زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه: تأمین بودجه برای پیشبرد برنامه و طرح‌های پژوهش یکی از چالش‌های همیشگی پژوهشگران و محققان بوده است. بودجه‌ای که متولیان امر طی سال‌های اخیر تلاش کردند تا مسیر‌های جایگزینی برای افرایش اعتبارات آن در پیدا کنند. تا جایی که در سال 1397 برای اولین بار بهارستان‌نشین‌ها با مکلف کردن شرکت‌های سودده، بانک‌ها و مؤسسات غیرانتفاعی وابسته به دولت به واریز حداقل 40 درصد از هزینه امور پژوهشی‌شان به خزانه‌داری کل کشور، تلاش کردند منابع مالی جدیدی به این حوزه تزریق کنند. این بند قانونی که ذیل تبصره 9 قانون بودجه تعریف می‌شد هرچند تا سال 1401، ادامه داشت؛ اما در قانون بودجه سال گذشته این میزان به 60 درصد رسید تا از این طریق پژوهش کشور بتواند منابع مالی بیشتری در اختیار داشته باشد. براساس بند «د» تبصره 9 گزارش تفریغ، این بودجه‌ها باید در قالب طرح‌های کاربردی، عناوین پایان‌نامه‌های تحصیلات تکمیلی، طرح‌های پسادکتری و طرح‌های تحقیقاتی دانش‌آموختگان تحصیلات تکمیلی غیرشاغل هزینه شود. گزارش تفریغ وضعیت قرارداد‌های همین بند را در 226 شرکت دولتی مورد بررسی قرار داده که در ادامه به‌صورت مفصل به آن پرداخته‌ایم. اما موضوع قابل‌توجه در این میان آن است که نام دانشگاه‌های مهم پایتخت در جذب قرارداد‌هایی با رقم بالا دیده نمی‌شود و در مقابل دانشگاه صنعتی سهند توانسته، 3 مورد از بالاترین میزان قرارداد‌ها را از آن خود کند. موضوعی که شاید بتوان آن را سهم بالای وابستگی آن‌ها به بودجه عمومی و تخصیص ارقام بالای اعتباری از محل فروش نفت و درآمد‌های مالیاتی دولتی به دانشگاه‌های پایتخت قلمداد کرد. اما موضوع قابل تامل اینجاست که عمده بودجه در قالب پروژه‌های کاربردی هزینه شده و عملاً پایان‌نامه‌های تحصیلات تکمیلی از کل قرارداد‌ها، تنها 5 مورد بوده که مجموع آن نیز 188 میلیون تومان بوده است، یعنی عملاً سهم پایان‌نامه‌ها از 60 درصد بودجه پژوهشی شرکت‌ها، بانک‌ها و مؤسسات انتفاعی وابسته به دولت هیچ بوده است!

تعامل پژوهشی 390 میلیاردی در قالب 226 قرارداد

قراردادهای پژوهشی یکی از راه‌ها برای کسب درآمدهای دانشگاهی و همچنین رسیدن به راهکار برای حل معضلات دستگاه‌های مختلف است. این موضوع به نیاز دستگاه‌های مختلف و رجوع آنها به دانشگاه‌ها برمی‌گردد و هرچه تعداد این قراردادها بیشتر باشد، نشان می‌دهد فاصله بین صنایع و دانشگاه‌ها در حال کم‌تر شدن است. بر اساس گزارش تفریغ بودجه، در 226 قرارداد منعقد شده در سال گذشته، 84 شرکت دولتی با 77 دانشگاه، پژوهشگاه و شرکت دانش‌بنیان همکاری داشتند که 77 درصد قراردادها مستقیماً به دانشگاه مربوط بوده است. موضوع مهم‌تر، رقم کلی این قراردادهاست که به 390 میلیارد تومان می‌رسد. البته این بدان معنی نیست که همه این مبلغ به دست دانشگاه‌ها و یا طرف‌های همکار برای اجرای قراردادها رسیده باشد؛ بلکه 65 درصد از کل این مبلغ پرداخت شده و مابقی آن هنوز به مرحله پرداخت نرسیده است.

بیشترین تعداد قرارداد؛ کدام شرکت‌ها؟ کدام دانشگاه‌ها؟

5 شرکتی که بیشترین قرارداد را داشته‌اند به ترتیب به توانیر با 22 قرارداد، شرکت ملی گاز و شرکت تولید نیروی برق حرارتی هر کدام با 18 قرارداد، مدیریت شبکه برق ایران با 9 قرارداد و شرکت تهیه و تولید مواد معدنی ایران با 7 قرارداد رسیده است. همچنین 5 دانشگاه برتر این بخش نیز به ترتیب دانشگاه صنعتی اصفهان با 16 قرارداد، فردوسی مشهد با 13 قرارداد و جایگاه سوم هم به صورت مشترک در اختیار دانشگاه تربیت مدرس، شیراز و چمران اهواز با 10 قرارداد می‌رسد. جالب اینجاست که دانشگاه‌های مهم پایتخت مانند شهید بهشتی، تهران و امیرکبیر به ترتیب 9، 7 و 6 قرارداد داشته‌اند. سهم پایین قراردادهای آنها باعث شد تا نتوانند در بین 5 دانشگاه برتر جایی برای خود دست و پا کنند.

بالاترین رقم قراردادها مربوط به نفتی‌هاست

مبلغ قراردادها می‌تواند یکی از نشانه‌های اهمیت آن باشد. صنعت نفت به دلیل دارا بودن منابع مالی قابل توجه، طبیعتاً می‌تواند قراردادهایی با مبالغ بالاتری را منعقد کند. بر اساس گزارش تفریغ بودجه 1402، قرارداد شرکت فلات نفت قاره ایران به مبلغ 103 میلیارد تومان با دانشگاه صنعتی سهند، بزرگ‌ترین قرار و مدار پژوهشی صنعت و دانشگاه لقب گرفته و یک چهارم کل مبلغ قراردادهای 1402 را شامل می‌شود و تنها همکاری این مجموعه اقتصادی با مراکز دانشگاهی به شمار می‌رود.

بعد از شرکت ملی گاز ایران که 58 میلیارد تومان قرارداد را باز هم با دانشگاه صنعتی سهند منعقد کرده، رتبه سوم این بخش به شرکت مادر تخصصی ملی صنایع پتروشیمی می‌رسد که قراردادی 34 میلیارد تومانی با دانشگاه شیراز بسته است. شرکت گاز استان آذربایجان شرقی نیز با وجود اینکه شرکتی استانی محسوب می‌شود، در قراردادی با رقم 33 میلیارد تومان با دانشگاه صنعتی سهند چهارمین قول و قرار سنگین پژوهشی را رقم زده است. شرکت تهیه و تولید مواد معدنی ایران هم به خاطر عقد قراردادی 12 میلیارد تومانی با دانشگاه صنعتی اصفهان در رتبه بعدی قرار گرفته است. شرکت ملی صنایع پتروشیمی نیز با بستن قرارداد 11 میلیارد تومانی با دانشگاه تربیت مدرس در سکوی بعدی قرار گرفته و بعد از آن بار دیگر شرکت ملی گاز ایران و صنعت دفاعی به خاطر داشتن قرارداد 5 میلیارد تومانی به ترتیب با دانشگاه فردوسی مشهد و تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان در سکوی هفتم قرار گرفته‌اند. شرکت نفت و گاز پارس هم که قرارداد 4 میلیارد و 995 میلیون تومانی با دانشگاه تربیت مدرس منعقد کرده بود، حالا در رتبه نهم قرار گرفته و جایگاه آخر هم به بانک مرکزی به دلیل قرارداد 3 میلیارد و 747 میلیون تومانی با دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی می‌رسد. همچنین مجموع این قراردادها به 272 میلیارد تومان رسیده که نشان می‌دهد 70 درصد از کل مبالغ قراردادها تنها در همین 10 قرارداد خلاصه شده است.

اگر بخواهیم بالاترین میزان قراردادها را از حیث دانشگاهی هم بررسی کنیم، باید عنوان کرد که 30 درصد قراردادهایی که بیشترین مبلغ را داشته‌اند به دانشگاه صنعتی سهند رسیده است؛ به طوری که 71 درصد از کل 10 قرارداد اول به لحاظ ارزش مالی در اختیار این دانشگاه بوده است. نگاهی جزئی‌تر به این دانشگاه نشان می‌دهد که دانشگاه صنعتی سهند در کنار کسب جایگاه اول و سوم، جایگاه چهارم را از حیث بالاترین میزان قرارداد به خود اختصاص داده است. در این بین، دانشگاه صنعتی شیراز نیز با داشتن قرارداد 34 میلیارد تومانی در رتبه سوم قرار گرفته است. بعد از آن، دانشگاه صنعتی اصفهان قرار دارد که توانسته قرارداد 12 میلیارد تومانی داشته باشد. دانشگاه تربیت مدرس هم که نامش یک بار در جایگاه ششم و یک بار نیز در جایگاه نهم تکرار شده، تنها دانشگاه پایتخت محسوب می‌شود که به دلیل عقد قراردادهای 11 و حدود 5 میلیارد تومانی در بین 10 دانشگاه برتر این حوزه قرار دارد. جایگاه هفتم هم به دانشگاه فردوسی مشهد و تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان می‌رسد که توانستند 5 میلیارد تومان قرارداد را در سال گذشته به نام خود ثبت کنند. از جایگاه نهم که مربوط به دانشگاه تربیت مدرس است که بگذریم، باید عنوان کرد در سکوی آخر هم دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی می‌رسد که قرارداد 3 میلیارد و 474 میلیون تومانی داشته است.

طرح‌های کاربردی اعتبار بیشتری جذب کردند

با وجود اینکه قراردادهای منعقد شده بین شرکت‌ها، دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها در 4 تقسیم‌بندی طرح‌های کاربردی، پایان‌نامه‌های تحصیلات تکمیلی، طرح‌های پسادکتری و طرح‌های تحقیقاتی دانش‌آموختگان تحصیلات تکمیلی غیرشاغل تقسیم‌بندی می‌شوند، اما عمده آنها در قالب طرح‌های کاربردی بوده است. اگر بخواهیم 5 شرکت برتر از لحاظ قراردادهای کاربردی را بررسی کنیم، تفاوتی با بخش بالاترین میزان قرارداد این گزارش نخواهد داشت؛ اما بررسی وضعیت بالاترین میزان قرارداد در قالب پایان‌نامه‌های تحصیلات تکمیلی وضعیت را متفاوت می‌کند. به طوری که بیشترین رقم این حوزه به شرکت آب منطقه‌ای البرز می‌رسد که توانسته 100 میلیون قرارداد با مؤسسه تحقیقات زیست‌محیطی دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران داشته باشد. بعد از آن، شرکت مادر تخصصی مدیریت منابع آب ایران است که قرارداد 30 میلیون تومانی را با دانشگاه اصفهان داشته است. جایگاه سوم این حوزه نیز به شرکت پالایش گاز ایلام به خاطر قرارداد 25 میلیون تومانی با دانشگاه ایلام می‌رسد. رتبه چهارم این بخش هم به شرکت آب منطقه‌ای استان آذربایجان غربی به خاطر قرارداد 20 میلیون تومانی با دانشگاه ارومیه می‌رسد. درنهایت، سکوی پنجم به شرکت پژوهش و فناوری پتروشیمی رسیده که قرارداد 13 میلیون تومانی را با دانشگاه تربیت مدرس منعقد کرده بود. وضعیت درباره طرح‌های پسادکتری نیز متفاوت است؛چرا که تنها 3 قرارداد در این باره منعقد شده و جایگاه اول و دوم هم به شرکت برق و آب منطقه‌ای زنجان می‌رسد که به ترتیب قراردادهایی را با مبلغ یک میلیارد و 200 میلیون تومان با دانشگاه زنجان منعقد کرده بودند. جایگاه سوم نیز به شرکت آب منطقه‌ای سمنان می‌رسد که طی قراردادی 26 میلیون تومانی با دانشگاه تربیت مدرس، تنها قراردادهای مربوط به پسادکتری را منعقد کردند.

65 درصد رقم قراردادها پرداخت شد
رقم عقد قرارداد به معنی پرداخت همه آن به دانشگاه یا پژوهشگاه طرف قرارداد نیست و به همین دلیل بررسی قراردادها از لحاظ میزان مبلغ پرداختی، شرایط متفاوت‌تری نسبت به رقم قراردادهای منعقد شده دارد. نکته جالب در بحث مبلغ پرداختی آن است که در وهله اول باید به آن اشاره کرد که از کل رقم قراردادها، 65 درصدشان پرداخته شده است. در این میان، سهم دانشگاه صنعتی سهند از 4 قرارداد منعقد شده، حدود 196 میلیارد تومان بوده تا از این طریق این دانشگاه در جایگاه اول هم از لحاظ رقم قراردادها و هم میزان وصول مبالغ قراردادها قرار بگیرد. جایگاه بعدی هم به دانشگاه فردوسی مشهد می‌رسد که با تحقق 7 میلیارد تومان از رقم قراردادهایش، توانسته بیشترین میزان درآمدی را از این محل داشته باشد. دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی نیز به دلیل نقد شدن حدود 5 میلیارد تومان از رقم قراردادهایش در جایگاه سوم از حیث بالاترین میزان رقم درآمدزایی قرار می‌گیرد. دانشگاه صنعتی اصفهان که از مجموع 16 قراردادش به درآمد حدود 4 میلیارد و 700 تومانی رسیده، حالا در سکوی چهارم قرار دارد. درآمد 3 میلیارد و 753 میلیون تومانی دانشگاه تربیت مدرس هم این دانشگاه را در جایگاه پنجم این حوزه قرار داده تا بدین ترتیب سهم دانشگاه‌های پایتخت از 5 رتبه اول این حوزه به 2 دانشگاه برسد. بعد از آن، دانشگاه شیراز قرار دارد که کل درآمدهای این دانشگاه از بند د تبصره 9 قانون بودجه سال گذشته به 2 میلیارد و 616 میلیارد تومان رسیده است؛ جایگاه بعدی این حوزه هم به دانشگاه شهید بهشتی می‌رسد که توانسته 2 میلیارد و 538 میلیون تومان درآمدزایی را از محل 60 درصد بودجه امور پژوهشی شرکت‌ها، بانک‌ها و مؤسسات غیرانتفاعی وابسته به دولت به دست آورد. جایگاه هشتم هم در اختیار امیرکبیر قرار دارد که توانستند در سال گذشته یک میلیارد و 973 میلیون تومان درآمد پژوهشی از محل این بند از قانون بودجه داشته باشند. علم و صنعت نیز از محل 4 قرارداد خود به درآمد یک میلیارد و 805 میلیون تومانی رسید تا از این طریق در سکوی نهم دست پیدا کند. سکوی آخر هم به دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان می‌رسد که تنها یک قرارداد در سال گذشته داشته است.

اعداد عجیب قرارداد‌های دانشگاه‌های برتر با دولتی‌ها
بررسی دانشگاه‌های منتخب کشور مانند تهران، تربیت مدرس، شهید بهشتی، علم و صنعـت، امیرکبیر، صنعتی شریف، خواجه نصیرالدین طوسی و یا برخی از مهم‌ترین دانشگاه‌های استانی مانند فردوسی مشهد، تبریز، صنعتی اصفهان نشان می‌دهد هرچند آن‌ها از دانشگاهی مانند صنعتی سهند در کسب بالاترین میزان رقم قرارداد و حتی میزان درآمدزایی جا مانده‌اند، اما هرکدام به اندازه خود تلاش کردند تا بتوانند سهمی از این قرارداد‌ها داشته باشند. دانشگاه تهران بر اساس گزارش تفریغ بودجه سال گذشته در مجموع حدود 10 میلیارد تومان درآمد داشته که از این میزان 20 درصدش یعنی حدود 2 میلیارد تومان آن محقق شده است! وضعیت تحقق درآمد‌ها از محل قرارداد‌های منعقد شده برای دانشگاه تربیت مدرس تا حدودی بهتر است؛ چراکه این دانشگاه از حدود 22 میلیارد قرارداد منعقد شده، توانسته 24 درصدش را که معادل 5 میلیارد و 433 میلیون تومان می‌شود را محقق کند. شهید بهشتی‌ها هم که مجموع 9 قراردادشان، رقمی حدود 7 میلیارد تومان می‌شود، با کسب حدود 3 میلیارد تومان از آن، توانسته بودند 37 درصد از رقم کل را به حساب دانشگاه واریز کنند. دانشگاه علم و صنعت نیز که به عنوان یکی از دانشگاه‌های مهم صنعتی کشور محسوب می‌شود تنها 4 قرارداد داشت که مجموع رقم آن هم به 3 میلیارد می‌رسد؛ اما از این میزان حدود 2 میلیارد تومانش به دانشگاه پرداخت شد تا از این طریق علم و صنعت بیشترین نرخ تحقق درآمد‌ها را با سهم 57 درصدی داشته باشد. امیرکبیری‌ها هم با 6 میلیارد تومان رقم قراردادی که طی 6 قرارداد با این دانشگاه منعقد شده، توانستند حدود 2 میلیارد تومان آن را از شرکت‌های طرف قراردادشان دریافت کنند که معادل 31 درصد از کل قرارداد‌ها می‌شود. سهم 6 میلیارد تومانی دانشگاه صنعتی شریف که آن هم ظرف 5 قرارداد منعقد شده، نشان می‌دهد این دانشگاه نتوانسته نظر دستگاه‌ها و شرکت‌ها را برای عقد قرارداد جلب کند. از طرف دیگر تحقق یک میلیارد تومان از این قرارداد‌ها، نشان می‌دهد از کل این مبلغ هم 17 درصدش به دانشگاه پرداخت شده است. ماحصل 6 قرارداد برای دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی نیز حدود 11 میلیارد تومان بوده که از این رقم حدود 5 میلیارد تومان آن محقق شده یعنی از کل قرارداد‌ها مبلغ 47 درصدش به حساب دانشگاه واریز شده است. فردوسی مشهد برخلاف تهرانی‌ها، 13 قرارداد داشته اما از حیث رقمی، قرارداد‌هایش چندان بزرگ نبودند و مجموع آن‌ها به 8 میلیارد تومان رسیده و از این میزان 76 درصد یعنی 7 میلیاردش به حساب دانشگاه واریز شده است. با این حساب باید عنوان کرد این دانشگاه مرکز استانی توانسته سهم بالایی از میزان قرارداد‌هایش را محقق کند. صنعتی اصفهان هم با 17 قرارداد توانسته 19 میلیارد تومان درآمد را برای خود از محل هزینه‌کرد 60 درصدی بودجه پژوهشی شرکت‌ها، بانک‌ها و مؤسسات انتفاعی وابسته به دولت برای خود به ثبت رساند که از این رقم با تحقق حدود 5 میلیارد تومانی، حدود 25 درصد آن به حساب دانشگاه واریز شده است.

بالاترین درآمد از پایان‌نامه‌های تحصیلات تکمیلی؛ 100 میلیون!
بررسی قالب‌های مختلف قرارداد‌های منعقد شده از حیث طرح‌های کاربردی، پایان‌نامه‌های تحصیلات تکمیلی و طرح‌های پسادکتری هم نشان می‌دهد که به همانند قرارداد‌ها، اصلی‌ترین بخش پرداختی‌ها مربوط به طرح‌های کاربردی بوده است. هر چند پیش‌تر به صورت مفصل به این بخش پرداخته‌ایم، اما بررسی بیشترین میزان پرداختی‌ها از حیث پایان‌نامه‌های تحصیلات تکمیلی نشان می‌دهد مؤسسه تحقیقات زیست‌محیطی آب و خاک دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران با دریافت نزدیک به 100 میلیون در جایگاه اول این بخش قرار دارد. بعد از آن دانشگاه ارومیه و اصفهان به‌عنوان رتبه‌های دوم و سوم قرار گرفته‌اند که به ترتیب 30 و 25 میلیون تومان از بابت این قرارداد‌ها درآمدزایی داشته‌اند. بررسی قرارداد‌های مربوط به طرح‌های پسادکتری هم نشان می‌دهد دانشگاه زنجان در دو قرارداد متفاوت توانسته یک میلیارد و در قراردادی دیگر 200 میلیون تومان را به دست آورد. جایگاه سوم این بخش هم به دانشگاه تربیت مدرس برای کسب 26 میلیون تومان درآمد به واسطه طرح‌های پسادکتری می‌رسد.