محمدحسین سلطانی، خبرنگار: «می‌توانیم 30 بار به لایه ازون برسیم، اگر تمام کتابهای به‌فروش‌رفته در بخش مجازی نمایشگاه کتاب سیوپنجم (با فرض قطع رُقعی) را به‌صورت متوالی در کنار هم قرار دهیم.» این جملات را در گزارش عملکرد خانه کتاب و ادبیات ایران می‌بینیم. گزارشی که اگر بخش‌های اضافه‌اش را حذف کنیم، به مطلبی حدوداً 80 صفحه‌ای می‌رسیم. گزارش 4 فصل خانه کتاب و ادبیات ایران در نگاه اول شما را با انبوهی از آمار، ارقام و جدول روبه‌رو میکند. ارقامی که داده‌هایی مثل رسیدن 30 مرتبه‌ای به لایه ازون تنها یکی از آن‌هاست. نکته دیگر اینکه گزارش نمایشگاه مجازی سیوپنجم، داده‌های مختلفی هم در قالب «ترین‌ها» دارد. کتاب «راه رشد» حائری‌شیرازی با فروش 3455 نسخه، در صدر جدول کتابهای به‌فروش‌رفته قرار میگیرد. علی صفائی‌حائری، محسن عباسی ولدی و غلامرضا حیدری‌ابهری هم به ترتیب، به‌عنوان پرفروش‌ترین پدیدآورندگان مشخص می‌شوند. در گزارش منتشرشده خانه کتاب و ادبیات، به ترتیب سه گروه موضوعی کودک و نوجوان، ادبیات و دین به عنوان پرمتقاضی‌ترین کتابهای نمایشگاه لقب می‌گیرند، لقبی که در نمایشگاه سی‌وچهارم هم به این سه گروه موضوعی اختصاص پیدا کرده بود.
انتشار این آمار‌ها در نوع خود جالب‌توجه است، اما یک ابهام در آن وجود دارد؛ مسئله «بن کتاب». نه در نمایشگاه کتاب امسال و نه سال‌های قبل میزان بن اختصاص‌یافته به خریداران، گروه‌ها، سازمانها و نهاد‌هایی که بن دریافت کردند مشخص نیست. در ادامه گزارش 80 صفحه‌ای را بررسی کردیم و به چند پرسش جدی رسیدیم که در ادامه آن را می‌‌خوانید.
حساب و کتابی برای خرید
صفحه دوازدهم و سیزدهم گزارش خانه کتاب و ادبیات، چند عدد جالب را با علامت تعجب و بدون مقایسه با سال‌های قبل می‌آورد. بزرگ‌ترین عدد در این دو صفحه، عدد 1.362.439 است. عددی که تعداد نسخه‌های فروخته‌شده در نمایشگاه کتاب را نشان می‌دهد. برای چند لحظه این گزارش را کنار می‌گذاریم و به سراغ گزارش سال قبل می‌رویم؛ نمایشگاه سی‌وچهارم که در اردیبهشت 1402 برگزار شد، در مجموع 1.369.724 نسخه کتاب فروخت. این امر یعنی نمایشگاه 1403 نسبت به سال قبلش تعداد کتاب کمتری فروخته است. با این‌حال برگزارکنندگان نمایشگاه کتاب مجموع میزان فروش در دو بخش مجازی و حضوری در سال 1403 را 592 میلیارد تومان اعلام کردند. دوباره به آمار سال قبل برمی‌گردیم تا نگاهی به اعدادش بیندازیم. مجموع میزان فروش مجازی و حضوری در سال 1402 عدد 401 میلیارد تومان را نشان می‌دهد این یعنی با وجود کاهش یافتن تعداد نسخه‌های فروخته‌شده میزان فروش بالا رفته و به احتمال زیاد یکی از دلایل این اتفاق تغییر قیمت کتاب نسبت به سال گذشته است.
از سال 1399 با مجازی شدن خریدن کتاب با بن، آمار فروش مجازی سال به سال ظهور و بروز بیشتری پیدا کرده است و براساس آمار منتشرشده از سوی خانه کتاب و ادبیات از 592 میلیارد تومان فروش نمایشگاه، حدود 232 میلیارد تومان، یعنی 39 درصد از کل فروش برای بخش مجازی است. این رقم در نسبت سال 1402، افزایشی 82 میلیاردی و 1.8 درصدی داشته است.
در این گزارش مبلغ یک میلیون و 250 هزار تومان به عنوان متوسط خرید هر حساب کاربری در بخش مجازی مطرح شده است. البته مشخص نیست که این رقم با در نظر گرفتن بن کتاب در خرید مجازی حساب شده یا خیر. با حساب و کتابی که طبق آمار منتشرشده انجام دادیم به نظر می‌رسد که خانه کتاب در این رقم بن را دخیل ندانسته است؛ همان‌طور که پیش‌تر گفتیم میزان کل فروش حضوری و مجازی 592 میلیارد بوده و از طرفی حدود یک میلیون و 362 هزار نسخه کتاب هم فروخته شده. با تقسیم این دو عدد بر همدیگر متوسط قیمت هر کتاب به دست می‌آید که عددی 434 هزارتومان را به ما نشان می‌دهد. این در حالی است که میانگین کتابهای عرضه‌شده یا فروش‌رفته مبلغی کمتر از 200 هزارتومان است و در گزارش آمده که هر فرد به طور میانگین با آن یک میلیون و 250 هزار تومان 7 کتاب خریده است. درحالی‌که اگر رقم متوسط هر کتاب را که ما محاسبه کردیم در 7 کتاب ضرب کنیم، عددی بیش از 3 میلیون تومان حاصل میشود. این محاسبه فرضیه دخیل بودن نقش بن را تا حدودی تأیید میکند؛ یعنی به طور متوسط خریدن 7 کتاب توسط هر فرد نشان از خریدهای با بن دارد که صرفاً مبلغ پرداختی فرد را یک میلیون و 250 هزار تومان محاسبه کرده و بقیه مبلغ از طریق بن خریداری شده است.
کتابهای عمومی و کودک پرفروش‌ترین آثار نمایشگاه
براساس آمار منتشرشده از سوی خانه کتاب و ادبیات، حدود 76 درصد از فروش مربوط به کتابهای عمومی، 19 درصد مربوط به کتاب کودک، 7 درصد کتابهای آموزشی و مابقی فروش مربوط به حوزه‌‌های دیگر است. همچنین 4 گروه پرمخاطب که 60 درصد فروش را به خود اختصاص داده مربوط به موضوعات کودک و نوجوان، دینی، ادبیات و علوم اجتماعی است.
61 درصد از آثار فروخته‌شده در نمایشگاه مربوط به کتابهای تألیفی و 38 درصد مربوط به کتابهای ترجمه است.
علی صفائی‌حائری، محسن عباسی‌ولدی، غلامرضا حیدری‌ابهری، مرتضی مطهری، سیدعلی خامنه‌ای، محمدصادق حائری‌شیرازی، فئودور داستایفسکی، مژگان شیخی، حسین فتاحی و عبدالله جوادی‌آملی به ترتیب پرمخاطب‌ترین پدیدآورندگان کتاب در بخش مجازی نمایشگاه کتابند.
کتابهای پرفروش با خریدار کم
در گزارش نمایشگاه سی‌و چهارم، دومین کتاب پرفروش نمایشگاه «مهارت‌های زندگی» است. این کتاب از کتابهای «تکه‌هایی از یک کل منسجم» و «کهکشان نیستی» که از پرفروش‌های حال حاضر بازار نشرند پرفروش‌تر میشود اما یک نکته وجود دارد؛ تعداد خریداران مهارت‌های زندگی 13 نفرند و تعداد نسخه‌های فروخته‌شده کتاب 2211 جلد است. یعنی هر نفر 170 جلد مهارت زندگی خریداری کرده است. این وضعیت البته در نمایشگاه سیوپنجم هم ادامه دارد؛ پرفروش‌ترین کتاب این نمایشگاه یعنی «راه رشد» 3455 جلد می‌فروشد و با اختلافی دوبرابری نسبت به «تکه‌هایی از یک کل منسجم» در صدر جدول می‌ایستد.
جدا از «راه رشد»، کتاب دیگری هم به عنوان آثار پرفروش اما با خریدار کم، به چشم می‌خورد. «منم میشم یه حاج‌قاسم»، تنها 53 خریدار دارد با این‌حال 1576 نسخه فروخته و در رده سوم جدول فروش جا خوش کرده است. یعنی این کتاب حوزه کودک و نوجوان و مقاومت به‌ازای هر نفر 29 کتاب فروخته است. اگر این فرض را در نظر بگیریم که این کتاب به میزان خریدارانش یا حتی دو یا سه برابر آن‌ها هم نسخه می‌فروخت، باز هم نمی‌توانست در جدول 10 عنوان پرفروش نمایشگاه قرار بگیرد.
سبد‌های خرید طلایی به چه کسی تعلق میگیرد؟
در صفحه 56 گزارشی که خانه کتاب و ادبیات منتشر کرده موضوعی تحت عنوان «سبد‌های خرید طلایی؛ رکوردداران بالاترین مبلغ!» بیان شده که در توضیحش آمده است: «رکوردداران بالاترین مبلغ سبد خرید کتاب در نمایشگاه شامل افراد یا سازمان‌هایی‌اند که به دلیل قدرت خرید بالا و علاقه به سرمایه‌گذاری فرهنگی، اقدام به خرید عمده می‌‌کنند.» در بخشی دیگر از همین گزارش عملکرد آمده است: «این خرید‌ها که معمولاً با اهدافی چون توزیع گسترده، هدیه دادن، حمایت از نویسندگان یا تأمین منابع کتابخانه‌ها انجام میشود، نمایانگر تمایل این افراد به ترویج کتاب‌خوانی و توسعه فعالیت‌های فرهنگی است. این خریداران با تقویت رونق و پویایی صنعت نشر، تأثیر مثبتی بر فروش کلی نمایشگاه کتاب می‌‌گذارند.»
با ارائه این توضیحات و بررسی گزارش خانه کتاب از فروش هزاران نسخه‌ای کتاب‌‌ها آن هم با خریداران تک یا دورقمی شاید بتوان این فرضیه را شکل داد که این کتابهای پرفروش در بخش مجازی، توسط سازمانها و ارگان‌‌ها خریداری میشود و البته داشتن بن کتاب هم در آن دخیل است. درواقع موکول کردن خریدهای چند میلیاردی و چند هزار جلدی این سازمانها به نمایشگاه به جای خرید مستقیم از ناشران یکی از نکاتی است که فرضیه داشتن بنهای سازمانی و ارگانی را تقویت میکند.
چند ابهام درباره آمار خانه کتاب و ادبیات
اینکه خانه کتاب و ادبیات گزارش بخش مجازی نمایشگاه کتاب را منتشر میکند نکته مثبتی است اما با مطالعه این آمار‌ها چند پرسش جدی ذهن مخاطب را مشغول می‌سازد. اولین سؤال مربوط به بنهای کتاب است که سازوکار مشخصی برای آن مشخص نشده است. تعداد بن‌‌هایی که به طلاب، دانشجویان و دانش‌‌آموزان تعلق میگیرد مشخص است و شاید لازم باشد میزان بن‌‌هایی که در اختیار سازمانها و ارگان‌‌ها هم قرار میگیرد شفاف‌سازی شود تا بررسی آمار فروش نمایشگاه مجازی کتاب واقعی‌تر و بدون ابهام باشد. شاهد مثالش آماری که در گزارش به‌عنوان متوسط خرید هر حساب کاربری بیان شده است؛ در آمار منتشرشده از سوی خانه کتاب، رقم یک میلیون و 250 هزارتومان به عنوان متوسط خرید هر حساب کاربری آمده اما به این نکته توجه نشده که در این رقم بن کتاب چه میزان دخیل بوده یا اصلاً بن‌ها در میزان خرید اینترنتی دخیل بوده یا خیر؟ و چقدر از این بنهای برای اشخاص حقوقی و سازمانی بوده است؟
نکته دیگر اینکه لیست کتابهای پرفروش نمایشگاه بدون درنظر گرفتن خرید حضوری است. در واقع در این سال‌‌ها سازوکاری تعیین نشده که مسئولان مرتبط بتوانند با درنظر گرفتن خرید حضوری آمار آثار پرفروش را بیان کنند و به همین دلیل درباره عملکرد کلی نمایشگاه، لیست کتابهای پرفروش منتشر شده که فقط بخش مجازی را شامل میشود، قابل اتکا نیست. براساس آمار منتشرشده در همین گزارش، برگزارکنندگان نمایشگاه کتاب، مجموع میزان فروش در دو بخش مجازی و حضوری در سال 1403 را 592 میلیارد تومان اعلام کرد. اگر میزان فروش مجازی را که رقم 232 میلیارد تومان است از فروش کل کم کنیم نتیجه فروش حضوری 360 میلیارد تومان میشود. یعنی فروش حضوری 61 درصد بیشتر از بخش مجازی است و داشتن یک آمار از بخش حضوری می‌‌تواند آمار کتابهای پرفروش و محبوب را به کل تغییر دهد.
