فرهیختگان: لوایح مرتبط با گروه ویژه اقدام مالی (FATF)، از جمله دو لایحه مهم پالرمو و CFT، سال‌هاست که به یکی از چالش‌های اساسی سیاست خارجی و اقتصادی ایران تبدیل شده است. مدافعان تصویب این لوایح معتقدند که راه خروج از لیست سیاه FATF و امکان تبادلات بانکی بین‌المللی صرفاً از این مجرا می‌گذرد. در مقابل، منتقدان اظهار می‌کنند که این گروه صرفاً رویکردی فنی به مسئله ندارد و حتی اگر ایران این دو لایحه را نیز تصویب کند، احتمالاً رویکردهای سیاسی کشورهای غربی مانع از خروج نام ایران از لیست سیاه خواهد شد.
در این میان، اظهارات عبدالناصر همتی، وزیر اقتصاد دولت چهاردهم و یکی از مدافعان پیوستن ایران به این لوایح، اهمیت ویژه‌ای دارد. او در یکی از اظهارات خود به صراحت اذعان می‌کند که حتی در صورت پذیرش این لوایح، تضمینی برای خروج ایران از لیست سیاه وجود ندارد و آمریکا تلاش خواهد کرد تا ایران در لیست سیاه باقی بماند. اظهارات همتی نشان می‌دهد که مسئله FATF و خروج از لیست سیاه، بیشتر از آنکه یک موضوع فنی باشد، به تحولات سیاسی و راهبردهای قدرت‌های غربی گره خورده است. پذیرش لوایح FATF بدون در نظر گرفتن ملاحظات سیاسی و اقتصادی می‌تواند به معنای امتیازدهی یک‌طرفه و تضعیف موقعیت ایران باشد. از این‌رو، تصمیم‌گیران کشور باید با دقت و هوشمندی، تمامی ابعاد این موضوع را بررسی کرده و از اتخاذ تصمیماتی که منافع ملی را به خطر می‌اندازد، خودداری کنند. هم‌زمان، باید تلاش شود تا با اتخاذ سیاست‌های جایگزین، زمینه کاهش وابستگی به سیستم مالی غربی و افزایش تاب‌آوری اقتصادی کشور فراهم شود.
پذیرش لوایح FATF راه‌حلی ناکافی برای خروج از لیست سیاه
یکی از نکات مهم در اظهارات همتی، اذعان به این حقیقت است که پذیرش لوایح FATF به‌تنهایی تضمین‌کننده خروج ایران از لیست سیاه نیست. وی تأکید می‌کند: «حتی اگر این لوایح را بپذیریم، معلوم نیست آمریکا و کشورهای دیگر اجازه دهند ما از لیست سیاه خارج شویم.» این جمله نشان‌دهنده این است که مسئله خروج ایران از لیست سیاه FATF نه یک موضوع صرفاً فنی، بلکه یک موضوع کاملاً سیاسی است. برخلاف آنچه برخی حامیان پیوستن به این لوایح ادعا می‌کنند، اجرای این مقررات به معنای پایان یافتن مشکلات مالی و بانکی ایران نخواهد بود. همتی به‌صراحت می‌گوید: «آمریکایی‌ها دوست ندارند ما از لیست سیاه خارج شویم.» این جمله نشان می‌دهد که ماندن ایران در لیست سیاه FATF، بیش از آنکه ناشی از عدم اجرای الزامات فنی باشد، به خواست سیاسی آمریکا و متحدانش وابسته است. آمریکا به‌عنوان یکی از قدرت‌های اصلی در FATF همواره تلاش کرده است که ایران را تحت فشار اقتصادی و سیاسی قرار دهد. بنابراین، حتی در صورت اجرای کامل لوایح FATF، احتمال آنکه آمریکا همچنان بهانه‌های جدیدی برای نگه داشتن ایران در لیست سیاه پیدا کند، بسیار بالاست.
امتیازدهی یک‌طرفه؛ خطری برای منافع ملی
از اظهارات همتی می‌توان نتیجه گرفت که اصرار بر پذیرش لوایح FATF در حالی که تضمینی برای خروج از لیست سیاه وجود ندارد، به معنای امتیازدهی یک‌طرفه به کشورهای غربی است. ایران با اجرای این لوایح تعهداتی را می‌پذیرد که می‌تواند بر اقتصاد داخلی و حتی برخی نهادهای استراتژیک کشور تأثیر منفی بگذارد، بدون آنکه در کوتاه‌مدت یا میان‌مدت دستاورد ملموسی در زمینه روابط بانکی و مالی بین‌المللی داشته باشد. این وضعیت ممکن است منجر به تضعیف موضع ایران در مذاکرات بین‌المللی شود، زیرا کشورهایی مانند آمریکا و متحدانش پس از دریافت امتیاز از ایران ممکن است مطالبات بیشتری مطرح کنند. با توجه به شرایط موجود، ایران باید به‌جای تکیه صرف بر پذیرش لوایح FATF، گزینه‌های دیگری را نیز مدنظر قرار دهد. کشورهایی مانند چین، روسیه، هند و برخی کشورهای منطقه می‌توانند به‌عنوان شرکای اقتصادی و بانکی ایران عمل کنند. این کشورها به دلیل رقابت استراتژیک با آمریکا کمتر تحت تأثیر فشارهای FATF قرار می‌گیرند. ایران می‌تواند با ایجاد سازوکارهای مالی دوجانبه و چندجانبه با شرکای اقتصادی خود، تا حدی از وابستگی به سیستم مالی بین‌المللی بکاهد. راه‌اندازی سامانه مشترک تعاملات بانکی بین ایران و روسیه که اخیراً اتفاق افتاد یکی از نتایج این رویکرد جایگزین است.
موانع سیاسی خروج ایران از لیست سیاه
بررسی بهانه‌های احتمالی نشان می‌دهد که حتی در صورت اجرای کامل لوایح FATF، خروج ایران از لیست سیاه با موانع جدی روبه‌رو خواهد بود. این موانع عمدتاً سیاسی بوده و به روابط ایران با دولت‌هیا غربی، به‌ویژه ایالات متحده، گره خورده‌اند.
1- تحریم‌های اولیه و ثانویه آمریکا مانع ساختاری برای خروج ایران از لیست سیاه است
یکی دیگر از چالش‌های اساسی ایران در تعامل با FATF، تحریم‌های اقتصادی ایالات متحده است. این تحریم‌ها که به دو دسته اولیه و ثانویه تقسیم می‌شوند، به‌طور مستقیم بر روابط بانکی و مالی ایران تأثیر می‌گذارند. تحریم‌های اولیه، شرکت‌ها و مؤسسات آمریکایی را از هرگونه تعامل مالی با ایران منع می‌کند. تحریم‌های ثانویه، شرکت‌ها و بانک‌های غیرآمریکایی را نیز تهدید می‌کند که در صورت همکاری با ایران، مشمول جریمه‌ها و محدودیت‌های ایالات متحده خواهند شد. حتی اگر ایران از لیست سیاه FATF خارج شود، بانک‌ها و مؤسسات مالی به دلیل ترس از تحریم‌های ثانویه آمریکا ممکن است همچنان از تعامل با ایران خودداری کنند. این تحریم‌ها همچنین می‌تواند به‌عنوان بهانه‌ای برای باقی‌ماندن ایران در لیست سیاه یا بازگشت به آن استفاده شوند.
2- تحریم‌های غیرهسته‌ای ایران ابعاد فراتر از FATF دارد
مسائل مرتبط با حقوق بشر، برنامه موشکی و نقش منطقه‌ای ایران نیز می‌توانند به‌عنوان ابزارهای فشار سیاسی برای جلوگیری از خروج ایران از لیست سیاه FATF استفاده شوند. در حالی که FATF به‌طور رسمی به مسائل مالی و شفافیت بانکی می‌پردازد، آمریکا و متحدانش می‌توانند ادعا کنند که صرف رعایت استانداردهای FATF برای رفع نگرانی‌های گسترده‌تر کافی نیست. آنها می‌توانند موضوعاتی مانند تحریم‌های مرتبط با برنامه موشکی ایران را مطرح کرده و بهانه‌ای برای ادامه حضور ایران در لیست سیاه ارائه دهند.
3- ادعای دور زدن تحریم‌ها چالشی دیگر برای خروج از لیست سیاه
یکی دیگر از بهانه‌هایی که می‌تواند علیه ایران مطرح شود، ادعای دور زدن تحریم‌ها از طریق شبکه‌های مالی غیررسمی است.
روش‌های دور زدن تحریم‌ها برای مقابله با تحریم‌های اقتصادی آمریکا، از روش‌هایی مانند استفاده از ارزهای دیجیتال، ایجاد کانال‌های مالی دوجانبه با کشورهای دوست و استفاده از صرافی‌های غیررسمی بهره می‌برد. کشورهای غربی می‌توانند این اقدامات را به‌عنوان نقض الزامات FATF معرفی کرده و مانع از خروج ایران از لیست سیاه شوند.
4- ادعای حمایت از تروریسم
یکی از اصلی‌ترین بهانه‌هایی که آمریکا و متحدانش برای نگه‌داشتن ایران در لیست سیاه FATF مطرح می‌کنند، ادعای حمایت ایران از گروه‌هایی است که از نظر آنها به‌عنوان سازمان‌های تروریستی شناخته می‌شوند. گروه‌های نظامی حامی امنیت منطقه نظیر حزب الله، حماس و انصارالله که ایران صریحاً بر حمایت از آنها تأکید دارد از آنجایی که منافع آمریکا و رژیم صهیونیستی را به خطر انداخته‌اند از نظرگاه دولت‌های غربی در فهرست گروه های تروریستی قرار گرفته تا به این طریق بابی برای اعمال فشار به ایران و آنها گشوده شود. با توجه به این تضاد، حتی اگر ایران تمامی الزامات فنی FATF را رعایت کند، کشورهای غربی می‌توانند همچنان ادعا کنند که ایران از این گروه‌ها حمایت می‌کند و این امر با استانداردهای FATF در مبارزه با تأمین مالی تروریسم ادعایی آنها همخوانی ندارد. این اتهام می‌تواند بهانه‌ای برای نگه‌داشتن ایران در لیست سیاه یا حتی بازگشت دوباره آن به این لیست پس از یک دوره کوتاه خروج باشد. چنین فضاسازی‌هایی همچنین می‌تواند موجب کاهش اعتماد بانک‌ها و مؤسسات مالی بین‌المللی به ایران شود و تعاملات مالی ایران را محدود کند.
5- اتهام عدم شفافیت نظام مالی و بانکی ایران
یکی از محورهای اصلی متهم کردن نظام مالی ایران عدم شفافیت ادعایی آنها در استفاده نهادهایی مانند سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، نیروی قدس و شرکت‌های وابسته به آنها از نظام مالی رسمی ایران است. این نهادها به دلیل تحریم‌های آمریکا، در بسیاری از موارد مجبور به استفاده از روش‌های غیررسمی یا شرکت‌های پوششی برای انجام تراکنش‌های مالی بوده‌اند لذا حتی اگر ایران به‌طور کامل به استانداردهای FATF عمل کند، کشورهای غربی می‌توانند مدعی شوند که این نهادها همچنان به‌صورت غیررسمی از سیستم مالی بهره می‌برند. این اتهام می‌تواند بهانه‌ای برای باقی‌ماندن ایران در لیست سیاه و تداوم محدودیت‌ها باشد.
6- قرار دادن FATF تحت‌الشعاع مسائل ژئوپلیتیک
مسائل ژئوپلیتیک و نقش ایران در خاورمیانه یکی دیگر از عواملی است که می‌تواند در تصمیم‌گیری‌های FATF تأثیر بگذارد.
ایران در سال‌های گذشته نقش فعالی در تحولات منطقه‌ای داشته و به‌عنوان یک بازیگر کلیدی در عراق، سوریه، لبنان و یمن شناخته می‌شود. این نفوذ منطقه‌ای که مانع از تنش‌زایی آمریکا و متحدان منطقه‌ای اوست در فضای سیاسی و رسانه‌ای غربی‌ها به‌عنوان تهدیدی برای ثبات منطقه معرفی می‌شود. کشورهای غربی که همواره تلاش داشته‌اند تا با اتهام زنی‌های مختلف پرونده‌ای پیچیده علیه ایران درست کنند تا بتوانند در میدان‌های سیاسی، اقتصادی و امنیتی از ایران امتیاز بگیرند در این مورد نیز می‌توانند از این مسئله برای سیاسی‌سازی روند تصمیم‌گیری در FATF استفاده کرده و ایران را به‌عنوان یک عامل بی‌ثبات‌کننده معرفی کنند که این بهانه می‌تواند برای جلوگیری از خروج ایران از لیست سیاه مورد استفاده قرار گیرد.
