زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه: قدیمی بودن تجهیزات پژوهشی در دانشگاههای کشور و عمر نزدیک به 3 دههای آنها، نهتنها صدای پژوهشگران و محققان را بلند کرده بلکه به دلیل دقت پایین تجهیزات، بعضاً دلیلی برای سلب اعتبار از مقالات علمی کشور هم شده است. تجهیزاتی که به دلیل تداوم تحریمها، جایگزین کردنشان نهتنها کار آسانی نیست، بلکه امکان دسترسی به تجهیزات نو هم به خصوص در حوزههای هایتک غیرممکن است. موضوعی که باعث شده تا تأمین برخی از تجهیزات مورد نیاز از طریق واسطهها هم نیاز به هزینهکرد چند برابری داشته باشد. اهمیت تأمین زیرساختهای پژوهشی به حدی است که طی 12 سال گذشته، معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانشبنیان رئیسجمهور با برگزاری نمایشگاه ایرانساخت، تلاش کرده بخشی از نیازهای داخل به تجهیزات دانشگاهی را برطرف کند؛ اما واقعیت آن است که نمیتوان صرف اتکا به این نمایشگاه و یا شرکتهای داخلی، انتظار رفع همه نیازهای داخل را داشت. موضوعی که البته مختص ایران هم نیست و عملاً هیچ کشوری نمیتواند چنین ادعایی را داشته باشد که امکان رفع همه نیازهایش را در این زمینه دارد. از سوی دیگر نمیتوان این مسئله را هم کتمان کرد که عرصه پژوهش تنها به تأمین زیرساختها محدود نمیشود؛ چراکه امکان حضور در عرصه جهانی و انتشارات مقالات تولیدشده در سطح بینالملل هم جزء میانبرهایی است که شرایط را هم برای ارتباطگیری با محققان خارجی فراهم کرده و هم این ظرفیت را در اختیار کشورها میگذارد که بتوانند آخرین دستاوردهای خود را در عرصه جهانی عرضه کنند. بستری که البته برای کشور ما زیرسایه تحریم قرار گرفته و عملاً انتشار مقالات در پایگاههای معتبر دنیا را هم با مشکل روبهرو کرده است. سال گذشته بود که با اجازه مقاممعظمرهبری 100 میلیون یورو از صندوق توسعه ملی برای تجهیز آزمایشگاههای کشور برداشته شد، اما این میزان هم نتوانست پاسخگوی نیاز کشور باشد و میطلبد تا متولیان امر با تأمین بودجهای جدید، قدمی برای نوسازی این حوزه بردارند. صمد نژادابراهیمی، مدیرکل دفتر سیاستگذاری و برنامهریزی امور پژوهشی معتقد است تداوم این مسیر میتواند در آینده تبعات غیرقابل جبرانی را برای عرصه پژوهش به همراه داشته باشد. تبعاتی که وضعیت مرجعیت علمی کشور را هم تحتالشعاع قرار خواهد داد. آنچه بین صحبتهای این مقام مسئول به چشم میخورد، آن است که باید رقمی به اندازه بودجه وزارت علوم را یکجا برای نوسازی تجهیزات آزمایشگاهی اختصاص دهیم تا شاید از این طریق بتوان بخشی از نیاز کشور به این حوزه را تأمین کرد.
با توجه به وضعیت زیرساختهای پژوهشی، نقش وزارت علوم بهویژه معاونت پژوهشی را در تأمین منابع مالی مورد نیاز این حوزه چطور ارزیابی میکنید؟
در پاسخ به این سؤال باید در وهله اول به این مسئله اشاره کرد که منابع مالی مورد نیاز در کجا قرار دارد؟ الان اگر وضعیت را با 10 سال پیش مقایسه کنم، باید بگویم در آن برهه، بودجه وزارت علوم حدود دومیلیارد دلار بود، اما الان به حدود یکمیلیارد دلار رسیده است. این مسئله نشان میدهد ظرف یک دهه بودجهمان نصف شده درحالیکه هزینهها هم براساس دلار افزایش پیدا کرده است. البته باید این را هم بگویم که تورم در دنیا وجود دارد، بهطوریکه در همین بازه زمانی حداقل 20 درصد تورم را در دنیا شاهدیم که این مسئله در دوران کرونا تشدید هم شده است.
از نگاه شما زیرساختهای پژوهشی کشور بهویژه در عرصه دانشگاهی چه وضعیتی دارد؟
امروز زیرساختهای پژوهشی ما نیازمند بازسازی اساسی است و تزریق بودجه تجهیزات آزمایشگاهی که سال گذشته با همت وزیر وقت و معاون پژوهشی و همکاری ریاست محترم جمهوری و دفتر مقاممعظمرهبری انجام شد، کمک کرد تنفسی را در این زمینه داشته باشیم. البته باید بگویم که آن 100 میلیون یورو هم بهاصطلاح یوروی مبادلهای بوده؛ چراکه آن را با یوروی 30 هزار تومانی درنظر گرفتند و درمجموع سههزار میلیارد تومان را برای این حوزه تخصیص داده بودند. بااینحال وزارت علوم از این مبلغ استفاده بهینه کرد، یعنی اولین کار مهمی که با این رقم صورت گرفت و جلوی بسیاری از تبعات آینده را با این کار گرفتیم، آن بود که بدهی به بانکهای اطلاعاتی را پرداخت کردیم. قطعاً اگر ما از مسیرهای غیرقانونی در این زمینه استفاده کنیم، فردا با تبعاتی برای کشور روبهرو میشویم که دیگر غیرقابلجبران است. به همین دلیل باید بگویم بهترین کاری که با این صورت گرفت آن بود که بدهی 10 ساله کشور به این بانکها را پرداخت کردیم. حالا باید وزارت علوم دنبال تخصیص بودجه جداگانهای باشد تا بانکهای اطلاعاتی ما که برای 65 دانشگاه بهصورت آزمایشی دوماهه وصل بودند، تمدید شود و برای یکسال یا دوسال آینده بتوانیم این ظرفیت را داشته باشیم. البته برای این کار نیازمند چندمیلیون دلاریم که قطعاً رقم بسیار بالایی خواهد بود. در این وضعیت باید وزارتین بهداشت و علوم و دانشگاه آزاد با یکدیگر کنسرسیومی را تشکیل دهند و اختلافات جزئی را کنار بگذاریم تا بتوانیم با همکاری هر سه بخش در این زمینه همافزایی ایجاد کنیم.
با توجه به اینکه اخیراً سههزارمیلیارد تومان به این حوزه تخصیص پیدا کرده، روند طیشده درطول 10 سال گذشته را برای نوسازی تجهیزات و زیرساختهای پژوهشی در کشور چطور میبینید؟
واقعیت این است که درطول 10 سال گذشته بهروزرسانی شاخصی در حوزه تجهیزات آزمایشگاهی در کشور صورت نگرفته بود و مسئله مهمتر اینکه حتی الان هم نمیتوانیم خریدهای مستقیمی را برای نوسازی تجهیزات داشته باشیم، درواقع با چالشهای جدی در این زمینه روبهروییم. در حوزه زیرساخت ما نیازمند سرمایهگذاری واقعاً عظیمیایم، یعنی شاید لازم باشد که مبلغی به اندازه تمام بودجه وزارت علوم را یکجا برای خرید تجهیزات هزینه کنیم و این کار هم لازم است. البته لازم به ذکر است که ما باید از شرکتهای تولیدکننده تجهیزات آزمایشگاهی داخلی، بهویژه آنهایی که در نمایشگاههایی مانند «ایرانساخت» حضور دارند، حمایت کنیم. این وظیفه ماست که از تولیدات داخلی پشتیبانی کنیم. با این حال، درکنار این حمایت، تأمین تجهیزات با فناوری پیشرفته از منابع خارجی نیز ضروری است تا نیازهای تخصصی و تکنولوژیکی را بهطور کامل برآورده کنیم.
سهم تجهیزات پژوهشی را در روند فعالیتهای علمی کشور چطور میبینید؟ بهروز نبودن این تجهیزات چه چالشهایی را برای نظام علمی ایجاد کرده است؟
یکی از مهمترین تبعات این اتفاق این است که اگر دادههای پژوهشی و تحقیقاتی ما درست و دقیق نباشد و با تجهیزات کالیبره انجام نشود، ممکن است تبعاتی مانند سلب اعتبار مقالات را بهدنبال داشته باشد. متأسفانه امروز هم اکثر سلب اعتباراتی که داریم برای مشکلات فنی است که در تصاویر تحقیق صورت گرفته است. مثلاً عنوان میشود تصویر رزولوشن لازم را برای گرفتن نتیجهگیری صورتگرفته در پژوهش نداشته و به همین دلیل آن پژوهش سلب اعتبار میشود و این اتفاق بسیار مهمی است. البته ممکن است که چندین نفری هم تخلفاتی را انجام داده باشند اما براساس بررسیهایی که صورتگرفته، باید بگویم نزدیک به 20 تا 30 درصد از مشکلات ما تنها بهخاطر تصاویر با کیفیت پایین است. دلیل این مسئله هم آن است که دسترسی پژوهشگران به تجهیزات هایتک راحت نیست و عملاً باعث میشود تا بخشی از پژوهشهای ما از لحاظ تکنیکی، دقت لازم را ندارد، یعنی چون در داده به دست آمده از این طریق شبهه ایجاد میشود؛ طبیعتاً از سوی سردبیر نشریات رد میشود. این مسئله مختص کشور ما هم نیست و در عرصه علمی، هرچه با شک همراه باشد، سردبیران آن پژوهش را نشاندار نموده و حذف میکنند؛ چراکه ممکن است نتیجه بهدستآمده با داده کماعتبار مشکلاتی را در روند علمی ایجاد کند و به همین دلیل آنها ترجیح میدهند سلباعتبار را برای پژوهش صورتگرفته اعلام کند. مابقی سلب اعتبارات را هم نباید به پای تخلف علمی گذاشت، بلکه بعضاً اشتباهات سهوی و عدم آگاهی آنها برای رعایت برخی از نکات باعث میشود مقالات از اعتبار علمی آنها سلب شود. درطول چندماه گذشته در چندین دانشگاه کارگاههای اخلاق در پژوهش را گذاشته و مدیران و معاونان پژوهشی را اجبار کردهایم که این کارگاهها باید برگزار شود تا جلوی این اتفاقات گرفته شود.
ما امروز دانشگاههای مهمی مانند تهران، علموصنعت، شهیدبهشتی و... را داریم. با توجه به جایگاه آنها میتوان عنوان کرد وضعیت تجهیزات پژوهشیشان قابلقبول است؟
متأسفانه زیرساختهای پژوهشی دانشگاههای مهمی مانند تهران، صنعتیشریف، علموصنعت، شهیدبهشتی و... در حد و اندازه این دانشگاهها نیست و نیازمند بازسازی اساسیاند. واقعیت آن است که تجهیزات پژوهشی فرسوده میشود، یعنی شاید عنوان شود فلان تجهیز در فلان دانشگاه ما وجود دارد اما باید این را هم درنظر گرفت که آن تجهیز از تکنولوژی 20 تا 30 سال پیش بهره میبرد. حالا با این تجهیز میخواهیم با کشورهایی رقابت کنیم که از تکنولوژیهای روز دنیا بهره میبرند؟ نباید این مسئله را نادیده گرفت که در همه دنیا عمر مفید تجهیزات پژوهشی نهایتاً 10 سال است؛ چراکه بعد از یکدهه همان تکنولوژی خودش بهروز خواهد شد و در مقابل آن تجهیز هم فرسوده میشود. ما امروز دستگاههایی داریم که برای 30 و 40 سال پیش است و هنوز از آنها استفاده میکنیم و مجبوریم از آنها بهره ببریم ولی اینها جزء مشکلاتی است که با آنها دست به گریبانیم و قطعاً تأثیر خودش را روی دادههای علمی ما میگذارد.
میتوانیم با تأمین مالی شرکتهای داخلی به سمت تولید تجهیزات هایتک حرکت کنیم؟
بله، با تأمین مالی هدفمند میتوان به سمت تولید تجهیزات هایتک حرکت کرد. در این مسیر، نقش دانشگاهها بسیار مهم است؛ آنها میتوانند با تمرکز بر تحقیق و توسعه (R&D) و همکاری با صنایع، فناوریهای نوین را به محصولات تجاری تبدیل کنند. وزارت علوم، تحقیقات و فناوری (عتف) و معاونت علمی و فناوری ریاستجمهوری نیز میتوانند با حمایت از شرکتهای دانشبنیان، تأمین زیرساختهای لازم و ارائه تسهیلات، فرآیند تجاریسازی این محصولات را تسهیل کنند. با این اقدامات و سرمایهگذاری هدفمند، مسیر تولید تجهیزات پیشرفته هموار شده و زمینه برای صادرات این محصولات فراهم خواهد شد.
اصلیترین کمبود تجهیزات در کدام حوزههای علمی است؟ (حوزه فنی و مهندسی، علوم پایه .... در کدام شرایط بهتر و در کدام شرایط بدتری داریم.)
کمبود تجهیزات پژوهشی و آزمایشگاهی در ایران در حوزههای مختلف متفاوت است. در حوزه فنی و مهندسی، شرایط در بخشهایی مانند مهندسی مکانیک، برق و فناوریهای ساخت بهتر است؛ چراکه تولیدکنندگان داخلی توانستهاند بخشی از نیازها را تأمین کنند. با این حال، در حوزههای پیشرفته مانند رباتیک، میکروالکترونیک، هوش مصنوعی و تجهیزات دقیق و هایتک، به دلیل نیاز به فناوریهای پیشرفته و وابستگی به قطعات خارجی، کمبود بیشتری احساس میشود. در علوم پایه نیز وضعیت در برخی حوزهها مانند فیزیک عمومی و شیمی تجربی بهتر است، اما در زمینههای پیشرفته مانند نانو فناوری، فیزیک کوانتوم، علوم آزمایشگاهی پیشرفته و شتابدهندههای ذرات، کمبود تجهیزات دقیق و فناوریهای هایتک مشهود است. در حوزه پزشکی و زیستفناوری، اگرچه در تجهیزات عمومی آزمایشگاهی و برخی تجهیزات پزشکی تولید داخلی عملکرد خوبی داشته، اما در حوزههایی مانند تصویربرداری پزشکی پیشرفته، بیوانفورماتیک و ژندرمانی همچنان وابستگی به تجهیزات و فناوریهای وارداتی وجود دارد. درمجموع، در حوزههای پیشرفته و هایتک مانند نانو فناوری، رباتیک و تصویربرداری پزشکی، رزونانس مغناطیسی هسته، میکروسکوپ الکترونی عبوری با وضوح بالا، کمبود تجهیزات محسوستر است و نیاز به تأمین مالی هدفمند، حمایت از شرکتهای دانشبنیان و تقویت همکاری صنعت و دانشگاه برای تولید تجهیزات پیشرفته بیش از پیش احساس میشود.
سهم نمایشگاههایی مانند ایران ساخت را در تأمین نیازهای کشور به تجهیزات مورد نیاز برای فعالیتهای پژوهشی چطور میبینید؟
امسال دوازدهمین دوره نمایشگاه ایران ساخت برگزار شد و قطعاً چنین نمایشگاهی کمک میکند که هم شرکتهای تولیدکننده ما در این زمینه تقویت شود و هم با ورود جریان مالی به آنها، بستر برای تحقیق و توسعه در داخل این کشورها فراهم شود یعنی عملاً یک نوع چرخه در این زمینه ایجاد میشود که دانشگاهها هم در این حوزه به طرق مختلف مشارکت خواهند داشت. اما موضوع اصلی این است که قطعاً امروز نیازمند آن هستیم که زیرساختهای پژوهشیمان بهروز شود و اگر این اتفاق رخ ندهد، تبعات آن را باید از همین الان پیشبینی کنیم.
از نگاه شما چند درصد از تجهیزات ساختهشده در حوزه پژوهشی امکان صادرات به دیگر کشورها را دارند؟
البته این موضوع بهتر است از طریق معاونت علمی و اقتصاد دانشبنیان پیگیری شود. با این حال، تجهیزات متنوعی در حوزه پژوهشی ساخته شده و پیشرفتهای قابلتوجهی بهدست آمده است. ظرفیت بسیار خوبی در این زمینه وجود دارد و حدود 30 تا 50 درصد از تجهیزات پژوهشی ایرانی، بهویژه در حوزههایی مانند نانو فناوری و تجهیزات پزشکی، پتانسیل صادرات به کشورهای منطقه و حتی بازارهای جهانی را دارند؛ به شرط رعایت استانداردهای بینالمللی، تضمین کیفیت بالا و رفع موانع تجاری.
با توجه به تحریمها به نظر شما خرید تجهیزات دستچندم میتواند نیاز داخل را برطرف کند؟ یا به اصطلاح این کار تنها هدر دادن منابع مالی کشور است؟
خرید تجهیزات دستچندم برای برطرف کردن نیازهای داخلی در کوتاهمدت میتواند برخی از نیازها را تأمین کند، بهخصوص در شرایط تحریم که دسترسی به تجهیزات نو و بهروز محدود است. اما این اقدام تنها یک راهحل موقت است و در بلندمدت میتواند هدر دادن منابع مالی تلقی شود، زیرا این تجهیزات معمولاً مستهلک، ناکارآمد و فاقد دقت لازم هستند و هزینههای تعمیر و نگهداری بالایی به همراه دارند. از طرف دیگر، استفاده از تجهیزات قدیمی میتواند روند پژوهشهای علمی را کند کرده و کیفیت تحقیقات را کاهش دهد. بنابراین راهحل منطقیتر، سرمایهگذاری در تولید تجهیزات داخلی و حمایت از شرکتهای دانشبنیان برای ساخت تجهیزات هایتک با کیفیت مناسب است.
اگر بخواهیم به صورت سالانه صحبت کنیم، تصور میکنید در قانون بودجه چه میزان مبلغ به این حوزه تخصیص پیدا کند و آیا میتوان از وضعیت فعلی بیرون رفت؟
طبق قانون، باید ۲ درصد از تولید ناخالص ملی در حوزه پژوهش و فناوری هزینه شود، اما در بهترین حالت در سالهای گذشته این رقم تنها به 0.8 درصد رسیده است. اگر این هدف محقق شود، میتوان شاهد شکوفایی بیشتر علمی و فناورانه، حفظ جایگاه علمی کشور و حرکت به سمت مرجعیت علمی در منطقه و جهان بود. تحقق این میزان بودجه میتواند به توسعه زیرساختهای پژوهشی و تأمین تجهیزات پیشرفته کمک کرده و همچنین از شرکتهای دانشبنیان حمایت کند و در نهایت منجر به ارتقای کیفیت تحقیقات و تبدیل علم به فناوری و محصول خواهد شد.
.gif?v=0)
