زینب مرزوقی، خبرنگار گروه نقد روز: بررسی تصاویر ماهوارهای و دادههای آماری نوسانات تراز دریای خزر نشان میدهند تراز دریا از سال 1374 تاکنون وارد مرحله پسروی شده و حدود 1.5 متر کاهش یافته است. نرخ پسروی و کاهش سطح تراز دریای خزر بین سالهای 1396-1374 حدود 6.8 سانتیمتر در سال محاسبه شده است. نکته تلخ ماجرا این است که کاهش تراز دریای خزر در سرنوشت تالابهای ساحلی این دریا مانند تالاب انزلی، تالاب میانکاله و خلیج گرگان نیز تأثیر مستقیمی دارد. براساس پیشبینیهای بدبینانه ممکن است طی دو دهه آینده تراز آب دریای خزر تا ۱۸ متر کاهش یابد و این کاهش میتواند به خشک شدن یکچهارم از این پهنه آبی منجر شود. اگر روند کاهش تراز آب ادامه پیدا کند، تالابهای میانکاله و خلیج گرگان بهطور کامل خشک خواهند شد. البته ردپای منحوس خشکی و تأثیرات کاهش تراز دریای خزر بر تراز میانکاله و خلیج گرگان از چند سال گذشته مشهود است و آنطور که فعالان زیستمحیطی محلی میگویند؛ امسال کاهش تراز میانکاله و خلیج گرگان جدیتر شده است و دراین بین اما به اعتقاد برخی فعالان محیطزیستی این کاهش تراز به کاهش بارشهای جوی بستگی دارد و عدهای دیگر از فعالان زیستمحیطی میانکاله مانند حر منصوری، معتقدند که ارتفاع آب پایین آمده است و این ماجرا ربطی به بارشها ندارد. همچنین محیطزیستیها براین باورند که حل مشکل دریای خزر و به دنبال آن میانکاله، خلیج گرگان و تالاب انزلی یک پروژه درازمدت است و لازمه جلوگیری از کاهش تراز دریای خزر، مذاکره با روسیه است. مسئولان سازمان محیط زیست اما در پاسخ به «فرهیختگان» میگویند که سهم روسیه و رودخانه ولگا در تأمین آب دریای خزر، قابلتوجه نیست و مقصر اصلی کاهش تراز دریای خزر تبخیر آب این دریاچه و تغییرات اقلیمی است.
منصوری، فعال زیستمحیطی میانکاله: تراز میانکاله همراه با تراز دریای خزر کاهش پیدا میکند
منصوری، فعال زیستمحیطی میانکاله در گفتوگو با «فرهیختگان» گفت: «میان دریای خزر و تالاب میانکاله ارتباطی وجود دارد که تحتتأثیر جریانهای تراز خزر است. هرچه تراز خزر پایینتر بیاید، تراز میانکاله هم پایینتر میآید. طی سال گذشته این کاهش تراز بسیار جدی بوده است و به نظر میرسد این روند همچنان تشدید میشود. بیش از ۱۰ سال است که تراز در حال کاهش است و این کاهش در حدود ۱۲ تا ۱۷ یا ۱۸ سانتیمتر است. امسال به نظر میرسد که این کاهش تراز، بزرگترین کاهش بوده است.»
برای احیای خزر، میانکاله و تالاب انزلی باید با روسها وارد مذاکره شویم
منصوری همچنین درباره راهحل پیشنهادی برای احیای میانکاله و خلیج گرگان ادامه داد: «درخصوص راهحلها باید گفت به نظر من، مذاکره ضروری است. دلیل اصلی کاهش تراز تأمین آب خزر از طریق رودخانه ولگا در روسیه است که بیش از ۸۰ درصد حقابه خزر را تأمین میکند. بنابراین با کاهش ورودی آب از ولگا از طریق کانالها و رودخانهها کاهش تراز خزر آغاز شده است. اگر ایران یا کشورهای حاشیه دریای خزر به یک برنامه منسجم و جدی برای بازگرداندن تراز آب و در واقع برگرداندن حقابه خزر توافق نکنند و اقدامات جدی انجام ندهند، وضعیت همچنان ادامه خواهد داشت. در این صورت تمام تالابهای دریای خزر در ایران خشک میشوند و از بین میروند و محیط زیست آسیب میبیند.» منصوری همچنین عنوان کرد: «زمانی که انصاری مدیر سازمان محیط زیست به آذربایجان سفر میکرد، متنی آماده کردم و از ایشان دعوت کردم تا در حضور خود در آذربایجان، با رهبران کشورهای حاشیه دریای خزر گفتوگو و مذاکره کند تا برنامهای منسجم برای وضعیت پیشآمده تدوین شود. اتفاقاً جواب مثبت گرفتم و ایشان در پاسخ اعلام کرد که فردا جلسهای دارد و در سخنرانی خود، تمرکز زیادی روی همین مسئله آب خزر خواهد داشت. با این حال، نمیدانم در عمل چه تأثیری داشته است و باید از سازمان مربوطه پرسید که چه اقدامی انجام داده است. این مسئله یک موضوع میانمدت و درازمدت است و متأسفانه کسی توجه زیادی به آن نمیکند. من ۱۲ سال پیش هشدار دادم که کاهش تراز خزر و خشک شدن بخش غربی تالاب میانکاله میتواند مشکلات زیادی ایجاد کند، ولی آن زمان جدی گرفته نشد. اکنون اما این مشکل بسیار جدیتر شده است.»
کاهش تراز آب میانکاله، زیستگاههای حیات وحش را تهدید میکند
وی ادامه داد: «درخصوص وضعیت تالاب میانکاله مهمترین مشکل کاهش تراز آب است که زیستگاههای میانکاله را تهدید میکند. این روند بهشدت تأثیرگذار است و کاهش تراز، کاهش تعداد پرندگان مهاجر را در پی دارد. هر ساله با کاهش وسعت آب در میانکاله تعداد کمتری پرنده به این تالاب میآید. علاوه بر این ورودی پرندگان به دریای خزر بهشدت محدود شده است و بسیاری از تالابهای حاشیه خزر از ورود پرندگان بیبهره شدهاند. این مشکل به دلیل کاهش آب و کیفیت پایین آن به وجود آمده است. بهعنوان مثال، زمانی که یک میلیون متر مکعب آب آلوده وارد تالابی میشد، ممکن بود تأثیر زیادی نداشته باشد اما امروز با کاهش عمق و وسعت آب، آلودگیها بیشتر در کیفیت آب تأثیر میگذارند و زیستگاهها دچار کاهش کیفیت میشوند. این مسئله بر حیات وحش و میزان پرندگان تأثیر میگذارد.»
مقصر کاهش تراز آب خزر را کمبود بارشها ندانیم
منصوری معتقد است که این موضوع تنها مربوط به میانکاله نیست. بلکه تمام تالابهای حاشیه خزر از مشکل کاهش تراز رنج میبرند. در حال حاضر، وضعیت تالاب انزلی نیز بسیار بد است و وضعیت میانکاله نیز خوب نیست. شرایط در حال بغرنجتر شدن است و این مشکل روزبهروز جدیتر میشود. وی افزود: «به نظر من باید از سازمانها خواسته شود که اقدامات لازم را انجام دهند. چون وقتی گفته میشود که بارشها کم است، برخی پاسخ میدهند که ما نمیتوانیم کاری کنیم، چون بارشها طبیعی است. اما اگر وضعیت روشن شود و مشکل دقیقاً شناسایی شود، میتوان راهکارهای مناسبی را برای رفع بحران ارائه داد.» منصوری عنوان کرد: «مشکل اصلی امروز، کاهش ورودی آب به دریای خزر است که باعث کاهش تراز خزر به زیر حد استاندارد خود، یعنی منفی ۲۸، شده است. این تراز حالا از ۲۹ نیز پایینتر رفته و وضعیت بسیار بحرانی است.»
سرپرست معاونت محیط زیست دریایی و تالابها سازمان حفاظت محیطزیست: کاهش تراز دریا بهطور میانگین بین ۷ تا ۸ سانتیمتر در سال است
احمدرضا لاهیجانزاده، سرپرست معاونت محیط زیست دریایی و تالابها سازمان حفاظت محیط زیست در توضیح وضعیت تالاب میانکاله و خلیج گرگان و در گفتوگو با «فرهیختگان» گفت: «تالاب میانکاله همزمان بین دو استان مشترک است و از سمت استان گلستان و مجاور بندر ترکمن به دریا متصل میشود. عمده آبی که وارد خلیج گرگان میشود، از طریق آب دریاست و مابقی از طریق رودخانههایی که از دو حوضه آبریز استانهای گلستان و مازندران به تالاب و خلیج گرگان میرسند. به همین دلیل، چون بخش عمده تأمین آب از دریاست، وابستگی زیادی به آب دریا دارد و این وابستگی به شدت تحتتأثیر وضعیت بحرانی دریای خزر قرار گرفته است. چندسالی است که سطح آب دریا شروع به کاهش کرده و دریا بهطور میانگین بین ۷ تا ۸ سانتیمتر در سال پایین میآید. اما در سه سال اخیر، این کاهش بسیار چشمگیر شده و میانگین کاهش سطح آب به ۱۵ تا ۲۰ سانتیمتر در سال رسیده است. سال ۱۳۹۹، براساس مطالعات و مدلسازیها پیشبینی شد که اگر این روند ادامه یابد و هیچ اقدامی برای اتصال دریا صورت نگیرد، تقریباً در سال ۱۴۰۲ ارتباط تالاب با دریا قطع خواهد شد. با قطع این ارتباط، ظرف چندسال محدود (حدوداً سه یا چهارسال) و بهدلیل تبخیر، عمده آب تالاب از دست خواهد رفت و به سمت خشکی خواهد رفت.»
یک طرح جامع برای احیای میانکاله و خلیج گرگان تهیه شد
سرپرست معاونت محیط زیست دریایی و تالابها سازمان حفاظت محیط زیست ادامه داد: «یک طرح جامع برای احیای خلیج گرگان تهیه شد که تمام مسائل و جوانب مربوط به احیای این سیستم را درنظر گرفت و وظایف و تکالیفی برای دستگاهها مصوب شد. این مصوبه در ستاد ملی احیا و هماهنگی مدیریت تالابها، با ریاست معاون اول رئیسجمهور به تصویب رسید و ابلاغ شد. اولین پروژهها و اولویتها مشخص شد. اولین اقدام در این سند این بود که یک مطالعه دقیق برای امکان لایروبی و اتصال خلیج گرگان به دریای خزر انجام شود. اعلام شد که باید بهسرعت لایروبی تا عمق ۱. ۶ متر انجام شود تا اتصال به دریا حفظ شود. این لایروبی در کانال آشوراده با دستور رئیسجمهور وقت آقای رئیسی آغاز شد و اکنون لایروبی حدود یکسالی است به پایان رسیده. با این لایروبی، آب دریا دوباره به خلیج گرگان متصل شد و حجم مناسبی از آب وارد تالاب شد. این باعث شد میزان شوری هدایت الکتریکی در خلیج بهطور چشمگیری کاهش یابد. میزان EC از حدود ۴۴ هزار میکروسیمِنس به حدود ۲۰ هزار میکروسیمنس رسید که کاهش قابلتوجهی بود و کیفیت آب به شرایط قبلی خود نزدیک شد.»
لاهیجانزاده افزود: «این لایروبی تنها یک اقدام موقت بود، زیرا روند پسروی دریا همچنان ادامه دارد و این لایروبی تنها سه یا چهارسال فرصت میدهد تا بتوان سایر پروژهها را اجرایی کرد. دومین پروژهای که در این طرح مصوب شد، انتقال آب از دریای خزر از طریق ایستگاه پمپاژ به داخل محدوده تالاب میانکاله (در سمت مازندران) و خلیج گرگان (در سمت گلستان) بود. براساس مطالعات مشاوران و دانشگاهها، دو ایستگاه پمپاژ جانمایی و هزینهها برآورد شد. این پروژه نیاز به مصوبه ستاد ملی تالابها دارد و قرار است در اولین جلسه ستاد ملی این پروژه مطرح شود تا مجری و تأمینکننده اعتبار مشخص شوند و پروژه به مرحله اجرا برسد.»
وی افزود: «درکنار این دو پروژه، لایروبیهای منتهی به تالاب و رودخانههای منتهی به تالاب نیز در دستورکار قرار گرفت که به حدود ۷۰ کیلومتر لایروبی انجام شد. این لایروبیها اثرات مثبتی را در بارندگیهای سال گذشته نشان داد. روند لایروبی امسال نیز ادامه خواهد داشت. هفته گذشته جلسهای با وزارت نیرو داشتیم تا لایروبیها در استان مازندران بهخصوص به خوبی دنبال شود. امیدواریم با بارشهایی که در این فصل پیشبینی میشود، تا بهار، آب به تالابها و دیگر مجموعههای آبی منتقل شود. در این راستا، احداث تصفیهخانهها برای فاضلاب شهرهای مجاور نیز در اولویت وزارت نیرو قرار دارد تا آب تصفیهشده بهسمت تالابها هدایت شود.»
شرایط فعلی میانکاله عادی است
لاهیجانزاده همچنین معتقد است: «شرایط فعلی وضعیت نسبتاً نرمالی است، ولی پسروی دریا همچنان ادامه دارد.» وی ادامه داد: «براساس مدلها پسروی این روند تا سال ۲۰۵۰ ادامه خواهد یافت و ممکن است به حد منفی ۳۲ برسد. اگر این اتفاق بیفتد و ما اقدامات لازم، مانند پمپاژ آب را انجام ندهیم، ظرف چهار یا پنجسال آینده ابتدا ارتباط کانالهای طبیعی قطع خواهد شد و سپس تلابهای استان بهسمت خشک شدن پیش خواهد رفت. نکته مهم این است که اگر پهنه آبی که اشاره کردم دچار خشکیدگی شود، این منطقه میتواند تبدیل به کانون گردوغبار شود. این مسئله به جمعیت ۱.۲ میلیون نفری استان گلستان آسیب خواهد زد و حتی جنگلهای هیرکانی تحتتأثیر قرار خواهند گرفت، همچنین استان مازندران از این اثرات متأثر خواهد شد. بنابراین بسیار حیاتی است که پروژههای پیشبینیشده در سند احیای تالاب، بهویژه بهصورت ویژه، در دستور کار دستگاهها و وزارتخانهها قرار گیرد تا از وقوع چنین بحرانی جلوگیری شود.»
کمترین پسروی در محیط پیرامونی خزر متعلق به ایران است
لاهیجانزاده در رابطه با مذاکره با روسیه درخصوص حقابه خزر عنوان کرد: «در حال حاضر پسروی دریا پنج کشور حاشیه دریای خزر را بهشدت درگیر کرده است. کمترین پسروی در محیط پیرامونی خزر متعلق به ایران است، زیرا بخش عمیق دریای خزر در سمت ایران قرار دارد، بنابراین بیشترین تأثیر این مسئله بر روسیه است. البته پس از آن قزاقستان، ترکمنستان و آذربایجان است. این کشورها هم تحتتأثیر قرار گرفتهاند و این روند در آنها با سرعت بیشتری نسبت به ایران پیش میرود. آنها نیز نگرانیهای زیادی در این خصوص دارند.»
تغییر اقلیم سهم قابلتوجهی در افزایش تبخیر دریای خزر دارد
وی ادامه داد: «در اجلاس COP29 که یک یا دوماه پیش در کشور آذربایجان برگزار شد، کشورهای مختلف ازجمله پنج کشور حاشیه دریای خزر حضور داشتند. یکی از کارگروههای جانبی به بررسی وضعیت دریای خزر اختصاص داشت. یکی از مباحث مطرحشده در این کارگروهها، بررسی اثرات تغییر اقلیم بر دریای خزر و درپی آن تغییرات در ورود آب رودخانهها، بهویژه رودخانه ولگا بود. براساس مطالعات انجامشده، تغییر اقلیم سهم قابلتوجهی در افزایش تبخیر و دمای دریای خزر دارد. میزان تبخیر از دریای خزر حدوداً ۳۵۰ تا ۳۷۰ میلیارد مترمکعب است، درحالیکه میزان ورودی آب از رودخانه ولگا تنها ۳۵ میلیارد مترمکعب است، بنابراین تغییر اقلیم و افزایش تبخیر تأثیر بیشتری بر کاهش سطح آب دریا دارد.»
روند پسروی دریا تا سال ۲۰۵۰ ادامه خواهد یافت
لاهیجانزاده عنوان کرد: «این مباحث اکنون میان پنج کشور حاشیه دریای خزر در جریان است و احتمالاً یکی از موضوعات اصلی کنفرانس COP7 که تابستان آینده در ایران برگزار خواهد شد، همین موضوع خواهد بود. در این کنفرانس، کشورهای حاشیه دریای خزر و دیگر کشورهای جهان حضور خواهند داشت، همچنین بحث سدسازی در کشورهای حاشیه دریای خزر و تأثیر آن بر مسیر آب نیز مطرح خواهد شد. بهطورکلی، بیش از ۸۰ درصد آب ورودی به دریای خزر از رودخانه ولگا تأمین میشود و این امر برای کشورهایی مانند روسیه، قزاقستان، ترکمنستان و آذربایجان اهمیت ویژهای دارد. سهم ایران از ورودی آب به دریای خزر بهطور دقیق مشخص نیست، اما بهطور تقریبی میتوان گفت سهم ایران بین ۵ تا ۷ درصد است، بنابراین موضوع رهاسازی آب از ولگا برای حفظ تراز دریای خزر بسیار مهم است. اگر میزان ورودی آب از رودخانهها، بهویژه ولگا افزایش یابد، میتواند تأثیراتی در کاهش تبخیر داشته باشد اما همچنان این تأثیر در مقایسه با تبخیر از خود دریا محدود است.»
لاهیجانزاده در ادامه خبر داد: «مدلسازیها پیشبینی میکنند که روند پسروی دریا تا سال ۲۰۵۰ ادامه خواهد یافت و احتمالاً تراز دریا به حد منفی ۳۲ خواهد رسید. در حال حاضر تراز دریای خزر حدود منفی ۲۸ است و تا سال ۲۵۰۰ این روند ممکن است ادامه یابد.»
.gif?v=0)
