حانیه قاسمیان، خبرنگار گروه جهان‌شهر: روز دوشنبه، کاروان اعتراضاتی- که حامیان عمران خان، نخست‌وزیر سابق پاکستان در آن حضور دارند- به حومه اسلام‌آباد پایتخت این کشور رسید. حامیان عمران خان خواستار آزادی اویند. همزمان با این تحول، گزارش‌هایی از درگیری‌های خشونت‌آمیز در دیگر نقاط پاکستان منتشر شده است.
عمران خان یک هفته پیش از داخل زندان از حامیانش خواسته بود که «دعوت آخر» برای اعتراض در سطح کشور و حرکت به سمت اسلام‌آباد را انجام دهند تا علیه سه موضوع اصلی اعتراض کنند؛ نخست علیه قانون 26 که دولت پس از تصویب در پارلمان و مجلس سنا در اکتبر گذشته به تصویب رسانده بود، دوم علیه دستگیری‌های سیاسی اعضای حزب انصاف و حامیان آن و سوم علیه تقلب در انتخابات عمومی که در 8 فوریه گذشته برگزار شده بود.
عمران خان بیشتر از یک‌سال است که در زندان به‌سر می‌برد و با بیش از ۱۵۰ پرونده قضائی روبه‌رو است. بااین‌حال او همچنان از محبوبیت بالایی برخوردار است و حزب سیاسی‌اش «حرکت انصاف» بر این باور است پرونده‌های تشکیل شده علیه او دارای انگیزه‌های سیاسی‌اند.
مقامات دولت از چند روز پیش محدودیت‌های امنیتی شدیدی در پایتخت اعمال کرده و جاده‌های اصلی منتهی به اسلام‌آباد را با موانع مسدود کرده‌اند تا از رسیدن معترضان جلوگیری کنند. این معترضان به دعوت خان قصد دارند به سمت پارلمان حرکت و در آنجا تحصن کنند.
دولت از کانتینر‌های حمل‌بار برای مسدود کردن جاده‌ها و خیابان‌های اصلی اسلام‌آباد استفاده کرده است و در منطقه، گشت‌های پلیس و نیرو‌های شبه‌نظامی با تجهیزات ضدشورش حضور دارند. پلیس اعلام کرده طبق قانون، هرگونه تجمع در اسلام‌آباد ممنوع است.
خبرگزاری رویترز به نقل از مقامات و شاهدان گزارش داده که تمام وسایل حمل‌ونقل عمومی میان شهر‌ها و ایستگاه‌ها در استان پنجاب شرقی متوقف شده‌اند تا از رسیدن معترضان به پایتخت جلوگیری شود. مقامات اعلام کرده‌اند نزدیک به چهارهزار نفر از معترضان در پنجاب دستگیر شده‌اند که در میان آن‌ها پنج نماینده پارلمان نیز به‌چشم می‌خورند.
حزب حرکت انصاف دولت را به استفاده از روش‌های خشونت‌آمیز برای ممانعت از اعتراضات متهم کرده و شوکت یوسف‌زای، یکی از دستیاران خان، در گفت‌وگو با تلویزیون جیونیوز گفته است: «آن‌ها حتی از گلوله‌های واقعی استفاده می‌کنند.»
خان اعتراض هوادارانش در دوره کنونی را «آخرین فریاد» توصیف کرده است. این راهپیمایی یکی از سلسله اعتراضاتی است که حزب خان از زمان زندانی شدن او در آگوست ۲۰۲۳ تاکنون برگزار کرده است.
آخرین اعتراض حزب خان در اسلام‌آباد در اوایل اکتبر به خشونت کشیده شد و طی آن یک افسر پلیس کشته و ده‌ها نفر از نیرو‌های امنیتی زخمی شدند. خان از آگوست ۲۰۲۳ در زندان به‌سر می‌برد و از زمانی که پارلمان به حذف او از قدرت در سال ۲۰۲۲ رأی داد، با اتهامات متعددی ازجمله فساد و تحریک به خشونت روبه‌رو است. اما خان و حزبش تمام اتهامات را رد می‌کنند.
واکنش پلیس و بازداشت معترضان
طبق گزارش‌های محلی، حامیان خان با گاز اشک‌آور و باتوم توسط پلیس مورد حمله قرار گرفته‌اند. تاکنون بیش از ۵۰۰۰ نفر از معترضان و رهبران انصاف، عمدتاً از منطقه خیبر پختونخوا، در طول مسیر راهپیمایی طولانی خود بازداشت شده‌اند. حامیان حزب انصاف در واکنش به پلیس سنگ پرتاب کرده و وسایل نقلیه آن‌ها را به آتش کشیدند.
بشری بی‌بی، همسر خان که به تازگی از زندان آزاد شده، نیز در این راهپیمایی شرکت کرده است. او در سخنرانی خود گفت: «تا زمانی که عمران خان با ماست، ما این راهپیمایی را متوقف نخواهیم کرد. من تا آخرین نفس در اینجا خواهم ماند و از همه شما می‌خواهم که از من حمایت کنید. »
شیخ وقاص اکرم، دبیر اطلاع‌رسانی حزب انصاف، اعلام کرد که بیش از ۷۰ هزار نفر تنها از خیبر پختونخوا به سمت پایتخت حرکت می‌کنند و قصد دارند اسلام‌آباد را از سه طرف محاصره کنند.
او افزود: «پلیس در پنجاب و سایر مناطق گلوله‌های لاستیکی، گاز اشک‌آور تاریخ‌مصرف گذشته و نارنجک‌های صوتی به ما شلیک کرده است. آن‌ها در تلاش‌اند تا اعتراض مسالمت‌آمیز برای آزادی خان را متوقف کنند. »
با این حال، اکرم گفت که حزب انصاف کاملاً آماده است و کامیون‌هایی با فن‌های بزرگ برای پراکنده کردن گاز اشک‌آور و گلوله‌های لاستیکی به همراه خود آورده است. او بیان کرد که زمان رسیدن معترضان به اسلام‌آباد بستگی به سرعت عبور از موانع دارد، اما ممکن است این مسیر حداقل یک روز دیگر طول بکشد.
تلاش برای مذاکره و پاسخ دولت
مسئول اطلاع‌رسانی حزب انصاف می‌گوید ارتش درخواست کرده اعضای ارشد رهبری با خان در زندان ادیاله راولپندی دیدار کنند تا او را متقاعد کنند این راهپیمایی را متوقف کند. او افزود: «تمام خواسته‌های ما مهمند، اما تنها خواسته‌ای که دولت و ارتش می‌توانند فوراً تحقق دهند آزادی تمام زندانیان سیاسی، ازجمله خان است.»
دولت این راهپیمایی را یک «توطئه حساب‌شده» توصیف می‌کند، زیرا همزمان با بازدید رسمی الکساندر لوکاشنکو رئیس‌جمهور بلاروس، درحال برگزاری است. دولت قول داده که هر معترض حزب انصاف که تلاش دارد وارد اسلام‌آباد شود را بازداشت کند. احسن اقبال، وزیر فدرال برنامه‌ریزی، عمران خان را به تلاش برای دور زدن سیستم قضایی با استفاده از زور برای آزادی از زندان متهم کرده است. او می‌گوید: «آزادی او بستگی به تأیید دادگاه‌ها دارد. او باید خود را از پرونده‌های ثبت‌شده علیه‌اش تبرئه کند. بدون این، دولت نمی‌تواند او را آزاد کند.»
پس از آنکه رابطه خان با رهبری ارتش در سال ۲۰۲۲ به سردی گرایید، او از قدرت برکنار شد. از آن زمان، خان به‌شدت ارتش را به دلیل نقش داشتن در سوءقصد به جان و دستگیری‌اش مورد انتقاد قرار داده است.
ساخت قدرت در پاکستان و تقابل عمران خان با ارتش
پاکستان، کشوری که تحت‌تأثیر تعامل پیچیده‌ای از تاریخ سیاسی، قدرت‌های نظامی و مداخلات خارجی شکل گرفته، همواره شاهد تنش‌های شدید بین نهاد‌های مختلف قدرت، به‌ویژه میان رهبران سیاسی و ارتش بوده است. در این میان تقابل عمران خان، نخست‌وزیر سابق پاکستان با ارتش این کشور به یک نقطه عطف مهم تبدیل شده که تأثیرات عمیقی بر سیاست‌های داخلی و ساختار قدرت در پاکستان داشته است. برای درک این تقابل باید به تعاملات پیچیده در داخل کشور و همچنین نقش ارتش در سیاست‌های پاکستان توجه کنیم.
1. قدرت عظیم رهبران سیاسی و نقش عمران خان
رهبری سیاسی در پاکستان معمولاً بر اساس شخصیت‌های فردی استوار بوده است، به گونه‌ای که رهبران به نماد‌هایی بزرگتر از زندگی تبدیل می‌شوند که قدرت خود را از کاریزما، تیزبینی سیاسی و توانایی در جلب‌نظر عمومی به‌دست آورده‌اند. عمران خان نیز از این قاعده مستثنی نیست و به‌عنوان رهبری سیاسی توانسته به یک نماد مهم در سیاست پاکستان تبدیل شود. قدرت سیاسی عمران خان بیشتر از آنچه به‌طور سنتی در پاکستان مشاهده می‌شود، ناشی از شخصیت فردی و دلبستگی مردم به وی است.
با این حال، عمران خان در سال‌های اخیر به‌طور فزاینده‌ای با ارتش که یکی از ارکان اصلی قدرت در پاکستان است، درگیر شده است. ارتش پاکستان که نیرویی نظامی و همچنین بازیگری کلیدی در سیاست‌های کشور شناخته می‌شود، همواره در امور داخلی و بین‌المللی این کشور نقش پررنگی ایفا کرده است. در این زمینه تقابل عمران خان با ارتش نشان‌دهنده تضاد بین رهبری مدنی و نظامی در پاکستان است.
2. نقش برجسته ارتش و تقابل با عمران خان
ارتش پاکستان از گذشته به‌عنوان یکی از ارکان اصلی قدرت در این کشور شناخته شده است. این نهاد نه تنها در زمینه‌های نظامی و دفاعی، بلکه در سیاست و امنیت داخلی نیز نفوذ زیادی دارد. یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد ارتش پاکستان، دخالت مستقیم آن در امور سیاسی است. از کودتا‌های نظامی که در دهه‌های گذشته صورت گرفته تا نفوذ پررنگ آن در دولت‌های غیرنظامی، ارتش همواره بازیگری تأثیرگذار در معادلات قدرت بوده است.
در دوران نخست‌وزیری عمران خان، وی یک فرد غیرنظامی بود که از خارج ساختار سیاسی سنتی پاکستان وارد عرصه قدرت شده بود و سعی در اجرای سیاست‌هایی داشت که منافع ارتش را به‌چالش می‌کشید. عمران خان برای حفظ استقلال دولت خود و مقابله با فساد سیاسی، خواستار تغییرات اساسی در نهاد‌های قدرت، ازجمله ارتش بود. این تغییرات- که بیشتر به مدیریت نیرو‌های امنیتی و نظامی مربوط می‌شد- با مخالفت‌های شدیدی از سوی ارتش مواجه شد.
یکی از نقاط اوج این تقابل، تلاش عمران خان برای اعمال نفوذ بیشتر بر ارتش و چالش‌های سیاسی‌ای بود که پس از برکناری وی از سمت نخست‌وزیری در 2022 به‌وجود آمد. بسیاری بر این باورند برکناری عمران خان نتیجه فشار‌های ارتش و نهاد‌های اطلاعاتی بوده است. ارتش به‌ویژه از ناتوانی دولت عمران خان در مدیریت روابط با هند و افغانستان انتقاد داشت و این مسائل به تنش‌های بیشتری منجر شد.
3. مداخلات خارجی و تأثیر آن بر تقابل عمران خان و ارتش
پاکستان نه تنها با مشکلات داخلی خود دست‌وپنجه نرم می‌کند، بلکه روابط خارجی آن نیز تأثیر زیادی بر ساختار داخلی قدرت دارد. در دوران عمران خان، رابطه پاکستان با ایالات‌متحده و بریتانیا به‌ویژه در زمینه مسائل امنیتی و اقتصادی مهم بود. عمران خان سیاست‌هایی را دنبال می‌کرد که ممکن بود مخالف منافع این قدرت‌های خارجی باشد؛ به‌ویژه در مورد روابط با ایالات‌متحده و چالش‌های مربوط به جنگ افغانستان. این رویکرد‌های مستقلانه، به علاوه نگرانی‌های ارتش از تغییرات در سیاست‌های امنیتی و خارجی پاکستان، موجب تشدید تنش‌ها بین عمران خان و ارتش شد. از سوی دیگر، ارتش پاکستان به‌دلیل روابط تاریخی با بریتانیا و ایالات‌متحده، از قدرت‌های خارجی حمایت کرده و معمولاً براساس منافع استراتژیک، رابطه خود را با این کشور‌ها تنظیم می‌کند. این تفاوت در رویکرد‌های سیاست خارجی، به‌ویژه در دوران عمران خان که تمایل به مستقل‌تر عمل کردن داشت، به افزایش تنش‌ها بین وی و ارتش منجر شد.
