فرهیختگان: طنز تلخی است؛ دولتی که طبق نظرسنجی سال 2018 CAP بیش از 70 درصد مردمش نسبت به رسانه‌های کشورش بی‌اعتماد بوده‌اند و معتقد بودند رسانه‌ها «اطلاعات مغرضانه و غیرقابل اعتماد» ارائه می‌دهند، برای اثرگذاری بر افکار عمومی ایرانی‌ها، پلتفرم چندرسانه‌ای به زبان فارسی راه انداخته است. پاسخ اینکه چرا شبکه TRT(رادیو و تلویزیون ملی ترکیه) این پلتفرم فارسی را به راه انداخته، چندان سخت نیست. دولت اردوغان نقطه‌ضعف ایران را پیدا کرده است؛ نقطه‌ضعفی به نام رسانه. طراحان بخش فارسی TRT درک کرده‌اند که در ایران، به اندازه کافی به اطلاع‌رسانی توجه نمی‌شود و حداقل برای بخش مهمی از افکار عمومی، پاسخی در رسانه وجود ندارد. آن‌ها عملکرد رقبای فارسی‌زبان احتمالی‌شان در این سال‌ها را به خوبی رصد کرده‌اند و حالا می‌خواهند به سؤالات و دغدغه‌های ذهنی آن‌ها پاسخ دهند. متأسفانه در ایران نیز با یک «فیلتر»، همه‌چیز رو به راه می‌شود اما کسانی که به دنبال راهکاری به جز «فیلتر» می‌گردند، باید ابتدا بدانند که ترکیه و شبکه برون‌مرزی‌اش در این سال‌ها چه کرده‌اند و چه دستاوردی داشته‌اند که حالا به فکر تأسیس این پلتفرم فارسی برای TRT افتاده‌اند؟
از کجا شروع شد
ترکیه دیپلماسی عمومی خود را بر روایت «داستان جدید ترکیه» استوار کرد. این رویکرد از پیشینه تاریخی و جغرافیایی این کشور نشئت می‌گیرد. آنکارا با ورود به قرن بیست‌ویکم، تلاش کرد از نقش حاشیه‌ای خود در دوران جنگ سرد فاصله بگیرد و خود را به واسطه پیشینه تاریخی‌اش در منطقه به عنوان قدرتی منطقه‌ای معرفی کند. پروژه ری‌برندینگ ترکیه به عنوان عضوی از ناتو که در حاشیه غرب بازخوانی می‌شد، به قدرتی که مردم منطقه را به یاد سابقه امپراتوری عثمانی بیندازد، علاوه بر دیپلماسی منطقه‌ای فعال و… نیاز به تولید انبوهی از تصویر و روایت برای مردم این منطقه داشت. بر این اساس آنکارا در سال 2007 «مؤسسه یونس امره» را با هدف نفوذ فرهنگی به کشورهای منطقه به‌ویژه ایران، لبنان، سوریه، مصر و اردن ایجاد کرد و به‌مرور فعالیت‌های خود را در قالب‌های متعددی نظیر آموزش زبان ترکی، معرفی فرهنگ و هنر ترکیه به مردم دیگر نقاط جهان گسترده‌تر کرد. نقطه اوج این رویکرد، سریال‌های ترکیه‌ای همچون «نور» (گوموش)، «حریم سلطان»، «عشق ممنوع»، «فاطماگل» و... بودند؛ سریال‌هایی که در جامعه ایران نیز دنبال‌کنندگان بسیار زیادی داشت و توانست پروژه نفوذ فرهنگی ترکیه به همسایگان را شدت بخشد.
ابزاری به نام TRT
در سال 1964 ترکیه، رسانه ملی خود را با نام TRT، راه‌اندازی کرد. این شبکه به‌عنوان یک نهاد مستقل مسئول پخش رادیو و تلویزیون به نمایندگی از دولت تأسیس شد. یک دهه بعد از به قدرت رسیدن حزب اسلامگرای عدالت و توسعه در ترکیه، تحولات منطقه‌ای، پای آنکارا که سیاست‌خارجی تنش صفر را دنبال می‌کرد، به تحولات منطقه به شکلی افسارگسیخته‌ای باز کرد. ترکیه به دنبال پیشبرد پروژه نئوعثمانی‌گری بود و از این رو، کمی بعد از تحولات موسوم به بهار عربی، در سال 2015 شبکه جهانی تیآرتی (TRT World) را راه‌اندازی کرد. آنطور که گفته می‌شد، هدف از راه‌اندازی این شبکه جهانی، «ارتقای جایگاه ترکیه در سطح جهانی» و ارائه آنچه که «تصویری مستقل و بی‌طرفانه از ترکیه» خوانده می‌شد، بود.
یک‌سال بعد اما همه چیز تغییر کرد. به دنبال کودتای نافرجام 2016، فضای سیاسی در ترکیه با بازداشت و دستگیری و محکومیت‌های طولانی‌مدت، بسیار بسته شد. رسانه‌ها نیز از این امر مستثنی نشدند و درگیر سانسور شدیدی شدند. تیآرتی، در طول زمان و به‌ویژه پس از کودتای نافرجام 2016، دولت اردوغان برای مقابله با تهدیدات احتمالی، کنترل بیشتری بر رسانه‌ها و به‌ویژه شبکه‌های دولتی اعمال کرد. این فشارها به شبکه TRT World نیز منتقل شد و پس از کودتا، سیاست‌های رسانه‌ای این شبکه به‌طور چشمگیری تغییر یافت. در این دوره، به گواهی مؤسسه کارنگی بسیاری از خبرنگاران غیرهمسو با دولت اخراج شدند و جای خود را به افرادی وفادار به حزب عدالت و توسعه دادند. همچنین، دولت به‌طور مستقیم بر محتوای برنامه‌ها و اخبار نظارت می‌کرد. یکی از جنبه‌های بارز این تغییر، پخش ویدئوهای تبلیغاتی درباره کودتا و حمایت از اردوغان بود که بدون رضایت تولیدکنندگان محتوای خبری به‌طور اجباری در برنامه‌ها قرار می‌گرفت. این ویدئوها به‌عنوان بخشی از پخش خبری به نظر می‌رسیدند، اما در واقع تبلیغاتی سیاسی بوده که برای ترویج سیاست‌های اردوغان و نقد مخالفان سیاسی وی ساخته شده بودند. این تغییرات به‌شدت باعث کاهش اعتبار TRT World در سطح جهانی شد.
این موضوع به‌ویژه پس از تغییر ساختار حکومت از نخست‌وزیری به ریاست‌جمهوری، در سال ۲۰۱۸، جدی‌تر شد؛ چرا‌که تیآرتی زیرمجموعه نهادی وابسته به سازمان جدیدی به نام سازمان ارتباطات رفت. این شبکه به ابزاری برای تبلیغ سیاست‌های داخلی ترکیه و حزب عدالت و توسعه (AKP) شد.
اولویت، سرزمین امپراتوری عثمانی است
طراحان شبکه جهانی تیآرتی با هدف مشخص، بخش جهانی این شبکه را به راه انداختند. یک بررسی جزئی در دیپلماسی فرهنگی ترکیه نشان می‌دهد که آنکارا در 10 سال گذشته کوشیده است حضور فعال‌تری در کشورهای قلمرو عثمانی داشته باشد. از همین رو نیز سرویس جهانی تیآرتی، توجه ویژه‌ای روی بخش عربی خود کرد تا از این طریق پروژه احیای قلمرو فرهنگی عثمانی را در پیش بگیرد. پس از آن نیز این شبکه متمرکز بر حوزه بالکان شد. اکنون تیآرتی عربی و تیآرتی بالکان، مهم‌ترین حوزه‌های فرهنگی تمدن عثمانی به شمار می‌روند و بالاترین مخاطب در میان سرویس‌های مختلف شبکه های تیآرتی را دارند.
سانسور خبری
یکی از اصلی‌ترین مسائل در عملکرد TRT، روند سانسور و انتخاب اخبار بود. بخش خاورمیانه این شبکه که مسئول پوشش اخبار مربوط به ترکیه و منطقه بود، به‌عنوان «دفتر سانسور» شناخته می‌شد. این بخش در حقیقت نقطه آغاز انتخاب اخبار بود و بسیاری از داستان‌ها پیش از انتشار در این بخش تأیید یا رد می‌شدند. طبق گزارش‌هایی از کارشناسان و میهمانان این شبکه، اخبار منفی درباره دولت ترکیه معمولاً تنها زمانی منتشر می‌شدند که پاسخ رسمی دولت نیز در کنار آن ارائه می‌شد.
فرایند ترک‌سازی: از تنوع بین‌المللی تا هویت ملی
یکی از نکات قابل توجه در روند تغییرات TRT World، فرایند «ترک‌سازی» یا همان «Turkification» بود. این فرایند در ابتدا با استخدام خبرنگاران خارجی برای پوشش اخبار به‌طور جهانی آغاز شد. اما با گذشت زمان و به‌ویژه پس از تغییرات مدیریتی در سال‌های ابتدایی فعالیت، بیشتر مسئولان و خبرنگاران این شبکه از ترک‌ها انتخاب شدند. به‌گونه‌ای که از ابتدا تاکنون، اکثر مدیران ارشد و کارکنان اجرایی در TRT World از شهروندان ترک هستند. این تغییرات نشان می‌دهد TRT World به‌طور عمدی تلاش کرده است تا هویت ملی خود را تقویت کند و از هرگونه وابستگی به عوامل خارجی جلوگیری کند. میهمانان این شبکه اشاره کردند در ابتدا، برخی از کارکنان خارجی و باتجربه در رده‌های مدیریتی حضور داشتند، اما به‌تدریج با افراد ترک با گرایش‌های سیاسی خاص جایگزین شدند. این تغییرات نه تنها در سطح مدیریتی بلکه در سطح کارکنان رده پایین‌تر نیز تأثیرگذار بود، به‌طوری که تعداد زیادی از کارآموزان و خبرنگاران ترک به شبکه پیوستند. فرایند ترک‌سازی به‌طور مستقیم بر نحوه اداره و جهت‌دهی به اخبار تأثیر گذاشت. بسیاری از کارکنان ترک که در TRT World فعالیت می‌کردند، این شغل را به‌عنوان وظیفه‌ای ملی و نماینده هویت کشور خود می‌دیدند. در نتیجه، نوعی حس وطن‌پرستی در میان کارکنان ایجاد شد که موجب تقویت دیدگاه‌های سیاسی حاکم بر شبکه شد.
در مطالعه ساختار تیآرتی، باید در نظر داشت که علی‌رغم فرایند ترک‌سازی در سطوح مدیران سطح بالا، این شبکه هنوز در بخش‌های مختلف خود از خبرنگاران بومی هر منطقه که سیاست‌های ترکیه را حمایت می‌کنند بهره می‌برد. تحریریه و اتاق خبر تیآرتی، ترکیبی از خبرنگاران بومی هر شبکه (عربی، بالکان، سواحیلی، انگلیسی و...) و خبرنگاران ترک مسلط به این زبان‌هاست و همیشه توازنی میان نیرو‌های ترک و بومی هر منطقه در جریان است. از سال ۲۰۲۳، TRT دارای ۱۸ کانال تلویزیونی، ۱۴ کانال ملی و ۴ کانال بین‌المللی، ۱۷ کانال رادیویی، وب‌سایت و مجلات متنوع است.
