مریم فضائلی، خبرنگار گروه فرهنگ: ترسیم زنی در سینمای ایران که خطشکن است و میتواند خودش ایجادکننده آن ردپا در موضوعات مختلف معرفی شود، شاید فقط محدود به تخیل باشد. زن در سینما، شاید نقش اصلی فیلمی بازی کرده باشد، اما باز هم در آن نقش، زن در کنار یک مرد معرفی میشود. بهنوعی، انگار زنان در سینما برای خودشان نتوانستهاند هنوز به هویتی جدا از «همسر»، «دختر» و «مادر» یک جنسیت دیگر معرفی شوند. حالا «معجزه پروین» به سراغ سوژهای رفته که زن را از حاشیه به وسط میدان آورده و در کنار معرفی اینکه این زن، دختر و همسر چه کسی است، شخص پروین اعتصامی را هم روایت میکند.
پروین در آن عصر و زمان، خطشکنی است که با استفاده از شعر، تأثیری شگفت در ادبیات ایران ایجاد میکند. پروین در سراسر فیلم، ذاتی زنانه دارد و برای نشان دادن خودش، به هر در و دیواری نمیزند. او به دنبال مبارزه با مردان برای گرفتن جایگاه خودش نیست، فکر نمیکند که مردی صندلی او را تصاحب کرده و حالا باید از او پس بگیرد. روایتهای فمینیستی در این فیلم جایی ندارد؛ چراکه نه پروین چنین شخصیتی داشته و نه چنین ابزاری به کار پروین میآید. پروین در 29 سالگی، با 5 هزار و 606 بیت دیوان شعرش به چاپ رسید، پس نیازی به اثبات خودش در عرصه شعر و شاعری ندارد. «معجزه پروین» به کارگردانی محمدرضا ورزی و تهیهکنندگی محمدرضا شریفینیا چند روزی است که روی پرده نقرهای سینما به نمایش درآمده است. ورزی و شریفینیا دست روی زنی در تاریخ ادبیات ایران گذاشتهاند که هیچ نیازی به اضافه کردن تعلیق و فراز و فرود به داستان زندگیاش نیست. در روایت کردن معجزه پروین، فیلمسازان نیازی نداشتند تا نقطه اوجی اضافه کنند؛ ازدواج، طلاق، بداههگویی، مرگش و... نقاطی از زندگی پروین بودند که داستان پرهیجانی از زندگی او ساختهاند.
داستان با ازدواج پروین با پسرعموی پدرش آغاز و از آنجایی که داماد مرد قابلی نبود، این ازدواج به جدایی ختم میشود. پروین در روزگاری زیست میکرد که در افکار عمومی آن زمان دختر با پیراهن سفید به خانه شوهر رفته و با کفن سفید برمیگشت. با اینکه او ازدواج ناموفقی داشت، اما حمایت خانواده از او بسیار زیبا و دلنشین روایت شد. با بازگشت پروین به خانه پدری، چاپ دیوانش، رفتن به انجمن شعر، فوت پدرش و اتفاقات دیگر باعث شد تا نور این ستاره آسمانی، تا لحظه آخر زندگیاش درخشان باشد. پروین، با تمام بالا و پایینهای زندگیاش میسازد و درنهایت میشود پروین اعتصامی که برای خودش سروده:
«اینکه خاک سیهش بالین است
اختر چرخ ادب پروین است
گرچه جز تلخی از ایام ندید
هرچه خواهی سخنش شیرین است»
درخشش پروین در انجمن شعر
پروین اعتصامی جزو اولین زنانی بود که با تمام بدرفتاریهایی که از سمت مخالفان حضورش دید، پایش را در جمعی مردانه گذاشت و با ذات لطیفش، تحولی در شعر فارسی پدید آورد. او که در آن انجمن، مخالفان بنام و قدری داشت، توانست با شعرهایی که سروده، آنها را هم تحتتأثیر قرار دهد. یکی از لحظات اوج فیلم سینمایی معجزه پروین، جایی است که رخشنده اعتصامی، جلوی چندین مرد بنام آن روزگار در شعر و ادبیات فارسی، ایستاده و شروع به شعرخوانی میکند. غیظ و غضب برخی از حضار، باعث میشود تا او را متهم به شعرخوانی علیه شاه کنند. اما او با اقتدار و درستی این اتهام را رد میکند. حضار که با گذشت چند جلسه شعرخوانی، هنوز هم نمیخواهند باور کنند که پروین شاعری خوشذوق و سخن است، با او شروع به مخالفت میکنند. برای پایان این حواشی، از ملکالشعرای بهار میخواهند تا از پروین شعری فیالبداهه بخواهد. ملکالشعرا که مقدمه کتاب پروین را نوشته و او را نوادر شعر فارسی میدانست، از پروین میخواهد تا درباره محتسب و مست شعر بسراید و در انتها، مست پیروز ماجرا باشد. پروین با کمی مکث شروع به سرودن شعر میکند و با هر مصرع، جمع به شگفتی میآید:
«محتسب، مستی به ره دید و گریبانش گرفت
مست گفت: ای دوست! این پیراهن است، افسار نیست!
گفت: باید حد زند هشیار مردم، مست را
گفت: هشیاری بیار، اینجا کسی هشیار نیست»
«معجزه پروین» فیلم متوسطی است
شاید برایند کلی فیلم تا به اینجا مثبت بهنظر رسیده باشد، اما قطعاً از نقدهایی که به این اثر میشود نمیتوان راحت رد شد. نشان دادن بیوگرافی از زندگی فردی که در تاریخ ادبیات ایران تنها از او یک دیوان شعر مانده، کاری دشوار است و نیاز به تعهد زیاد دارد. معجزه پروین ورزی و شریفینیا حکم همان میخی را دارد که روی ذهن مخاطب توانسته حکاکی کند و حالا دیگر پاک کردن و نشان دادن تصویری غیر از آن، به مثابه عوض کردن حکاکی روی سنگ است. با اینکه فیلم معجزه پروین به صورت کلی قابل ارزش است، اما جای خالی بعضی موارد در این فیلم خالی است. مهمترین موضوعی که ما در این فیلم نمیبینیم، سرودن شعر است. تنها یک سکانس که بالاتر درباره آن نوشتم، با این مضمون ساخته شده و در باقی داستان ما صرفاً شعرهای او را از زبان خودش و یا دیگران میشنویم. به عبارتی دیگر، بین شعری که سروده شده با شاعرش، که پروین است ارتباطی دیده نمیشود. اگر نوع روایت بهگونهای بود که در آن مخاطب با احوالات شاعر حین سرودن شعر آشنا میشد، تصویر بهتر و جامعتری از یک زن شاعر نشان داده میشد؛ مخصوصاً که پروین زندگی آسانی نداشته و احوالات شاعر در شعرش قطعاً تأثیرگذار است. برای مثال جای شعرهایی که پروین در دوران جداییاش سروده، خالی است.