مهدی عبداللهی، دبیر گروه اقتصاد: مرکز آمار ایران در روزهای اخیر داده‌های گردشگری خارجی ایران در 6 ماهه نخست امسال را منتشر کرده است. این داده‌ها نکات قابل تأملی دارد، تعداد گردشگران خروجی از ایران 2 برابر گردشگران ورودی بوده است. همچنین امسال گردشگران خروجی کشور درحالی نسبت به 6ماهه نخست پارسال رشد 12 درصدی داشته که سال گذشته نیز رکورد سفرهای خارجی کشور (حتی رکورد دوره برجام) شکسته شده است. آمارها بسیار قابل تأمل است، در سال گذشته 14 میلیون ایرانی عازم خارج شده‌اند که 4 میلیون نفر از آن زائر عتبات عالیات و 10 میلیون نفر گردشگر خارجی بوده‌اند. گرچه داده‌ای از ارزبری سفرهای گردشگری کشور منتشر نشده، اما در برآوردهای حداقلی در سال گذشته حدودا 6.5 تا 7 میلیارد دلار برای سفرهای خارجی ایرانیان هزینه شده است. در ریشه‌یابی دلایل رکوردزنی سفرهای خارجی ایرانیان، یکی از مهم‌ترین موضوعات به احتمال قوی، برخورداری برخی از هموطنان از رانت ارزی (فاصله ارز مسافرتی دولتی با ارز بازار غیررسمی) بوده است. اما به نظر می‌رسد برخی‌ها هم با اهدافی همچون تماشای کنسرت خوانندگانی که امکان حضور در ایران را ندارند، اقدام به سفر خارجی کرده‌اند. درمجموع، هدف از سفرها و دلیل افزایش چشمگیر آن‌ هرچه باشد، بی‌ارتباط با سفر ارزان (برخورداری از رانت) نیست. 

   رشد ۲۴ درصدی گردشگران وارد شده به ایران 
براساس داده‌های مرکز آمار ایران، در نیمه نخست سال جاری ۴ میلیون و ۱۶۸ هزار و ۳۱۵ گردشگر خارجی به ایران آمده‌اند که نسبت به گردشگران ورودی ۶ماهه نخست سال گذشته رشد ۲۴ درصدی را نشان می‌دهد.
 آمارها نشان می‌دهد در طول سال‌های ۱۳۸۶ تا ۱۴۰۳ بالاترین تعداد سالانه گردشگران ورودی به ایران مربوط به سال ۱۳۹۸ با ۸.۸ میلیون گردشگر بوده که با اتفاقات نیمه اول سال، به‌نظر می‌رسد به این رکورد ۸ میلیون نزدیک شد. مقایسه تعداد گردشگران خارجی ایران با برخی همسایه‌ها نشان می‌دهد سقف سالانه ۸.۸ میلیونی گردشگران ورودی ایران طی یک دهه اخیر درحالی است که تعداد گردشگران ترکیه سقف ۵۲ میلیون نفری، امارات سقف ۲۵ میلیونی، عربستان سقف ۲۰ میلیونی و مصر نیز سقف۱۳ میلیونی در کارنامه خود دارند.
براساس داده‌های مرکز آمار ایران، در بهار و تابستان امسال عراقی ها با 2.2 میلیون نفر، بیشترین گردشگران وارد‌شده به ایران بوده‌اند. اتباع افغانستانی با 967 هزار گردشگر در رتبه دوم قرار داشته و گردشگران ترکیه با 411 هزار نفر سوم بوده‌اند. پاکستانی‌ها با 207 هزار گردشگر، ترکمنستان با 145 هزار گردشگر، گردشگران جمهوری آذربایجان با 138 هزار نفر، ارمنستان با 135 هزار گردشگر، بحرین با 88 هزار گردشگر، عمان با 74 هزار گردشگر و هند و عربستان نیز به ترتیب با 35 و 18 هزار گردشگر در رتبه‌های بعدی قرار گرفته‌اند.    

   سفر 14 میلیون ایرانی به خارج 
داده‌های مرکز آمار ایران نشان می‌دهد در 6ماهه نخست امسال 8 میلیون و 879 هزار گردشگر ایرانی به خارج رفته‌اند که نسبت به 6ماهه نخست سال گذشته رشد 12 درصدی (معادل 950 هزار گردشگر) داشته است. همچنین طی سال 1402 تعداد گردشگران ایرانی که به خارج رفته‌اند، 13 میلیون و 894 هزار نفر بوده که علاوه بر رشد 39 درصدی، رکورد تعداد سفر‌های ایرانیان از سال 1390 را نیز شکسته است. این داده‌ها نشان می‌دهد درحالی که طی سال 1402 نزدیک به 14 میلیون ایرانی به خارج رفته‌اند، این تعداد در بالاترین میزان خود در سال‌های 1390 تا 1401 حدود 10.5 میلیون نفر در سال 1396 بوده است. در رتبه بعدی، سال 1401 با 9.9 میلیون گردشگر قرار دارد. پس از آن، سال 1398 با 9.5 و سال 1395 با 9.2 میلیون گردشگر قرار دارند. 

   عراق و ترکیه در صدر لیست 
درحالی‌که مرکز آمار ایران، مبدأ گردشگران ورودی به ایران را به طور کامل ذکر کرده، اما مقصد گردشگران خروجی از ایران چندان مشخص نبوده و مرکز آمار و همچنین وزارت گردشگری داده‌ای از آن منتشر نکرده‌اند. نگاهی به داده‌های مراکز گردشگری و آمار دو کشور عراق و ترکیه نشان می‌دهد بخش بزرگی از گردشگران کشور در سال گذشته از دو کشور عراق و ترکیه بازدید کرده‌اند. براساس آمارهای وزارت کشور عراق طی سال گذشته تعداد 9 میلیون زائر و همچنین گردشگر وارد این کشور شده‌اند که حدود 40 درصد از آنان ایرانی‌اند. بنابراین، حدود 3.6 تا 4 میلیون از گردشگران خارجی ایران، زائران عتبات عالیات عراق بوده‌اند. اما در رتبه دوم، کشور ترکیه قرار دارد. براساس داده‌های وزارت فرهنگ و گردشگری ترکیه، در 11 ماهه امسال 3 میلیون و 22 هزار ایرانی از این کشور بازدید کرده‌اند که نسبت به مدت مشابه سال گذشته رشد 32 درصدی داشته است. این آمار نشان می‌دهد تعداد گردشگران ایرانی بازدیدکننده از ترکیه طی 11 ماهه امسال بالاترین تعداد از سال 2008 تاکنون و قبل از آن بوده است. 

   دشت 3 میلیارد دلاری ترکیه از گردشگران ایرانی
نگاهی به هزینه‌های تورهای گردشگری و سفرهای انفرادی ایرانیان به ترکیه نشان می‌دهد میانگین هزینه‌های یک گردشگر ایرانی (شامل هزینه‌های بلیت رفت و برگشت، عوارض خروج از کشور، غذا، هتل، هزینه حمل‌و‌نقل در داخل شهرهای ترکیه) در کمترین مقدار تا 650 دلار، متوسط هزینه‌ها 850 تا 1000 دلار و سفر پرهزینه نیز تا 3500 دلار می‌رسد. بر این اساس، اگر میانگین هزینه‌های هر گردشگر ایرانی را حدود 850 دلار در نظر بگیریم، ایرانی‌ها در 11 ماهه امسال حدود 2.6 میلیارد دلار و اگر میانگین هزینه‌ها برای هر گردشگر را 1000 دلار در نظر بگیریم، ایرانیان در 11 ماهه امسال بیش از 3 میلیارد دلار در ترکیه هزینه کرده‌اند. طبیعتاً در ماه آخر 2024 نیز تعدادی به گردشگران 11 ماهه اضافه خواهد شد و تعداد گردشگران ایرانی بازدیدکننده از ترکیه به 3.2 میلیون گردشگر نیز خواهد رسید. البته این هزینه‌ها بدون درنظر گرفتن هزینه‌های جانبی همچون خریدهای شخصی مانند لباس و پوشاک، سوغات برای خانواده و دوستان و به‌ویژه هزینه کنسرت است که سالانه ایرانیان زیادی را به ترکیه می‌کشاند. 

   دوپینگ مسافران خارجی با رانت ارزی 
همان‌طور که گفته شد، نکته قابل تامل ماجرای سفر ایرانیان به خارج این است که طی سال گذشته حتی رکورد سفر‌های سال 1395 و 1396 نیز شکسته شده است، توجه داشته باشیم در آن سال‌ها نرخ ارز چندین سال حول و حوش 3500 تومان تثبیت شده بود؛ تورم داخلی پایین بود، تحریم‌های جدید هنوز اجرایی نشده بود و پرواضح است که سفر‌های خارجی ایرانیان باید در آن سال‌ها بیش از امروز می‌بود، اما رکوردشکنی سفر‌های ایرانیان به خارج در سال‌های اخیر نشان می‌دهد باید رد آن را در جای دیگری جست‌وجو کرد. بررسی‌ها نشان می‌دهد اگر زائران عتبات عالیات را از آمار‌ها خارج کنیم، رد افزایش چشمگیر مسافران خارجی را اول باید در رانت ارزی اعطایی به مسافران ایرانی جست‌وجو کرد. در دو سال اخیر و به‌ویژه در سال 1402 به‌واسطه اعطای 500 و 1000 یوور ارز مسافرتی که فاصله آن‌ها با نرخ بازار بعضا به 25 تا 30 درصد نیز می‌رسید، این رانت شیرین طرفداران زیادی در بین مردم داشت. این موضوع حتی در اسفندماه که دولت ارز مسافرتی را از 500 یورو به 1000 یورو افزایش داد، موجب اعتراض‌های زیادی از سوی کارشناسان اقتصادی، رسانه‌ها و حتی انجمن‌های دانشجویی نیز شد. یکی از فعالان حوزه گردشگری به خبرنگار «فرهیختگان» گفت تخصیص ارز مسافرتی با نرخ مرکز مبادله که فاصله قابل‌توجهی با نرخ‌های غیررسمی بازار داشت، باعث شده بود ما شاهد شکل‌گیری صف‌های طولانی در فرودگاه‌های کشور و ازجمله فرودگاه امام باشیم. وی می‌گوید برخی از مسافران در اوایل تخصیص این ارز‌ها، لحظه آخری سفر خود را پای هوایپما و گیت کنسل می‌کردند تا از رانت شیرین برخوردار شوند. زمانی که هم جلوی این کنسلی‌ها گرفته شد، تور‌های دوروزه مد شد. تور‌های گردشگری دوروزه با هدف ذخیره بخش قابل‌توجهی از ارز و فروش آن در بازار آزاد شکل گرفته بود. 

   ایرانیان چقدر برای سفر خارجی هزینه می‌کنند؟ 
نگاهی به داده‌ها نشان می‌دهد در سال گذشته از حدود 14 میلیون گردشگر ایرانی، حدود 4 میلیون نفر از آنان جزء زائران عتبات و عالیات و 10 میلیون نفر مابقی مربوط به سفر با اهداف گردشگری و دید بازدید و خرید بوده است. اگر هر زائر ایرانی با خود 150 دلار (معادل 200 هزار دینار عراق) به عراق برده باشد، کل هزینه زائران حول‌وحوش 600 و نهایتاً 650 میلیون دلار خواهد بود. اما با توجه به هزینه قابل توجه سفر به سایر کشورها که از 650 تا 1000 دلار متفاوت است، در برآورد حداقلی، این 10 میلیون گردشگر غیرزائر، حدود 6.5 تا 7 میلیارد دلار برای سفرهای خود ارز مصرف کرده‌اند. لازم به ذکر است در سال 1402 گرچه تا اوایل اسفندماه میزان ارز مسافرتی ۵۰۰ یورو بود، اما در اسفندماه این میزان به 1000 یورو افزایش یافت. همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد مسافران خارجی بخشی از ارز موردنیاز خود را از بازار غیررسمی تأمین می‌کنند و ارز مسافرتی دولتی کفاف کل هزینه‌ها را نمی‌دهد. گرچه آمار رسمی از ارزبری مسافرت‌های خارجی ایرانیان منتشر نشده، اما شاید برخی از داده‌های بانک مرکزی ایران بتواند گواه این موضوع باشد که هزینه این سفرها نسبتاً قابل توجه است. برای مثال، در سال 1399 که گردشگر شدیداً کم شد، رقم واردات بخش خدمات ایران حدود 7.7 میلیارد دلار بوده، این میزان در سال 1400 که هنوز محدودیت‌هایی برای گردشگری وجود داشت به 11.8 میلیارد دلار رسیده، در سال 1401 16.6 میلیارد دلار شده و در سال 1402 به 22.5 میلیارد دلار رسیده که افزایش 6 میلیارد دلاری نسبت به سال 1401 داشته است. پرواضح  است در کنار سایر بخش‌های خدمات ازجمله خدمات فنی و مهندسی، ترانزیت، حواله نیروی کار و ...، بخشی از این اعداد نیز مربوط به ارزبری گردشگری خارجی ایران است که هم‌زمان با رشد سفرهای خارجی، افزایش قابل توجهی داشته است.