پانیذ رحیمی، خبرنگار گروه اقتصاد: در دهه 70 بسیاری از کارشناسان مدعی بودند به‌زودی در ایران، معدن جایگزین نفت خواهد شد. با گذشت بیش از 3 دهه هنوز نه‌تنها این هدف بلندپروازانه محقق نشده، بلکه بعضا این موضوع نیز مطرح می‌شود که اگر اکتشاف جدید در بخش‌هایی همچون سنگ آهن انجام نشود، کشور نیازمند واردات برخی از مواد معدنی‌ای خواهد شد که ذخایر آن در کشور وجود داشته اما به دلیل عدم هزینه در اکتشافات، کشور از این منابع خدادادی بی‌بهره است. ادعای جایگزینی نفت با معدن در حالی مطرح شده که علیرضا شهیدی، رئیس سابق سازمان زمین‌شناسی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» از اکتشاف تنها ۳ تا ۴ درصد از مساحت کشور خبر می‌دهد. وی می‌گوید که فقط ۷ تا ۸ درصد از زمین‌های کشور برای اکتشاف آزادند، زیرا بخش زیادی از زمین‌ها به دلایل مختلف مانند مناطق حفاظت‌شده، جنگل‌ها و مناطق نظامی محدود شده‌اند.
جناب شهیدی، به‌عنوان اولین سوال بفرمایید وظایف و اهداف سازمان زمین‌شناسی ایران چیست؟
سازمان زمین‌شناسی ایران در حوزه تهیه نقشه‌های زمین‌شناسی در مقیاس‌های مختلف فعالیت‌های گسترده‌ای انجام می‌دهد. یکی از دستاوردهای مهم این سازمان، عضویت در PGMW، کمیته‌ای جهانی برای تهیه نقشه‌های زمین‌شناسی است. این سازمان جزء ۹ سازمان زمین‌شناسی برتر جهان است که مسئولیت تقسیم‌کار جهانی را میان خود دارند. به‌عنوان مثال، سازمان زمین‌شناسی ایران مسئولیت منطقه خاورمیانه را برعهده دارد. اخیراً نیز در کنفرانس IOGS که در بوسان کره جنوبی برگزار شد، ریاست این سازمان بر کمیسیون مربوطه برای سال‌های آینده تثبیت شد. سازمان زمین‌شناسی ایران به‌عنوان سیاستگذار در تولید اطلاعات پایه زمین‌شناسی در مقیاس ۱:۵۰۰۰۰۰۰ فعالیت می‌کند. این سازمان در زمینه شناسایی مخاطرات طبیعی نیز نقش مهمی ایفا می‌کند. این سازمان مسئول شناسایی تمام مخاطرات طبیعی مانند سیل، زلزله، برف، فرونشست، گردوغبار، تغییرات اقلیمی و... است و در مجامع داخلی و بین‌المللی مرتبط با این موضوعات عضویت دارد. یکی دیگر از حوزه‌های فعالیت سازمان زمین‌شناسی، تولید اطلاعات پایه در زمینه اکتشاف مواد معدنی است. در این راستا، نقشه‌های ژئوشیمی و نقشه‌های زمین‌شناسی اقتصادی در مقیاس ۱:۵۰۰۰۰ در این سازمان تهیه می‌شود. سازمان زمین‌شناسی ایران، به‌عنوان یکی از ارکان حاکمیتی بخش معدن در وزارت صنعت، معدن و تجارت، در کنار معاونت معدنی و سازمان ایمیدرو، در فرایندهای معدنی کشور فعال است.
در سال ۱۴۰۰، برای ایجاد همگرایی میان ارکان مختلف بخش معدن وزارت صنعت، معدن و تجارت، تفاهمنامه‌ای سه‌جانبه میان سازمان زمین‌شناسی، ایمیدرو و معاونت معدنی امضا شد. هدف اصلی این تفاهمنامه تقسیم‌کاری میان این سه نهاد بود. طبق این تقسیم‌کار، سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی ایران مسئول تولید اطلاعات پایه و انجام مراحل مختلف اکتشاف، شناسایی و پی‌جویی مواد معدنی است، درحالی‌که معاونت معدنی براساس سیاستگذاری‌های خود، این اطلاعات را یا از طریق مزایده به بخش خصوصی واگذار می‌کند یا برای اکتشافات عمومی و تفصیلی به ایمیدرو می‌سپارد. یکی از مهم‌ترین اهداف این تفاهمنامه کاهش زمان تبدیل کانسار به معدن است. در گذشته، فرایند شناسایی و پیگیری مواد معدنی می‌توانست ۳ تا ۴ سال طول بکشد اما با این تفاهمنامه، زمان تبدیل کانسار به معدن به ۱ تا 1.5 سال کاهش یافته است. این اقدام باعث می‌شود که بخش خصوصی انگیزه بیشتری برای ورود به حوزه معادن پیدا کند و فرایند بهره‌برداری از معادن تسریع شود. در گذشته، این زمان در معادن بزرگ معمولا ۱۵ تا ۲۰ سال طول می‌کشید که موجب عدم تمایل بخش خصوصی به سرمایه‌گذاری در این حوزه می‌شد. با این تفاهمنامه، سازمان زمین‌شناسی تلاش دارد تا پروسه تبدیل کانسار به معدن را در مدت زمان ۵ تا ۶ سال به پایان برساند. در حال حاضر، این تفاهمنامه همچنان معتبر است و با توجه به تغییرات در وزارتخانه، به‌طور منظم به‌روزرسانی شده و توسط معاونان جدید به مرحله اجرا درمی‌آید. تفاهمنامه از سال ۱۴۰۰ برقرار است. هدف ما این است که با شناسایی دقیق مناطق هدف که شامل ۴۲۰ سلول ۱:۵۰۰۰۰۰ است و مساحتی حدود ۲۵۰ تا ۲۶۰ هزار کیلومترمربع را پوشش می‌دهد، تا پایان برنامه پنج‌ساله هفتم این پروژه را تکمیل کنیم.
با توجه به آنچه در برنامه هفتم توسعه برای سازمان زمین‌شناسی کشور تعیین شده، به نظر شما اهداف این برنامه تا چه میزان قابل تحقق است؟
برنامه هفتم توسعه امسال آغاز شده اما اهداف ما که از سال 1400 تعریف شده‌اند، از یک سال پیش به صورت جدی وارد فاز اجرایی شدند. سال 1400 به‌عنوان یک سال پایلوت بود و امسال به‌طور رسمی شروع کردیم. پیش‌بینی می‌کنیم تا پایان برنامه بتوانیم تمامی ۴۲۰ سلول را که شامل لایه‌های مختلفی از نقشه‌هاست، تکمیل کنیم. این نقشه‌ها شامل نقشه‌های زمین‌شناسی، ژئوشیمی و نقشه‌های زمین‌شناسی اقتصادی هستند که درمجموع ۱۲۶۰ سلول را تشکیل می‌دهند. مساحت تجمیعی این نقشه‌ها حدود ۶۸۰ هزار کیلومترمربع است. تا به امروز، حدود ۳۰ درصد از این مساحت به اتمام رسیده یا در حال انجام است و پیش‌بینی می‌کنیم که تا پایان سال یا اوایل سال آینده، باقی‌مانده پروژه‌ها نیز تکمیل شوند. در کل، در برنامه پنج‌ساله هفتم، ما از نظر زمانی و اجرایی کاملا طبق برنامه پیش می‌رویم و حتی می‌توان گفت که کمی جلوتر از برنامه زمان‌بندی هستیم. زمانی که ما پروژه‌هایی را برای همکاری با بخش‌های بیرونی تعریف می‌کنیم، اطلاع‌رسانی می‌شود و در مناقصات، هر دانشگاهی که دارای تیم‌های متخصص و رزومه مناسب برای انجام پروژه‌ها باشد، می‌تواند در آن شرکت کند. در حال حاضر، ما با پژوهشکده علوم و زمین خودمان و دانشگاه خوارزمی همکاری نزدیکی داریم، ولی محدودیتی برای حضور هیچ دانشگاهی در پروژه‌های ما وجود ندارد. هر دانشگاهی که توانمندی‌های لازم را داشته باشد، می‌تواند در مناقصات شرکت و همکاری کند.
یکی دیگر از نکات مهم، چالش‌های موجود در حوزه اکتشاف معدنی است. در حال حاضر چه چالش‌هایی در این زمینه وجود دارد؟
به‌طور کلی، هیچ سازمانی بدون چالش نیست و سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور هم از این قاعده مستثنی نیست. یکی از چالش‌های بزرگ گذشته ما، مشکل تأمین منابع مالی بود. منابع مالی که برای اجرای پروژه‌ها در اختیار سازمان قرار می‌گرفت، همخوانی چندانی با حجم و نوع فعالیت‌های سازمان نداشت. خوشبختانه با امضای تفاهمنامه سه‌جانبه بین سازمان زمین‌شناسی، ایمیدرو و معاونت معدنی، اکنون منابع مالی طرح‌ها از طریق حقوق دولتی معادن تأمین می‌شود و دیگر مشکل مالی حادی نداریم. اما بزرگ‌ترین چالش فعلی ما، کمبود نیروی انسانی متخصص است. متاسفانه، کمبود نیروی متخصص در بخش‌های مختلف به‌ویژه در حوزه زمین‌شناسی و اکتشاف به‌شدت محسوس است. ما در تلاشیم تا این چالش را از طریق جذب نیروهای سرباز امنیتی جبران کنیم، اما این یک راه‌حل کوتاه‌مدت است. اخیراً مجوزی از سازمان استخدامی کشور برای جذب نیروی متخصص دریافت کرده‌ایم و امیدواریم با تأمین اعتبار و طی فرایندهای قانونی، بتوانیم نیروی جدید جذب کنیم. علاوه‌بر این، بخشی از نیروهای خود را از میان نخبگان دانشگاهی جذب کرده‌ایم اما این فرایندها زمان‌برند و هنوز نتوانسته‌ایم به‌طور کامل این کمبود را جبران کنیم. در طول برنامه پنج‌ساله ششم، حدود 170 نفر از نیروهای سازمان بازنشسته یا بازخرید شدند و اگر نتوانیم جایگزین مناسبی برای این نیروها پیدا کنیم، با توجه به نیاز به آموزش عملی در این حوزه، مشکلات جدی پیش خواهد آمد. اگر نتوانیم نیروی متخصص و ماهر جذب کنیم، ممکن است مجبور شویم به‌طور غیرمستقیم از کارشناسان خارجی برای انجام پروژه‌های اکتشافی استفاده کنیم که این برای کشور مناسب نیست، به‌ویژه با توجه به اینکه ایران دارای دانشگاه‌ها و سازمان‌های داخلی زیادی است که می‌توانند این نیازها را تأمین کنند. یکی دیگر از مشکلات این است که برخی از نیروها به‌جای فعالیت در حوزه‌های مرتبط با زمین‌شناسی، وارد زمینه‌های غیرمرتبط می‌شوند که این موضوع نه‌تنها موجب تضییع منابع و هزینه‌های آموزش می‌شود، بلکه منافع کشور را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. به همین دلیل، ایجاد ارتباط بیشتر با دانشگاه‌ها و سازمان‌هایی مانند نظام مهندسی و بهره‌برداری مناسب از منابع انسانی موجود از اولویت‌های ما است.
فرمودید بخشی از منابع سازمان از محل حقوق دولتی تأمین می‌شود. در بودجه 1404 که بررسی کردیم، تغییری در درصد حقوق دولتی ایجاد نشده است. دیدگاه شما درباره این موضوع چیست؟
بله در رابطه با حقوق دولتی کار کارشناسی زیادی صورت گرفته است. وزارت صنعت، معدن و تجارت، سازمان برنامه و بودجه و مرکز پژوهش‌های مجلس به‌طور مشترک روی این موضوع بررسی‌هایی داشته‌اند. حقوق دولتی بخشی از درآمدهایی است که وزارت صمت از محل فروش مواد معدنی به دست می‌آورد. این که درصد آن تغییر نکرده، به این دلیل است که در سال‌های اخیر رشد قابل توجهی در این زمینه اتفاق افتاده و ممکن است معادن ظرفیت بیشتری برای پرداخت حقوق دولتی نداشته باشند. اما خوشبختانه منابعی که به سازمان تخصیص می‌یابد نسبت به گذشته رشد خوبی داشته است. امیدواریم با توجه به برنامه‌های تحول و دیگر اقدامات، این منابع به‌طور موثر در خدمت سازمان قرار گیرد و درنتیجه هیچ مشکلی برای پیشبرد فعالیت‌های سازمان زمین‌شناسی ایجاد نخواهد شد.
پیش از این شاهد حواشی درباره همکاری معدنی با چینی‌ها بودیم. با توجه به اینکه اشاره کردید با کشورهای خارجی در این زمینه همکاری داریم و خواهیم داشت، می‌توانید بگویید وضعیت این همکاری‌ها چطور و در چه بخش‌هایی است؟
همانطور که قبلاً اشاره کردم، سازمان زمین‌شناسی ارتباطات بین‌المللی بسیار خوبی دارد. با وجود تحریم‌ها، سازمان زمین‌شناسی به دلیل ماهیت تخصصی کار خود، از این تحریم‌ها به‌طور مستقیم متأثر نشده است. ما ارتباطات بین‌المللی خود را به‌طور مستمر حفظ کرده‌ایم تا دو هدف اصلی را دنبال کنیم: یکی برای به‌روز بودن با دانش روز دنیا و جلوگیری از عقب‌ماندن در عرصه‌های علمی و تکنولوژیک و دیگری برای تبادل تجربیات در زمینه‌های مختلف با کشورهای دیگر. در سال‌های اخیر، ما با کشورهایی مانند روسیه و چین همکاری‌هایی داشته‌ایم. به‌عنوان مثال، پارسال با کشور روسیه یک تفاهمنامه همکاری امضا کردیم که امیدواریم به قراردادهای عملیاتی منتهی شود. همچنین با سازمان زمین‌شناسی چین یک تفاهمنامه جدید امضاء کرده‌ایم که شامل همکاری‌هایی است تا چینی‌ها در پروژه‌های مختلف در ایران حضور داشته باشند و از دانش و تجربیات آنها بهره‌برداری کنیم. این همکاری‌ها برای توسعه دانش فنی و پیشرفت پروژه‌ها در کشور ضروری است.
این تفاهم‌نامه‌هایی که با روسیه و چین داریم، دقیقاً در چه حوزه‌هایی است؟ مثلاً آیا قرار است نیروی انسانی از آنها بگیریم، تجهیزات از آنها وارد کنیم یا به آنها مناطق خاصی برای اکتشاف بدهیم؟
بله، درست است. قرار است که برخی از مناطق مشخص‌شده در طرح تحول که برای اکتشاف معدنی نیازمند همکاری‌اند، به صورت پیمانکاری به روس‌ها و چینی‌ها واگذار شود. به عبارت دیگر، آنها همانطور که سازمان زمین‌شناسی، بخش خصوصی و دانشگاه‌ها فعالیت می‌کنند، در حوزه اکتشاف معدنی به صورت پیمانکاری وارد عمل می‌شوندو تنها در حوزه اکتشاف فعالیت خواهند داشت. هیچ‌گونه برنامه‌ای برای دادن منابع معدنی به آنها یا مشارکت در بهره‌برداری از این منابع وجود ندارد. فقط در زمینه زمین‌شناسی و اکتشاف، پروژه‌ها را به‌طور پیمانکاری انجام می‌دهند و هیچ‌گونه دخالتی در بخش بهره‌برداری از منابع معدنی نخواهند داشت.
حالا از نظر فناوری و ترکیبات، وضعیت ما در حال حاضر چگونه است؟
در حال حاضر، تأمین تجهیزات مخصوصاً در زمینه اکتشاف پیشرفته به دلیل تحریم‌ها کمی دشوار است. یکی از لایه‌های اطلاعاتی مهمی که در سازمان زمین‌شناسی تولید می‌شود، لایه ژئوفیزیک هوابرد است. برای انجام این نوع کار‌ها، ما نیاز به تجهیزات خارجی داریم که تأمین آنها به دلیل تحریم‌ها سخت‌تر شده است. اما خوشبختانه توانسته‌ایم در برخی از صنایع های‌تک دستگاه‌های مورد نیاز خود را بومی‌سازی کنیم. برای مثال، در ژئوفیزیک هوابرد، از برداشت داده‌ها تا تبخیر و مدل‌سازی، کلیه مراحل را توسط همکاران داخلی انجام می‌دهیم. در این زمینه، ممکن است مشکلاتی در تأمین تجهیزات وجود داشته باشد، چون دستگاه‌هایی که استفاده می‌کنیم از نوع پیشرفته‌اند و برای انجام دقیق کار‌ها، نیاز به دستگاه‌هایی داریم که قادر به اندازه‌گیری در حد PPD (قطعه در میلیارد) باشند. اما با دور زدن تحریم‌ها و واردات هوشمندانه تجهیزات، توانسته‌ایم تجهیزات مورد نیاز را به سازمان وارد کنیم. خوشبختانه در یکی دو سال اخیر در تأمین تجهیزات پیشرفته توانسته‌ایم خرید‌های مناسبی انجام دهیم. ما همچنین در آزمایشگاه‌های شبکه راهبردی آزمایشگاه‌ها که متعلق به معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری است، توانسته‌ایم رتبه خود را به رتبه ۱۳ کاهش دهیم و در صورت موفقیت در اخذ استاندارد ISO 1725، به‌طور قطع جزء 10 آزمایشگاه برتر معدنی کشور خواهیم بود. این یک پیشرفت خوب است که در حال تحقق است.
آیا از نظر دانش و فناوری اکتشاف، هم‌تراز با استاندارد‌های جهانی هستیم؟
بله، سازمان زمین‌شناسی در حال حاضر در سطح بین‌المللی فعالیت می‌کند. ما عضو CGMW (کمیته جهانی نقشه‌برداری زمین‌شناسی) هستیم و نقشه‌هایی که تولید می‌کنیم، در عرصه جهانی عرضه می‌شوند. به‌عنوان مثال، نقشه‌های خاورمیانه و پروژه‌های جدید مانند نقشه‌های آتشفشانی که تولید می‌کنیم، در کنار نقشه‌های سازمان‌های زمین‌شناسی کشورهای دیگر مانند آمریکا، چین و آلمان قرار می‌گیرند. این نقشه‌ها مانند یک پازل جهانی در کنار هم قرار می‌گیرند. اگر در بحث دانش کمی عقب باشیم، این تأثیر خود را در نقشه‌ها نشان می‌دهد، اما خوشبختانه مشکلات خاصی در این زمینه نداریم.
آیا در حال حاضر ما در عمق زمین کار می‌کنیم یا عمده فعالیت ما در سطح است؟
این سؤال خوبی است. در گذشته بیشتر اکتشافات در سطح زمین انجام می‌شد و به همین دلیل بیشتر معادن فعال در ایران، حاصل همین اکتشافات سطحی‌اند. یکی از اهداف ما در طرح تحول این است که عمق اکتشافات را افزایش دهیم. ما اطلاعات سطحی را به دقت جمع‌آوری می‌کنیم، مثلاً با استفاده از نقشه‌های ژئوشیمی و زمین‌شناسی، بررسی‌هایی را در مقیاس ۱:۵۰,۰۰۰ انجام می‌دهیم تا بتوانیم احتمال وجود مواد معدنی در عمق را شناسایی کنیم. برای اکتشافات عمیق‌تر، از روش‌هایی مانند ژئوفیزیک هوابرد استفاده می‌کنیم که امکان برداشت تا عمق ۴۰۰ تا ۴۵۰ متر را فراهم می‌کند. همچنین از روش‌های جدیدتر مثل مگنتوتلوریک (MT) بهره می‌بریم که می‌تواند تا عمق ۲۰ کیلومتر زیر سطح را شناسایی کند. کشورهایی مانند آمریکا، استرالیا، کانادا و چین از این روش استفاده کرده‌اند و ایران پنجمین کشوری است که این تکنولوژی را در اختیار دارد. ما در آینده نزدیک قصد داریم تا عمق ۲۰ کیلومتری زیر سطح زمین را در تمام کشور شناسایی کنیم و با این اطلاعات، به نقشه‌های زیرسطحی جامع‌تری برسیم که تحول بزرگی در اکتشافات معدنی کشور خواهد بود.
منابع معدنی کشور در حال حاضر بیشتر در سطح هستند یا در عمق؟
به‌طور کلی، بیشتر منابع معدنی کشور در سطح هستند. در دنیا نیز معادن زیرزمینی معمولاً از عمق ۱۰۰ متر به پایین‌تر هستند. عمق اکتشافات در ایران نسبتاً کم است و به‌طور متوسط در حدود ۲۰ تا ۳۰ متر است که رقم قابل توجهی نیست. در پروژه‌های اخیر مانند اکتشافات در کردستان، توانستیم ذخایر معدنی آهن را در عمق‌های ۵۰ تا ۱۱۰ متر شناسایی کنیم. این ذخایر می‌توانند نیاز‌های صنایع فولاد کشور را تأمین کنند. در آینده امیدواریم که بتوانیم منابع زیرزمینی در عمق‌های بیشتر را شناسایی کنیم و حتی در ۴ تا ۵ سال آینده دو معدن بزرگ زیرزمینی را در مقیاس جهانی معرفی کنیم. هدف ما این است مناطقی که از نظر زمین‌شناسی مستعد معادن هستند، را به‌دقت شناسایی کنیم و منابع زیرزمینی را در عمق‌های بیشتر شناسایی کنیم.
آیا مناطق زیادی در کشور وجود دارند که هنوز اکتشاف نشده‌اند؟
بله، بسیاری از مناطق کشور هنوز اکتشاف نشده‌اند. اکتشافات در چهار مرحله انجام می‌شود؛ شناسایی، پی‌جویی، اکتشاف عمومی و اکتشاف تفصیلی. سازمان زمین‌شناسی تا مقیاس ۱:۲۵۰,۰۰۰ و ۱:۱۰۰,۰۰۰ کل کشور را شناسایی کرده است و اکنون در طرح تحول، مقیاس را به ۱:۵۰,۰۰۰کاهش داده‌ایم که دقت کار را افزایش می‌دهد. اما در حال حاضر، تنها ۳ تا ۴ درصد از مساحت کشور در مراحل شناسایی، پی‌جویی، اکتشاف عمومی و تفصیلی به اکتشاف رسیده است. از سوی دیگر، فقط ۷ تا ۸ درصد از زمین‌های کشور برای اکتشاف آزادند، زیرا بخش زیادی از زمین‌ها به دلایل مختلف مانند مناطق حفاظت‌شده، جنگل‌ها و مناطق نظامی محدود شده‌اند. برای اینکه از معادن به‌طور مؤثر استفاده کنیم و مانند نفت از آنها برای توسعه کشور بهره‌برداری کنیم، نیاز به تغییراتی در قوانین و هم‌سویی بیشتر میان سازمان‌ها داریم تا موانع موجود برطرف شوند.
شرایط ایران در حوزه دسترسی به ماهواره‌ها چگونه است؟
خوشبختانه سازمان فضایی ایران اخیراً ماهواره‌هایی به فضا فرستاده و تصاویر ماهواره‌ای دریافت می‌کند. ما از این تصاویر در برخی از پروژه‌های خود استفاده می‌کنیم. به‌ویژه در زمینه‌های مختلف مانند شناسایی فرونشست زمین که از تصاویر ماهواره‌ای سنتینل (SENTINEL) بهره می‌بریم. این تصاویر به ما کمک می‌کنند تا میزان فرونشست را در مناطق مختلف شناسایی و اندازه‌گیری کنیم. همچنین، در زمینه‌های زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی، تصاویر ماهواره‌ای در مراحل اولیه پروژه‌ها به‌عنوان یک ابزار کمکی بسیار مهم استفاده می‌شوند. این تصاویر به ما کمک می‌کنند تا اطلاعات اولیه را جمع‌آوری کرده و برای پیشبرد پروژه‌ها استفاده کنیم.
آیا می‌توانیم بگوییم که پتانسیل‌های معدنی مختلف کشور در کدام مناطق بیشتر است؟
بله، کشور ایران از نظر زمین‌شناسی به بلوک‌های مختلف تقسیم می‌شود که هر کدام پتانسیل‌های معدنی خاص خود را دارند. به طور مثال، در زاگرس بیشتر مواد معدنی غیرفلزی، تبخیری‌ها و منابع نفت و گاز یافت می‌شود. در کمان ماگمایی ارومیه-دختر، ما مجموعه‌ای از مواد معدنی مختلف داریم که ۵۷ عنصر مختلف را شناسایی کرده‌ایم. در سایر مناطق مانند لوگان و البرز نیز مواد معدنی خاص خود را دارند. ما نقشه‌ای از پراکندگی مواد معدنی تهیه کرده‌ایم که به راحتی می‌توانیم مواد معدنی موجود در هر منطقه را مشاهده کنیم. علاوه بر این، با پیشرفت دانش و فناوری‌های فرآوری، ما توانسته‌ایم در شناسایی و استخراج مواد معدنی خاص و ارزشمندتری که به صورت فرعی در معادن وجود دارند، پیشرفت‌های زیادی داشته باشیم. به عنوان مثال، در معادن کرومیت، علاوه بر کرومیت، عنصری به نام وانادیوم وجود دارد که ارزش آن از کرومیت بسیار بیشتر است. همچنین در معادن زغال‌سنگ و مس، عناصر استراتژیک دیگری مانند ژرمانیم و دیگر بای‌پروداکت‌ها وجود دارند که ارزش بالاتری از خود مس یا کرومیت دارند. این شناسایی‌ها نیازمند تحقیق و توسعه بیشتر در زمینه‌های مختلف است تا بتوانیم از تمامی منابع معدنی به طور بهینه استفاده کنیم.
بسیاری از ذخایر معدنی ایران در مناطق کمتر توسعه‌یافته و دورافتاده قرار دارند. به نظر شما چه ظرفیت‌هایی برای توسعه معدن‌کاری در این مناطق وجود دارد؟
برای ما، چه یک منطقه دور افتاده باشد یا کم‌برخوردار، مهم نیست. ما فعالیت‌های خود را به طور ملی انجام می‌دهیم. وقتی می‌گوییم اطلاعات زمین‌شناسی و اکتشافی کشور را در مقیاس یک‌صد هزار تولید کرده‌ایم، این به این معنی است که در تمام مناطق کشور فعالیت کرده‌ایم. هدف ما این است که با اکتشافات جدید، ذخایر معدنی شناسایی کرده و به تولید معدن در این مناطق برسیم. وقتی یک معدن در مناطق کمتر برخوردار شکل می‌گیرد، می‌توان گفت توزیع ثروت در آن منطقه به عدالت نزدیک‌تر می‌شود. زیرا برای بهره‌برداری از معدن، نیاز به زیرساخت‌هایی مانند جاده، آب، برق، گاز، تلفن و اینترنت داریم که این زیرساخت‌ها نه تنها به معدن بلکه به مردم اطراف معدن نیز کمک می‌کند. به این ترتیب، اشتغال در منطقه ایجاد شده و توسعه اقتصادی آنجا افزایش می‌یابد.
آیا نقشه‌ای از پراکندگی معادن و موقعیت آنها در کشور دارید؟
بله، ما چنین نقشه‌ای تهیه کرده‌ایم که می‌توان به راحتی محل پراکندگی معادن و مواد معدنی مختلف را مشاهده کرد. این نقشه به ما کمک می‌کند تا با شناسایی دقیق‌تر ذخایر معدنی، برنامه‌ریزی بهتری برای بهره‌برداری و توسعه داشته باشیم.
بحث معدن‌کاری در بستر دریا به ویژه در دنیا در حال توجه ویژه‌ای است. در حال حاضر آیا تجهیزات لازم برای اکتشاف در بستر دریا‌ها در کشور وجود دارد؟
در حال حاضر، حداقل در سازمان زمین‌شناسی، تجهیزات لازم برای اکتشاف مواد معدنی در عمق دریا‌ها را نداریم. البته در بحث‌های تحقیقاتی، مانند فیزیک دریا، ما در حال انجام کار‌هایی هستیم، ولی برای اکتشاف مواد معدنی در عمق دریا، هنوز تجهیزات و امکانات لازم را نداریم. فعلاً کار‌هایی که انجام می‌دهیم، بیشتر در سواحل و مناطق با عمق کم است. به همین دلیل قصد داریم با مؤسسات و پژوهشگاه‌هایی مانند پژوهشگاه اقیانوس‌شناسی که تخصص اصلی آنها در دریا است، همکاری کنیم و تفاهم‌نامه‌هایی برای انجام پروژه‌های مشترک در این زمینه داشته باشیم. اما برای این کار به زمان، تجهیزات و متخصصان مجرب نیاز داریم. در بسیاری از کشورهای دنیا، مانند نروژ که در زمینه اکتشاف مس و نیکل در بستر دریا پیشرو است، کار‌هایی در حال انجام است، ولی به دلیل نگرانی‌های زیست‌محیطی، برداشت از عمق دریا بسیار محدود است. در حال حاضر، تنها مواد معدنی‌ای که از بستر دریا برداشت می‌شوند، عمدتاً نفت و گازند. در بخش‌های عمیق‌تر دریا، برداشت مواد معدنی معمولاً انجام نمی‌شود. در ایران، ما در حال انجام تحقیقات و اکتشافات در سواحل و مناطقی با عمق کم مانند دلتا‌های رودخانه‌ها و مناطق وارد شونده به خلیج‌فارس و دریای عمان هستیم. این نوع اکتشافات در کشورهای پیشرفته مانند آلمان و فرانسه نیز انجام می‌شود. اما در قسمت‌های عمیق‌تر دریا، علاوه بر چالش‌های تکنولوژیک، مشکل بهره‌برداری نیز وجود دارد. در برخی از نقاط دنیا مانند قطب شمال، اکتشافات معدنی در حال انجام است، اما در ایران هنوز در این زمینه وارد نشده‌ایم. البته توجه به این مناطق و توسعه آن نیاز به برنامه‌ریزی دقیق و همکاری‌های بین‌المللی دارد.
در پایان اگر نکته‌ای باقی مانده، بفرمایید.
ما به طور مستمر در تلاشیم تا از تکنولوژی‌های پیشرفته‌تر و روش‌های علمی‌تر برای بهبود کار خود استفاده کنیم. یکی از فناوری‌هایی که در دست توسعه داریم، استفاده از سیستم‌های پیشرفته برداشت داده‌ها با رزولوشن بالاست. این سیستم‌ها به ما کمک می‌کنند حتی در سطح کانی‌ها و مواد معدنی روی سطح زمین اطلاعات دقیق‌تری جمع‌آوری کنیم. همچنین در برنامه‌های آتی ما، اکتشافات معدنی در سواحل کشور، هم در شمال و هم در جنوب، جزء برنامه‌های ویژه ما هستند. در حال حاضر، یک طرح تحول زمین‌شناسی در سواحل در حال اجراست که شامل شناسایی ذخایر معدنی و مواد ژئوشیمیایی در مناطق ساحلی است. این طرح در سال گذشته در استان گیلان به صورت پایلوت اجرا شد و در برنامه پنج‌ساله هفتم، این اکتشافات تکمیل خواهد شد. در ادامه تفاهمنامه سه‌جانبه‌ای که بین سازمان زمین‌شناسی، ایمیدرو و معاونت معدنی امضاء شد، تقریباً از یک سال‌ونیم پیش، اعضای جدیدی به این تفاهمنامه اضافه شدند و به کارگروه تحول بخش معدن تبدیل شد. اکنون در کنار ایمیدرو و سازمان زمین‌شناسی، خانه معدن به عنوان نماینده بخش خصوصی و سازمان نظام مهندسی به عنوان یک نهاد خصولتی در این کارگروه حضور دارند. این کارگروه طی یک سال گذشته کلیه مباحث معدنی کشور را آنالیز و 17 راهبرد را تصویب کرده است. این راهبردها شامل تمامی فعالیت‌های معدنی در کشورند و تقریباً تمام مسائل مربوط به معدن در این راهبردها گنجانده شده است. از این 17 راهبرد، سازمان زمین‌شناسی در 3 راهبرد به طور اصلی حضور دارد و در 8 راهبرد دیگر هم به عنوان همکار مشارکت می‌کند. هدف این است که این برنامه‌ها در سیاست‌های وزارت صمت و برنامه پنج‌ساله هفتم گنجانده شوند و خروجی‌های مناسبی را به همراه داشته باشند. یکی از راهبردهای اصلی کارگروه، فرهنگ‌سازی در بخش معدن است. در این راستا، تلاش داریم از طریق ژئوتوریسم فرهنگ‌سازی کنیم. به طور خاص، اولین نقشه ژئوتوریسم دنیا را در مقیاس 1:250,000 برای ایران رونمایی کرده‌ایم. این نقشه شامل تمام پدیده‌های زیبای زمین‌شناسی، مانند اماکن مذهبی، تاریخی و طبیعت‌های زیباست که در هر منطقه از ایران وجود دارد. هدف این است که این پدیده‌ها شناسایی و معرفی شوند. علاوه بر این، سازمان زمین‌شناسی متولی مکان‌یابی ژئوپارک‌ها در کشور است و تاکنون سه ژئوپارک بین‌المللی ثبت کرده‌ایم: ژئوپارک قشم، طبس و ارس. در دو سال اخیر، در رتبه‌بندی پدیده‌های برتر زمین‌شناسی جهان، ایران توانسته سه پدیده مهم را معرفی کند: غار نمکی قشم، کلوت‌های کویر لوت و گنبدهای نمکی زاگرس. این موفقیت‌ها نشان می‌دهند ایران به لحاظ زمین‌شناسی طبیعت بسیار زیبایی دارد و به گفته کارشناسان خارجی، ایران بهشت زمین‌شناسی دنیاست. هدف ما این است که این میراث طبیعی را برای نسل‌های آینده حفظ و به جهانیان معرفی کنیم. تا قبل از این، هر سازمانی که اطلاعات معدنی تولید می‌کرد، آن اطلاعات در آن سازمان به صورت جزیره‌ای نگهداری می‌شد. از سال 1380، ما پایگاه داده‌های ملی علوم زمین را راه‌اندازی کردیم که اطلاعات زمین‌شناسی و معدنی سازمان زمین‌شناسی در آن ذخیره می‌شد. خوشبختانه در حال حاضر این پایگاه به پایگاه جامع داده‌های علوم زمین و معدن کشور تبدیل شده است. تغییرات ساختاری جدیدی در این پایگاه انجام شده و اکنون توسط هیئت‌امنایی که رأس آن وزیر صنعت، معدن و تجارت است، اداره می‌شود. اعضای این هیئت‌امنا همان اعضای کارگروه شورای راهبردی هستند. هدف ما این است که تمام اطلاعات زمین‌شناسی و اکتشافی کشور در این پایگاه جمع‌آوری و یکپارچه شود. به تازگی، ایمیدرو اطلاعات خود را در این پایگاه به اشتراک گذاشته است و امیدواریم که این روند با مشارکت دیگر سازمان‌ها مانند سازمان انرژی اتمی و شرکت ملی اکتشاف نفت ادامه یابد. این کار باعث می‌شود که از پراکندگی اطلاعات جلوگیری کنیم و به این ترتیب زمان و هزینه فعالیت‌های معدنی را کاهش دهیم.
