فرهیختگان: زنگ شروع امتحانات دانشگاه‌ها زده شده و در گوشه‌وکنار این فضا، دانشجویان در تکاپوی پاس‌کردن امتحانات و دانشگاه‌ها نیز درگیر برگزاری این آزمون سرنوشت‌سازند. در این میان «استرس امتحانات»؛ واژه‌ای عجین با دانشجویان است و کمتر دانشجویی را می‌توان پیدا کرد که با این واژه آشنا نباشد. موعد امتحانات که می‌رسد، این استرس، دانشجویان را با چالش‌هایی نیز روبه‌رو می‌کند. چالش‌هایی که نه‌تنها خود دانشجویان، بلکه مسئولان دانشگاه‌ها را نیز درگیر می‌کند. شروع امتحانات این ترم، بهانه‌ای بود که به‌اصطلاح سری به این فضا زده و چالش‌هایی را که دانشجویان و دانشگاه‌ها با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند بررسی و در ادامه راهکارهایی را نیز برای عبور از آن ارائه کنیم. البته ازآنجاکه چالش‌های این دوره جدید نیستند، پس با مؤلفه‌هایی نظیر تقلب، برنامه‌ریزی و روش‌های ارزشیابی آشناییم، بنابراین بررسی این عوامل می‌تواند در پشت سر گذاشتن یک امتحان بسیار کمک کننده باشد. در این گزارش به بررسی چند مقاله دانشگاهی در این حوزه پرداخته‌ایم که در ادامه ازنظر می‌گذرد.
تقلب، خودکنترلی و دین‌داری
زمانی که درس نخوانده باشید، شاید بهترین راهی که برای کسب نمره به ذهنتان خطور می‌کند، تقلب باشد. اما واقعاً تمام خطراتش را می‌پذیرید و این راه را انتخاب می‌کنید یا ترجیح می‌دهید مزد زحمت خود را بگیرید؟ بررسی مقاله «بررسی جامعه‌شناختی تقلب دانشگاهی در میان دانشجویان» نوشته اکبر علیوری نیا و همکاران او نشان داده که ابعاد تسهیل تقلب برای دیگران، تقلب در تکالیف درسی و تقلب در امتحان، نمرات بالاتری از سرقت و جعل علمی داشته است. شاید برایتان عجیب باشد؛ اما میزان تقلب در میان دختران و پسران متفاوت است. تقلب در میان پسران، بسیار بیشتر از دختران است.
ازآنجاکه متقلبان مجازات می‌شوند، قوانینی نیز برای تنبیه متقلبان در نظر گرفته شده است. البته جالب است بدانید که حتی تنبیهات هم تأثیری بر کاهش تقلب ندارند، زیرا بزرگسالان از نتایج آن ترسی ندارند. دلیل این موضوع می‌تواند برخورد آسان سیستم آموزشی در زمینه تقلب باشد. یکی از راه‌هایی که موجب کاهش تقلب می‌شود، خودکنترلی است و با این حساب تقلب دانشگاهی تابعی منفی از خودکنترلی است. هرچه دانشجو تسلط بیشتری داشته باشد، از میزان تقلب دانشگاهی کاسته می‌شود و برعکس هرچه بر خود کنترل کمتری داشته باشد، آمار تقلب نیز بالاتر خواهد بود و این موارد به شیوه‌های اجتماعی شدن وی مربوط می‌شود.
دین نیز بر این مؤلفه تأثیرگذار است. مقاله دانشگاهی دیگری به نام «بررسی رابطه دین‌داری و نگرش‌های مذهبی با گرایش به تقلب در امتحان بین دانشجویان» که برگرفته از پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد سید محمدجواد حسینی، دانشجوی کارشناسی‌ارشد روان‌شناسی اجتماعی دانشگاه آزاد واحد قم است، نشان می‌دهد هرچه نگرش مذهبی دانشجویان بالاتر باشد، میل به تقلب کمتری دارند. درواقع نگرش‌های مذهبی، میزان میل به تقلب دانشجویان را تعیین می‌کنند. دین با انتقال باورهایی به افراد، در رفتار و عدم گرایش آنان به کارهای غیراخلاقی جلوگیری می‌کند. نتایج نشان داده‌اند افرادی که دین‌داری بالاتری دارند، عزت‌نفس بیشتر و گرایش به تقلب کمتری را دارند. در این میان، اضطراب بالا نیز می‌تواند فرد را مجبور به انتخاب سریع‌ترین راه برای کسب نمره، یعنی تقلب کند که سریع‌ترین و کوتاه‌ترین راه نیز برای غلبه بر اضطراب هست. افرادی که تقلب را به‌عنوان راهی برای غلبه بر اضطراب خود انتخاب می‌کنند، بدون هیچ کنترلی بر رفتار و پیامد آن این کار را انجام می‌دهند؛ اما در این شرایط اگر عاملی مانند دین و مذهب وجود داشته باشد، در راه غلبه بر اضطراب به فرد کمک می‌کند و پس از به‌دست‌آوردن آرامش، گرایش فرد به تقلب بسیار کمتر خواهد شد. یکی از وظایفی که مذهب برای انسان در نظر گرفته عشق به هم نوع خود است و ازآنجاکه فرد دین‌دار به هم‌نوع خود عشق بورزد، به دانشجویانی که برای نمره خود تلاش کرده‌اند احترام می‌گذارد و با تقلب‌کردنش، حق آنان را ضایع نمی‌کند.
هر بدی یک خوبی هم دارد!
برخی فرصت‌ها علیه ما هستند؛ اما با زیرکی می‌توان از آن‌ها به نفع خود استفاده کرد. این درمورد تقلب هم صدق می‌کند. مقاله «رویکردی نو در کاهش بار روانی امتحان و افزایش یادگیری در آموزش مهندسی» نوشته رحمت ستوده قره‌باغ، استاد دانشکده فنی دانشگاه تهران و امیرحسین درخشانی، دانشجوی کارشناسی‌ارشد مدیریت فناوری اطلاعات دانشگاه تهران بر این نکته تأکید دارد که همیشه می‌توان از امتحان به‌عنوان یک فرصت برای یادگیری نگاه کرد. اهمیت این موضوع در امتحانات پایان ترمی که دارای بیشترین ضریب برای دانشجویان است و آنان را بیشتر درگیر می‌کند مشخص می‌شود. این روش بیان می‌کند اگر در سؤالات امتحانی دانشجویان براساس اطلاعات هویتی آنان یعنی تاریخ تولد، شماره دانشجویی، ملی و مواردی ازاین‌قبیل استفاده شود، سؤالات آنان با هم متفاوت خواهد بود. نوآوری این روش زمانی است که امتحانات با دونیمه و با یک تنفس همراه باشد. در این دونیمه می‌توان دانشجویان را به‌صورت تصادفی و از روی شماره دانشجویی گروه‌بندی کرد تا به‌صورت گروهی این کار را انجام دهند. شاید بگویید این روش فرصت زیادی از استاد می‌گیرد و نشدنی است! بااین‌وجود این فرصت و زمانی که برای برگزاری صرف می‌شود، بسیار ارزشمند است، چون به ایده تقلب در امتحان به‌عنوان یک فرصت یادگیری نگاه می‌کند، می‌تواند وزن امتحانات پایان ترم را به حداقل کاهش دهد، کیفیت آموزش نظام‌مهندسی را بالا ببرد، از بار روانی دانشجویان بکاهد و بسیار مؤثرتر از امتحانات عادی است. قابل‌ذکر است این رویکرد برای اولین‌بار در دنیاست که مطرح می‌شود، بنابراین زیاد اجرا نشده؛ اما اگر تداوم داشته باشد، قابلیت استفاده به‌صورت عمومی را دارد.
ارتباط اضطراب امتحان با فرسودگی تحصیلی چیست؟
زمانی را تصور کنید که انسان هیچ سلاحی برای مراقبت از خود در دست نداشت و در مواجهه با خطر پا به فرار می‌گذاشت. یکی از عواملی که موجب می‌شد انسان پا به فرار بگذارد، احساس اضطراب بود. درواقع این احساس از واکنش‌های طبیعی بدن ما به مواقع حساس است و موجب می‌شود هرچه سریع‌تر راهکارهای لازم برای خروج از منطقه خطر را انجام دهیم. امتحان نیز می‌تواند در ذهن ما یک خطر تلقی شود، بنابراین اضطراب امتحان یک امر طبیعی است؛ اما اگر از حد معمول بگذرد، می‌تواند شخص را با چالشی بزرگ روبه‌رو کند.
زمانی که دانشجویان به هر دلیل دچار خستگی هیجانی شوند و این موضوع گسترش یابد، بدبینی در آنان رشد می‌کند و درنهایت این بدبینی موجب می‌شود ناکارآمدی در دانشجویان افزایش یابد. دانشجو در این زمان احساس می‌کند نمی‌تواند از پس‌کارها برآید و درنهایت ارزشی برای فعالیت‌های تحصیلی خود قائل نمی‌شود. در این زمان سطح اعتمادبه‌نفس فرد پایین است و اضطراب شخص بالا می‌رود. نازنین زهرا دهانی، دانشجوی کارشناسی‌ارشد رشته مدیریت آموزشی دانشگاه سیستان و بلوچستان و ناصر ناستی‌زایی دانشیار گروه مدیریت و برنامه‌ریزی آموزشی دانشگاه سیستان و بلوچستان در مقاله‌ای رابطه بی‌علاقگی تحصیلی و اضطراب امتحان را با فرسودگی تحصیلی دانشجویان دانشگاه فرهنگیان بررسی کرده‌اند. طبق این مقاله افرادی که از فرسودگی تحصیلی رنج می‌برند، از اضطراب بالایی برخوردارند و نسبت به دروس خود علاقه‌ای نشان نمی‌دهند. این افراد در آینده‌ای نه‌چندان دور، نسبت به مسئولیت‌های شغلی خود بی‌تفاوتند و امکان زیادی دارد که از موقعیت شغلی خود کناره‌گیری کنند.
دانشجویانی که از اضطراب امتحان رنج می‌برند دوره‌های طولانی‌مدت تحصیلی را دارند. بسیاری از این دانشجویان از تکنیک‌های کاهش اضطراب اطلاعی ندارند و کسانی هم که اطلاع دارند از این روش‌ها استفاده نمی‌کنند. این دانشجویان از اضطراب اجتماعی بیشتری رنج‌برده و اختلالات روانی بیشتری در این گروه مشاهده شده است. جالب است بدانید باتوجه‌به موقعیتی که اکثر کشورهای جهان دارند، اضطراب در زنان و جوان شیوع بیشتری دارد، به‌طوری‌که سطح اضطراب حدود 15 تا 22 درصد از دانشجویان بالا گزارش شده است. ازآنجاکه اضطراب امتحان با سطحی از ارزیابی شناختی منفی و خودکم‌انگاری دانشجویان همراه است و درنهایت موجب کاهش عملکرد تحصیلی فرد می‌شود، افرادی که از این موضوع رنج می‌برند، درنهایت به فرسودگی دچار می‌شوند. با شناسایی عوامل اثرگذار بر فرسودگی تحصیلی دانشجویان و برنامه‌ریزی درست می‌توان عملکرد تحصیلی دانشجویان را بهبود بخشیده و اثربخشی دانشگاه‌ها را ارتقا داد، بنابراین ازجمله کارهایی که می‌توان در این زمینه انجام داد، برگزاری کارگاه‌های کاهش اضطراب و جلوگیری از فرسودگی تحصیلی است.
آموزش مجازی همیشه بد نیست!
یکی از چالش‌های روزهای کرونا، تحول بزرگ سیستم آموزشی بود. برای اولین‌بار در ایران و جهان شاهد برگزاری گسترده کلاس‌های درس به‌صورت مجازی بودیم. بسیاری از اساتید و مسئولان به دلایل زیادی ازجمله پایین آمدن کیفیت آموزش و ارزشیابی‌ها از این وضعیت ناراضی بودند و بر این نکته که آموزش حضوری بسیار کارآمدتر از آموزش مجازی است، اتفاق‌نظر داشتند. اما آیا مجازی بودن آموزش به‌تنهایی موجب کاهش کیفیت آموزش و ارزشیابی است؟ هدایت‌الله اعتمادی‌زاده، استادیار گروه علوم تربیتی دانشگاه ملایر و زینب پورهادیان دانش‌آموخته کارشناسی‌ارشد تاریخ و فلسفه اسلامی دانشگاه ملایر در مقاله‌ای به نام تحول ارزشیابی در بستر زیست‌بوم آموزش عالی به این موضوع پرداخته‌اند و در آن به اهمیت انتخاب استراتژی مناسب ارزشیابی به‌عنوان یک جنبه مهم در فرایند برنامه‌ریزی پرداخته‌اند.
در آموزش مجازی، اساتید باید براساس این سیستم مدل ارزشیابی مناسب را به کار گیرند، بنابراین لازم است خود را با این سیستم تطبیق دهند. اما این راه چندان آسان نیست و اساتید با چالش‌هایی نظیر سواد دیجیتال و مهارت‌های دیجیتالی، استرس و اضطراب دانشجویان و پیشگیری از تقلب مواجهند. ازآنجاکه ارزشیابی مستمر در بستر آموزش مجازی بسیار می‌تواند در یادگیری مناسب باشد، یکی از عواملی که موجب کاهش کیفیت آموزش مجازی و افزایش تقلب می‌شود، عدم توجه کافی اساتید به این مؤلفه است. زمانی که یک استاد درک درستی از عناصر اساسی برنامه درسی خود داشته باشد، می‌تواند با انتخاب یک برنامه راهبری مناسب برای ارزشیابی، توانایی دانشجویان خود را برای پیشرفت تعیین کند.
بررسی‌ها نشان داده ارزشیابی تکوینی در بستر آموزش مجازی می‌تواند نسبت به ارزشیابی حضوری پیشرفت بیشتری داشته باشد. این نوع از ارزشیابی، تحت‌تأثیر طراحی و اجرای دقیق ارزیابی بوده و با انجام فعالیت پژوهشی تقویت شده و روحیه پرسشگری و تفکر انتقادی را از طریق نوشتن گزارش پژوهش در دانشجو افزایش می‌دهد.
یکی از عواملی که موجب شده دید مسئولان نسبت به آموزش مجازی تغییر کند، فراهم نبودن امکانات، ابزارها و زیرساخت‌ها بود که موجب می‌شد اساتید برای ارزشیابی، دست‌به‌دامن ابزارهای مکملی همچون شبکه‌های اجتماعی تلگرام و واتس‌اپ شوند. علاوه بر این موجب می‌شد تعامل کمتری در کلاس شکل بگیرد، بنابراین وجود ابزاری کارآمد و زیرساخت مناسب برای آموزش مجازی و حرکت روبه‌جلو بسیار مهم است.
علاوه بر این موارد، با مشارکتی کردن پروژه‌ها و تکلیف‌های دانشجویان می‌تواند محیط یادگیری مجازی را بسیار جذاب‌تر کند. این مشارکت‌ها خلأ حضور اجتماعی و شناختی فراگیران را پر می‌کند، از تقلب جلوگیری و جوی تعاملی و یادگیرنده‌محور و مورداعتماد ایجاد می‌کند که تأثیر بسیار بهتری بر نتایج خواهد داشت.
ارزشیابی موجب می‌شود نظام آموزشی تغییر کند و آگاهی لازم از روند برای تمامی افراد الزامی است و ازآنجاکه فرایندی دوطرفه است، بهتر است فراگیر و استاد روش‌های مختلف را بادقت و وقت بیشتری اجرا کنند.
برای بهبود این روند پیشنهاد می‌شود دوره‌های ضمن خدمت دانش‌افزایی تخصصی آموزش برای اساتید در زمینه سنجش و ارزیابی آموزش الکترونیکی برگزار شود؛ از متخصص حوزه ارزشیابی تحصیلی و در آموزش عالی نیز از ارزشیابی توصیفی استفاده شود و درنهایت در کلاس تعامل بیشتری برقرار شود.
چند راهکار برای تقویت ارزشیابی حضوری
چرا ارزشیابی می‌شویم؟ پاسخ این سؤال را همه ما می‌دانیم. زمانی که ارزشیابی برگزار می‌شود، اصلی‌ترین هدفش میزان تأثیرگذاری آموزش و کیفیت تدریس و ارزیابی آموخته‌هاست. مصطفی باقریان‌فر، استادیار گروه نوآوری و آموزشی و درسی مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی، احمدرضا نصر اصفهانی، استاد گروه علوم تربیتی دانشگاه اصفهان، محمدجوادی پور، دانشیار گروه برنامه‌ریزی درسی دانشگاه تهران و اصغر زمانی، دانشیار گروه مدیریت آموزش عالی مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی در یک مقاله پژوهشی به نام شناسایی شاخص‌های مطلوب ارزشیابی عملکرد دانشجویان در رشته‌های علوم‌انسانی دانشگاه‌ها و میزان توجه به آنان، به بررسی شاخص‌های مختلف ارزشیابی پرداخته‌اند. از مهم‌ترین شاخص‌های ارزیابی دروس می‌توان به رعایت اصول علمی و حرفه‌ای هنگام طراحی سؤال، برگزاری امتحان و پس از امتحان اشاره کرد. روش‌های جدید ارزشیابی بر این موضوع تأکید دارند که دانشجویان باید برخی مفاهیم را از سؤالات و ارزشیابی استاد یاد بگیرند. این روش‌ها موجب می‌شوند دانشجویان از محتوای ارائه‌شده درک بهتری داشته باشند و اضطراب و پدیده مطالعه شب امتحان کاهش یابد.
ارتباط قوی دانشجو و استاد بر درک مفاهیم بسیار مؤثر است و یکی از راه‌هایی که موجب این ارتباط می‌شود، ارائه بازخورد کامل و درست اساتید پس از امتحان است که با این روش، دانشجویان دلایل تفاوت میان سطح موجود و سطح مطلوب خود را متوجه شوند و سعی می‌کنند با یادگیری بهتر و کمک‌گرفتن از استاد، مطالبی را که درک نکرده‌اند، یاد بگیرند و پیشرفت کنند. علاوه بر این رعایت عدالت در امتحان نیز باعث می‌شود از سطح استرس دانشجویان کاسته شده و عملکرد آنان بهتر شود.
این روزها در دنیای آموزش بسیار تأکید می‌شود از روش‌های مختلف آموزشی بهره گرفته شود، زیرا عدم تنوع در محتوای ارائه‌شده اساتید، موجب می‌شود تنها بخشی از پیشرفت تحصیلی دانشجویان نشان داده شود. ازآنجاکه ارزشیابی یک مقوله مهم برای دستیابی به اهداف آموزشی است، برای اینکه پیشرفت تحصیلی دانشجویان به‌خوبی نشان داده شود، بهتر است اساتید از روش‌ها و محتواهای مختلفی بهره گیرند؛ چراکه استفاده از یک روش تدریس تنها یک وجه را می‌سنجد. پژوهش‌ها نشان داده‌اند یکی از دلایلی که اساتید کمتر به تنوع ارزشیابی اهمیت می‌دهند، دغدغه پژوهشی آنان است. دغدغه پژوهشی فرصت به‌روز بودن و مطالعه را از اساتید می‌گیرد و آنان تنها در راستای ارتقای خود تلاش می‌کنند. برای اینکه شاهد محیطی پویا در دانشگاه‌ها باشیم، بهتر است دغدغه پژوهشی اساتید از دوش آنان برداشته شده و شیوه‌های ارزشیابی نیز متفاوت شود.
