسترسی آزاد الماس یک چالش مداوم است.
با توجه به رواج مدل‌های مبتنی بر APC، نیاز به داده‌های معتبری وجود دارد که بتوان از تصمیم‌گیری مبتنی بر شواهد از سوی مؤسسات، سرمایه‌گذاران یا کنسرسیوم‌ها در طول مذاکرات با ناشران یا در چهارچوب سیاست‌گذاری علمی پشتیبانی کند. فقدان شفافیت در مورد پرداخت APC‌ها، همراه با تمرکززدایی نویسندگانی که از منابع مالی خود پرداخت می‌کنند، توانایی بیشتر مؤسسات و جامعه جهانی را به طور کلی برای اطلاع از میزان هزینه شده برای هزینه‌های انتشار مقالات دسترسی آزاد محدود کرده است. مطالعاتی که APC‌ها را در سطح سرمایه‌گذار، کشور، مؤسسه یا سطح انضباطی مورد تجزیه و تحلیل قرار داده‌اند، با محدودیت‌هایی مواجه شده‌اند. به عنوان مثال، تشخیص اینکه چه کسی مسئول پرداخت APC بوده یا حضور معافیت‌ها یا تخفیف‌ها، بدون تماس با نویسندگان دشوار است. در داده‌های APC که معمولاً از فهرست مجلات دسترسی آزاد استفاده می‌شود، مجلات ترکیبی را شامل نشده و هزینه‌های تاریخی ندارند.

   رکوردشکنی APC با پرداخت 448 میلیون یورویی
در حالی که مؤسسات در موقعیت بهتری برای ردیابی مخارج APC قرار دارند، چنین اطلاعاتی معمولاً به طور سیستماتیک ردیابی نمی‌شوند و مؤسسات را مجبور می‌کنند طیف وسیعی از روش‌ها را برای برآورد هزینه‌های نویسندگان وابسته به خود به کار گیرند. این تخمین‌ها اغلب در دسترس عموم نیستند. یکی از این استثنا‌ها، طرح ابتکاری APC آزاد در آلمان است که شامل مجموعه‌ای از داده‌های خاص در APC است که توسط دانشگاه‌ها، سرمایه‌گذاران و مؤسسات پژوهشی از اروپا و آمریکای شمالی پرداخت می‌شود. تا امروز، مدل APC آزاد رکورد‌های APC را برای 224 هزار و 692 مقاله با پرداخت حدوداً 448 میلیون یورو توسط 429 مؤسسه از سال 2005 تا 2024 شکسته است. درنتیجه، مطالعات از روش‌های مختلفی برای جمع‌آوری APC‌ها و پر کردن نقاط داده از دست رفته، استفاده کرده‌اند مانند استفاده از یک APC متوسط که برای جدیدترین هزینه APC برای یک مجله نسبت به مقالات قدیمی‌تر درخواست داده یا با تکیه بر داده‌های خود گزارش از طریق راه ابتکاری APC آزاد. این رویکرد‌ها ممکن است در خدمت اهداف مطالعات باشند. رویکرد متفاوتی نیز در سال 2023- 2022 اتخاذ شد که APC‌های سالانه 6 هزار و 252 مجله را از چند مجموعه داده باز و عکس‌های فوری وبسایت مجله تاریخی جمع‌آوری کرد. برای تکمیل و گسترش این کار که به مجلات منتشر شده توسط پنج ناشر بزرگ دنیا محدود شده و در بازه 2015 تا 2018 بوده، مطالعات جدید بر مجموعه داده‌های جدیدی متکی است که با استفاده از یک رویکرد مشابه ایجاد شده است، اما شامل فهرست قیمت‌های سالانه برای 6 ناشر بزرگ شامل MDPI، فرانتایرز، الزویر، اسپرینگر نیچر، PLOS و ویلی است. محققان از این مجموعه داده جدید برای ارزیابی میزان جهانی APC‌های پرداخت شده برای انتشار مقالات با دسترسی آزاد به این 6 ناشر در سال‌های اخیر استفاده کرده‌اند.

   چاپ سالانه مقالات درماتولوژی و درمان با هزینه 6850 دلاری
محققان برای ارزیابی هزینه‌های پردازش مقالات (APC) سالیانه، داده‌هایی را از فهرست قیمت APC حدود 6 ناشر بزرگ دنیا یعنی اسپرینگر، PLOS، MDPI، فرانتایرز، الزویر، نیچر و ویلی به دست آوردند. مجموعه داده‌ها شامل قیمت‌های APC برای 8712 مجله خاص و 36 هزار 618 نقطه داده (ترکیب مجله- سال) به مدت 5 سال بین سال‌های 2023- 2019 است. داده‌های APC از 37 فهرست قیمت ناشر گرفته شده و برای تولید یک مجموعه داده منسجم و قابل استفاده مجدد پاکسازی شده‌اند. بیشتر فهرست‌های قیمت ناشران شامل حداقل یک ISSN (شماره استاندارد بین‌المللی پیایند) یا (شاپا) هستند، اما همیشه مشخص نمی‌شود که ‌شناسه ارائه شده با شماره سریال چاپی (pISSN) یا الکترونیکی (eISSN) مطابقت دارد یا خیر. بنابراین، مجموعه داده، چنین تمایزی را ایجاد نکرده و در عوض، دو ستون شاپا شامل ISSN-1 و ISSN-2 است. در مواردی که ناشران یک شاپا ارائه می‌کنند، آن را به ISSN-1 اختصاص می‌دهند. در مواردی که ناشران بین eISSN و pISSN تمایز قائل می‌شوند، eISSN را به ISSN-1 و pISSN را به ISSN-2 اختصاص می‌دهند. فهرست قیمتی که «اسپرینگر نیچر» بین سال‌های 2021 و 2023 منتشر کرد، امکان بررسی سریع و زمان تولید مقالات برای کاهش تأخیر در انتشار را فراهم کرده است. به عنوان مثال، انتشار سریع مقالات در حوزه «درماتولوژی و درمان» با دو هفته داوری دقیق و سه تا چهار هفته که صرف پذیرش و انتشار آنلاین آن‌ها می‌شود، با هزینه‌ای 6850 دلاری در سال 2023 صورت می‌گیرد. بنابراین، «هزینه‌های سریع خدمات» (RSF)‌ها به عنوان یک APC برای مجله برتر در نظر گرفته شده‌اند.

   انتشار سالانه 9 هزار مجله طلایی
محققان برای برآورد هزینه‌های APC، تعداد مقالات دسترسی آزاد طلایی یا دسترسی آزاد ترکیبی را در هر مجله مورد ارزیابی قرار داده‌اند. OpenAlex به عنوان یک پایگاه برای بازیابی نشریات علمی و یک نمایه استنادی جدید و در حال تکامل با برخی محدودیت‌های فراداده، شناخته شده و محققان به این واسطه تعداد مقالات را بررسی کرده‌اند. یکی از این ارزیابی‌ها براساس انواع مقالات مرتبط است. مهم‌ترین چالشی که در این میان وجود دارد، تشخیص این مورد است که کدام مقالات را می‌توان دارای قابلیت APC در نظر گرفت یا کدام مقالات مشمول APC می‌شود. به طورکلی، انواع مقالات پژوهشی و مروری در این گروه قرار می‌گیرند در حالی که نامه‌ها به سردبیر، اصلاحات، دیدگاه‌ها و سرمقاله‌ها این‌گونه نیستند.
ترکیب سال و مجله در مجموعه داده‌هایی که محققان مورد ارزیابی قرار می‌دهند، به عنوان مقالات طلایی یا ترکیبی در فهرست قیمت ناشران طبقه‌بندی می‌شود. مجلات طلایی به آن دسته از مجلاتی اطلاق می‌شود که تمام مقالات آن‌ها دسترسی آزاد و مشمول APC هستند در حالی که مجلات ترکیبی، مجلاتی مبتنی بر اشتراک بوده و با پرداخت دسترسی آزاد، APC را برای مقالات جداگانه ارائه می‌دهند. برای مجلات طلایی، به دلیل نوسانات و اشتباهاتی که رخ داده، از وضعیت دسترسی آزاد بازگردانده شده توسط پایگاه OpenAlex استفاده نشده و در عوض محققان، تمام مقالات منتشر شده در این مجلات را به عنوان مقالات دسترسی آزاد مشمول APC در نظر گرفته‌اند. از میان 9 هزار و 494 مجله طلایی منتشر شده در سال، برای حدود 8 هزار و 380 مجله APC بالای صفر دلار در نظر گرفته شده است. از این تعداد، 8 هزار و 221 مجلات ترکیبی را می‌توان با حداقل یک مقاله مطابق با شاپا در این پایگاه مطابقت داد. برای مجلات فهرست شده به عنوان ترکیبی، 27 هزار و 113 ترکیب مجلات سالانه در مجموعه داده APC وجود داشت که 26 هزار و 994 مورد آن حاوی اطلاعات APC بود. همچنین با تطبیق با پایگاه OpenAlex با استفاده از شاپا مجلات، محققان توانستند حداقل یک مقاله را برای 26 هزار و 554 مجلات ترکیبی در سال شناسایی کنند. در این مجلات، تنها بخشی از مقالات موجود به عنوان مقالات ترکیبی دسترسی آزاد مشمول APC قرار گرفته‌اند.

   کاهش 68 درصدی مقالات دسترسی آزاد مشمول APC
در تجزیه و تحلیل وضعیت مقالات دسترسی آزاد در مجلات ترکیبی مشخص شد که برخی از مجلات نرخ بسیار بالایی از دسترسی آزاد ترکیبی (گا‌هی تا 100 درصد) را نشان می‌دهند که با گزارش‌های نرخ‌های ترکیبی بسیار پایین در حدود 4 الی 10 درصد تناقض دارد. بررسی‌ها نشان می‌دهد بسیاری از این مجلات با مجلاتی که با تأخیر دسترسی آزاد پیدا می‌کنند، مطابقت دارند؛ به این معنی که مجلات اشتراکی که تمام محتوای خود را پس از یک دوره تحریم خاص مجله، در دسترس قرار می‌دهند. به عنوان مثال تاکنون 154 مجله شناسایی شده‌اند که به برنامه بایگانی باز الزویر تعلق دارند. برخی از مقالات در این مجله به اشتباه در قالب مجلات ترکیبی طبقه‌بندی شده‌اند. مقالات دسترسی آزاد تأخیری را می‌توان با مجوز «ناشر خاص دسترسی آزاد» شناسایی کرد در حالی که مجوز‌های CC-BY (مجوز ارجاع که امکان کپی، نشر، نمایش و اجرای اثر و آثار اشتقاقی را می‌دهد) مقالات را نشان می‌دهند که برای آن‌ها یک دسترسی آزاد ترکیبی APC پرداخت شده است. پس از محدود کردن مقالات ترکیبی به مقالات دارای مجوز CC (مشترکات خلاقانه) از همه ناشران، تعداد مقالات دسترسی آزاد ترکیبی با قابلیت APC در مجموعه داده کلی، 68.4 درصد کاهش یافت. مجموعه داده حاصل شامل 24 هزار و 747 مجلات ترکیبی سالانه با حداقل یک مقاله دارای APC برای 635 هزار و 66 مقاله منتشر شده در مجلات ترکیبی دسترسی آزاد بین سال‌های 2019 و 2023 است که در معرض APC قرار گرفته‌اند.

   افزایش 496 دلاری APC برای تعدیل تورم در 2023
اگر بخواهیم میزان APC محاسبه شده برای مقالات را برحسب تورم محاسبه کنیم، باید به این نکته توجه کرد که نرخ تورم به ویژه در دوره پنج‌ساله بین 2019 تا 2023 بالا بوده است. طبق آمار صندوق بین‌المللی پول، «شاخص قیمت مصرف‌کننده» (CPI) جهانی حدود 25.4 درصد، CPI برای آمریکا 19.1 درصد و CPI برای اقتصاد‌های پیشرفته 16.5 درصد بوده است. CPI برای اقتصاد‌های پیشرفته مناسب‌ترین شاخص برای تعدیل تورم عمومی برای APC‌های گزارش شده توسط 6 ناشر به شمار می‌رود. با تعدیل تورم در فهرست قیمت‌ها، هر APC سالانه با استفاده از اقتصاد‌های پیشرفته CPI به دلار سال 2023 تعدیل شد. از آنجایی که CPI اقتصاد‌های پیشرفته از سال 2019 تا 2023 حدود 1.165 بوده، APC برای دستیابی به ارزش معادل سال 2023 از حدود 3000 دلار به 3496 دلار رسید.

   9 میلیارد دلار درآمد پردازش مقالات 6 ناشر در 5 سال
برای محاسبه تعداد مقالات مشمول APC در هر مجله، تمام مقالات یک مجله و اولین سال نسبت به ارزش APC مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند. البته برای ماحسبه دقیق‌تر نمی‌توان تخفیف‌های درنظر گرفته شده ناشران را هم در نظر نگرفت. مجلات گاهی به نویسندگان تخفیف یا معافیت می دهند درصورتی‌که قادر به پرداخت کامل APC نباشند. به‌عنوان مثال، اسپرینگر، الزویر، نیچر و ویلی معافیت‌ها و تخفیف‌هایی را برای نویسندگان کشورهای با درآمد پایین تا متوسط ارائه می‌کنند اما بدون داده‌های در دسترس عموم، نمی‌توان این موارد را مدنظر قرار داد. MDPI از حدود 15 درصد تخفیف در معتبرترین مجلات تا 100 درصد در مجلات جدید یا علوم انسانی را اعلام کرده است. «فرانتایرز» نیز گزارش داده که 22 میلیون و 900 هزار دلار مبلغ حمایتی را برای بیش از 30 هزار نویسنده در نظر گرفته است. از این مقالات، 44 درصد نویسندگان از آمریکای جنوبی و 38 درصد از کشورهای آفریقایی بوده‌اند. این مبلغ، حدود 7 درصد از برآورد هزینه را برای این ناشر در سال 2022 در بر داشته است. برآوردها حکایت از آن دارد که در سطح جهانی، مجموع هزینه‌های APC 6 ناشر برتر جهان، در دوره پنج‌ساله حدود 8 میلیارد و 349 میلیون دلار اعلام شد که با تعدیل تورمی به معادل 8 میلیارد و 968 میلیون دلار در سال 2023 رسید. به عبارتی، هزینه کارمزد دسترسی آزاد به مقالات  تقریبا 3 برابر شده است به‌طوری که از 910 میلیون و 300 هزار دلار در سال 2019 به 2 میلیارد و 538 میلیون دلار در سال 2023 افزایش یافت.

   73 درصد هزینه های پردازش از آن مجلات طلایی
با برآوردهایی که روی تعدیل تورم انجام شده، مشخص شد که 73 درصد از کل هزینه‌ها رو مجلات طلایی با دسترسی آزاد اعمال شده است که سه ناشر از جمع 6 ناشر بزرگ دنیا را در بر می‌گیرد و در این میان، MDPI و فرانتایرز بالاترین تعداد مقالات با دسترسی آزاد را منتشر می کنند. هزینه‌های مجلات طلایی با دسترسی آزاد با رشد 162 درصدی از 674 میلیون و 100 هزار دلار در سال 2019 به یک میلیارد و 767 میلیون دلار در سال 2023 رسید و هزینه‌های مجلات ترکیبی نیز با رشد 226 درصدی از 236 میلیون و 200 هزار دلار به 771 میلیون دلار و 100 هزار دلار رسید.

   الزویر و رشد 265 درصدی هزینه های سالانه پردازش
تجزیه و تحلیل رشد هزینه سالانه APC ناشران نشان می‌دهد که الزویر با رشد 265 درصد، ویلی با رشد 263.7 درصد، و MDPI با رشد 247.2 درصد بیشترین افزایش درآمد از هزینه‌های مقالات دسترسی آزاد را از سال 2019 تا 2023 به خود اختصاص دادند. درآمد APC این ناشران بیش از 3.5 برابر شده است. PLOS با کمترین درآمد در میان 6 ناشر، تنها ناشری است که بین سال‌های 2019 تا 2023 با ثابت ماندن تعداد مقالات در حد 0.2، تنها رشد 1.5 درصد داشت. درآمد این ناشر از سال 2022 به 40 میلیون و 700 هزار دلار در سال 2023 کاهش یافته است.

   بالاترین درآمد: MDPI با 681 میلیون دلار
MDPI با پیشی گرفتن از اسپرینگر نیچر در سال 2021 به بزرگ‌ترین ناشر دسترسی آزاد براساس درآمد تخمینی هزینه پردازش تبدیل شد. باوجوداین، هزینه تخمین زده شده برای APCها با MDPI در سال 2022 به 687 میلیون و 400 هزار دلار رسید. به دنبال نرخ رشد نسبتا پایین 66.9 درصدی، به‌ویژه در تعداد مقالات طلایی دسترسی آزاد منتشرشده 37.8 درصد، اسپرینگر نیچر در سال 2023 از الزویر به عنوان دومین ناشر بزرگ دنیا پیشی گرفت. ویلی، از سال 2022 تا 2023 افزایش مشابهی را نسبت به الزویر نشان داد. در این میان، فرانتایرز، تنها ناشری است که با کاهش 25 درصدی درآمد سالانه APC از سال 2022 با حدود 346 میلیون و 100 هزار دلار تا سال 2023 با درآمد 257 میلیون و 900 هزار دلار، کاهش قابل‌توجهی را در درآمد سالانه APC نشان می‌دهد. هم برای فرانتایرز و هم برای MDPI، کاهش درآمد مقالات دسترسی آزاد به ترتیب حدود 30 درصد و 5 درصد، ناشی از کاهش تعداد مقالات منتشرشده از سال 2022 تا 2023 است که می‌تواند به رسوایی برای این ناشران منجر شود. اما طبق تازه ترین برآوردهای صورت‌گرفته در سال 2023، بالاترین درآمد حاصل از APC برای انتشارات MDPI حدود 681 میلیون و 600 هزار دلار؛ برای الزویر حدود 582 میلیون و 800 هزار دلار؛ و برای اسپرینگر نیچر حدود 546 میلیون و 600 هزار دلار اعلام شده است.