علی ملکی، خبرنگار گروه نقد روز: روز پنجشنبه درحالی‌که برق بخش قابل‌توجهی از مشترکین تهران قطع شده بود، شرکت توانیر گفت همکاران ما از «شنبه» برنامه «احتمالی» خاموشی را خدمت مردم خواهند رساند. همان روز وضعیت خاموشی در بخشی از مناطق تهران حتی تا چندین ساعت هم طول کشید. با توجه به اظهارات معاون هماهنگی شرکت توانیر می‌توان نتیجه گرفت که یا هماهنگی لازم بین «همکاران» وجود نداشته یا شنبه توانیر با شنبه مردم متفاوت است. این عدم‌هماهنگی در اعلام خاموشی‌ها مسبوق به‌سابقه است و در تابستان هم قطعی‌های ناگهانی، مردم به‌ویژه صاحبان کسب‌وکار‌های مختلف را آزار می‌داد. به‌علاوه مسئله دیگری در این حوزه وجود دارد که دو چالش از دل آن برآمده؛ ناترازی و ناعدالتی. حل ناترازی باید به‌گونه‌ای باشد که به تبعیض مضاعف تبدیل نشود؛ چراکه رویکرد‌های ساده‌سازی مانند افزایش قیمت یا قطع برق، نه تنها مسئله را حل نمی‌کند، بلکه روح و روان جامعه را تحت‌فشار شدید قرار می‌دهد و احساس بی‌عدالتی را هم تشدید می‌کند.
اول قطع می‌کنیم بعد اطلاع می‌دهیم
شرکت توانیر اعلام کرده برای مدیریت مصرف برق و جبران کمبود سوخت نیروگاه‌ها، نظارت بر مصرف برق ادارات و بانک‌ها را با استفاده از کنتور‌های هوشمند آغاز کرده و در صورت تخطی از دستورالعمل‌های تعیین‌شده، برق این اماکن قطع خواهد شد. براساس این اطلاعیه، تمامی ادارات و بانک‌ها موظفند دمای محیط خود را روی ۱۸ درجه تنظیم کنند و مصرف برق را دست‌کم ۵۰ درصد نسبت به دوره مشابه سال قبل کاهش دهند.
این تصمیم در شرایطی گرفته‌شده که خاموشی‌های برنامه‌ریزی‌شده برای مشترکان خانگی، که از ششم آذرماه متوقف شده بود، بار دیگر از سر گرفته شده و مردم در مناطق مختلف با قطعی‌هایی که تا چند ساعت می‌رسد، مواجه شده‌اند. نکته قابل‌توجه این است که این خاموشی‌ها بدون اطلاع قبلی و بدون هشدار از سوی وزارت نیرو یا شرکت‌های توزیع برق اعمال شده و مشترکان خانگی را غافلگیر کرده است.
شرکت توانیر در اطلاعیه خود تأکید کرده برای جلوگیری از ناپایداری در شبکه برق، محدودیت‌هایی بر کنتور‌های هوشمند اعمال شده است و در صورت عدم رعایت الزامات کاهش مصرف توسط ادارات و بانک‌ها، قطع برق به‌طور خودکار انجام خواهد شد. این اقدام در راستای تلاش برای حفظ پایداری شبکه و جلوگیری از تشدید مشکلات ناشی از ناترازی سوخت نیروگاه‌ها صورت گرفته است.
ناترازی در انرژی چگونه ایجاد می‌شود؟
ناترازی در حوزه انرژی که به معنی بیشتر بودن میزان مصرف از عرضه است، معمولاً از نبود توازن در تولید، توزیع یا مصرف انرژی ناشی می‌شود. در کشور‌هایی که زیرساخت‌های قدیمی دارند یا سیاست‌های ناکارآمدی در بخش انرژی اجرا می‌شود، این مشکل بیشتر به چشم می‌خورد، مثلاً رشد سریع جمعیت و شهرنشینی، افزایش نیاز به برق و گاز را به‌دنبال دارد، اما زیرساخت‌های موجود نمی‌توانند به‌طور کامل پاسخگوی این تقاضا باشند. از طرف دیگر تخصیص نادرست یارانه‌های انرژی باعث می‌شود بخش عمده‌ای از منابع هدر برود و افراد پرمصرف بیشترین بهره را از این یارانه‌ها ببرند و طبیعتاً خانوار‌های کم‌درآمد که مصرف کمتری دارند، سهم کمتری از حمایت‌های دولتی دریافت می‌کنند.
اواسط آبان سال‌جاری بود که آرش نجفی، رئیس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی، زنگ خطر بحران انرژی در زمستان را به صدا درآورد. او با انتقاد از وضعیت کنونی گفت: «دی‌ماه امسال، قطعی برق و گاز جدی‌تر از همیشه در پیش خواهد بود، اما متأسفانه انگار همه فقط منتظرند این شش‌ماه تابستان و زمستان را به هر شکلی بگذرانند.»
نجفی با تأکید بر اهمیت رفع ناترازی‌ها در حوزه انرژی هشدار داد اگر مسئولان به این مسئله توجه کافی نداشته باشند، «با خطری مواجه خواهیم شد که دیگر قابل‌جبران نیست» و فراموش نکنیم هر فرایند بهینه‌سازی انرژی دست‌کم پنج‌سال زمان می‌برد و تعلل امروز، هزینه‌های سنگینی برای آینده به همراه خواهد داشت. حالا کمتر از دوماه از این هشدار می‌گذرد و شاهد قطعی برق مجدد مشترکینیم.
وعده‌ها روشن است؛ واقعیت تاریک
چالش اول، ناهماهنگی‌هایی است که در این حوزه وجود دارد. یکی از مهم‌ترین چالش‌ها در مدیریت این شرایط، نحوه اجرای سیاست‌هاست. تابستانی که گذشت قطعی‌های برق مکرری داشتیم که خیلی پایبند به برنامه نبود. این قطعی‌ها، یکی از عوامل اصلی ایجاد فشار روانی در جامعه است. بسیاری از مردم در مناطقی که هوای گرم تابستان به اوج می‌رسد، در این شرایط خیلی آسیب‌پذیر می‌شوند. علاوه‌بر این همزمان با قطعی برق، شبکه‌های اینترنتی هم مختل می‌شوند و عملاً این شرایط می‌تواند مستقیماً مردم را زجر بدهد.
چهارم آذر نمایندگان مجلس و مسئولان بلندپایه وزارت نیرو و نفت در جلسه‌ای که ظاهراً قرار بود پایانی بر خاموشی‌های خانگی باشد، اعلام کردند به‌لطف تدابیر اندیشیده‌شده و توافق‌های انجام‌شده، خاموشی‌ها متوقف خواهد شد. سخنگوی کمیسیون انرژی مجلس از برداشتن بار خاموشی از دوش مشترکان مسکونی خبر داد و حتی تأکید کرد وزارت نفت سوخت کافی را برای نیروگاه‌ها تأمین کرده است. اما امروز تنها چند روز بعد از این اعلام رسمی، تاریکی دوباره به خانه‌های مردم بازگشته است. از یک‌سو مردم از وعده‌های به‌ظاهر قاطع مسئولان دلگرم می‌شوند و امیدوارند دیگر نیازی به برنامه‌ریزی برای زندگی در تاریکی ندارند، اما از سوی دیگر خاموش شدن چراغ خانه‌های مردم چیز دیگری می‌گوید.
ناترازی و ناعدالتی در بازی سیاست انرژی
چالش دوم اما به‌سادگی مورد قبل نیست. اینجا دو مسئله دست در دست هم داده‌اند تا هوای خانه‌های مردم را سردتر و چراغ‌هایشان را کم‌نورتر کنند: «ناترازی» و «ناعدالتی». اولی یعنی همان ناترازی، سرش دعوایی هم نیست. برق کم داریم، گاز نمی‌رسد، نیروگاه‌ها خسته‌اند و البته مردم باید جور همه این‌ها را بکشند. اما دومی مسئله‌ای است که انگار در همین مسیر حل ناترازی، گاهی عمداً و گاهی سهواً بیشتر و بیشتر می‌شود. در این میان، بازی سیاست‌گذاری‌ها دیدنی است. برق دو ساعت قطع شود؟ قطع می‌شود. قیمت‌ها بالاتر برود؟ می‌رود.
برای نخستین‌بار پس از سه‌سال، خاموشی‌های برق به بخش خانگی ایران در فصل پاییز بازگشته است. این اتفاق درحالی رخ می‌دهد که در گذشته، مشکلات تأمین انرژی تنها به زمستان‌های سرد و تابستان‌های داغ محدود می‌شد و آن هم عمدتاً صنایع را تحت‌تأثیر قرار می‌داد. اما اکنون دامنه بحران به پاییز و خانه‌های مردم کشیده شده است. دولت چهاردهم این خاموشی‌ها را به توقف استفاده از مازوت در برخی نیروگاه‌ها برای حفظ سلامت مردم نسبت می‌دهد. اما برخی کارشناسان معتقدند سهم مازوت در تولید برق کشور تنها حدود 4 تا 5 درصد است و حذف آن نمی‌تواند علت اصلی این خاموشی‌ها باشد. کاهش تدریجی مصرف مازوت در دولت‌های گذشته نشان می‌داد که می‌توان از این سوخت آلاینده فاصله گرفت، بی‌آنکه به خاموشی گسترده در بخش خانگی رسید. بااین‌حال سیاست‌های جدید و مشکلات زیرساختی عمیق‌تر وضعیتی متفاوت را رقم‌زده است.
گاز 53 هزار باغ‌ویلا قطع شد
مدیرعامل شرکت ملی گاز اعلام کرد برای مدیریت مصرف انرژی، گاز ۵۳ هزار باغ‌ویلا در استان‌های شمالی که به‌عنوان سکونتگاه غیردائم شناخته می‌شوند، قطع شده است. همچنین وزارت نیرو مأموریت یافته تا برق این مناطق را نیز قطع کند.
سعید توکلی، معاون وزیر نفت در امور گاز با اشاره به شروع زودهنگام سرما در سال جاری تأکید کرد سرمای زودرس نسبت به سال گذشته که پاییز و زمستان گرمی داشتیم، باعث افزایش مصرف گاز شده است. به گفته او، در سال جاری ۹۹ میلیون مترمکعب گاز بیشتر از میانگین چهارسال گذشته به بخش‌های خانگی، تجاری، صنایع کوچک و حمل‌ونقل اختصاص داده شده است. این درحالی است که پیش‌بینی مصرف گاز در سال جاری حدود ۳۷۱ میلیون مترمکعب بود، اما در آبان‌ماه این عدد به ۴۱۷ میلیون مترمکعب رسید.
توکلی با بیان اینکه نیروگاه‌ها باید در شرایط فعلی همکاری بیشتری داشته باشند، گفت که از ابتدای سال تا ۱۷ آذر، ۲۸۵ میلیون مترمکعب سوخت به نیروگاه‌ها تحویل داده شده است. این میزان نسبت به سال گذشته که ۲۷۸ میلیون مترمکعب بود، افزایش داشته است. او همچنین به تعاملات گازی با ترکیه اشاره کرد و توضیح داد در تابستان سال گذشته، سه‌میلیارد مترمکعب گاز که توسط ترکیه دریافت نشد، به نیروگاه‌های داخلی اختصاص یافت و تابستانی بدون خاموشی سپری شد. اما امسال به‌دلیل مشکلاتی که در خطوط لوله پیش آمد، نیروگاه‌ها با کمترین میزان ذخیره گاز مواجه شده‌اند.
وی به ناترازی فعلی گاز در کشور اشاره و اعلام کرد این اختلاف حدود ۲۵۰ تا ۳۰۰ میلیون مترمکعب است. براساس پیش‌بینی‌ها، در هفته آینده کاهش محسوس دما در روز‌های یکشنبه و دوشنبه رخ خواهد داد. او از مردم درخواست کرد که با کاهش دو درجه‌ای دمای خانه‌های خود، حدود ۵۰ میلیون مترمکعب در مصرف گاز صرفه‌جویی کنند. این اقدام می‌تواند به پایداری شبکه، کاهش آلودگی هوا و جلوگیری از خاموشی‌ها کمک کند.
ایده‌تان برای ناترازی چیست؟
آیا این ناهماهنگی در اطلاع‌رسانی و عدم اجرای مصوبات، ناشی از ناترازی منابع است یا ناترازی برنامه‌ریزی؟ وقتی مسئولان باصراحت می‌گویند خاموشی‌ها تمام شده‌اند، اما برق دوباره قطع می‌شود، به این معنی است که یا مدیریت بحران هنوز به یک راه‌حل عملی نرسیده یا اینکه هماهنگی بین دستگاه‌ها صرفاً در سطح جلسات و مصاحبه‌ها باقی مانده است. نکته جالب اینجاست که در همان جلسه‌ای که درباره توقف خاموشی‌ها صحبت شد، بحث از افزایش قیمت برق هم به میان آمد! آیا این دو موضوع به هم بی‌ربطند؟ وقتی مردم بار‌ها و بار‌ها می‌بینند آنچه وعده داده شده با آنچه اتفاق می‌افتد فاصله زیادی دارد، چگونه می‌توان انتظار داشت برای همکاری در مدیریت مصرف انرژی با مسئولان همراه شوند؟
شاید وقت آن رسیده باشد به‌جای تکرار وعده‌های بی‌پشتوانه، مسئولان به‌صورت شفاف و دقیق با مردم صحبت کنند. اگر خاموشی‌ها واقعاً ناگزیر است، دلایل آن به‌صورت روشن و قابل فهم توضیح داده شود. اگر منابع سوخت به اندازه کافی وجود ندارد، بهتر است مردم بدانند، درنهایت حداقل برنامه‌ای منظم برای این خاموشی‌ها درنظر گرفته شود که مردم آمادگی داشته باشند.
