فاطمه سادات مرتضوی، خبرنگار گروه اقتصاد: «برای ثروتمند شدن در مناطق ساحلی باید بندر ساخت و تجارت دریا را جدی گرفت» این جمله رئیس‌جمهور اسبق چین است که از ده سال گذشته همواره بر اهمیت توسعه بنادر به منظور رشد اقتصادی کشور تأکید کرده است. در روزهای اخیر فایننشال تایمز از ساخت ابربندری در آمریکای جنوبی توسط چین خبر داد. رسانه‌های آمریکا مدعی شدند این اقدام چین در پرو، آمریکا را با چالشی راهبردی مواجه می‌کند. گفتنی است در سال‌های اخیر میزان سرمایه‌گذاری چین در بنادر جهانی و به ویژه بنادر قاره آفریقا به طرز عجیبی رشد داشته و در چند سال اخیر بیش از 31 میلیارد دلار برآورد شده؛ برای مثال طبق آخرین آمار‌های شورای روابط خارجی آمریکا، در سال 2023 سرمایه‌گذاری چین در پرو بالغ بر 630میلیون دلار بوده است. جنگ امنیتی-تجاری آمریکا و چین در بنادر جهانی تا آنجایی پیش رفته که برخی از کارشناسان با استناد به داده‌های آماری بنادری که چینی‌ها در آن سرمایه‌گذاری کرده‌اند، مدعی‌اندحتی آمدن هندی‌ها به بندر چابهار نیز در راستای جلوگیری آمریکایی‌ها از سرمایه‌گذاری دولت چین در این بندر ایرانی بوده است. به گفته آنان، هندی‌ها به نمایندگی از آمریکا مسئولند مانع اتصال بندر چابهار ایران به بنادر پرترددی شوند که چینی‌ها در راستای طرح ابتکار کمربند-جاده در آنها سرمایه‌گذاری داشته‌اند. ادعای این کارشناسان این است که اگر هندی‌ها در اجرای زیرساخت این بندر ایرانی تأخیر داشته‌اند، قطعا ورود آنها به چابهار، پروژه مشترک با آمریکایی‌هاست. 

10 سال تمرین برای چینی‌سازی بنادر 
چین در سال‌های اخیر، به بزرگ‌ترین کشور تجاری و دومین اقتصاد بزرگ جهان تبدیل شده و حدود 95 درصد تجارت بین‌المللی خود را از طریق خطوط دریایی انجام می‌دهد. توسعه تجارت دریایی از این طریق ابتکار شی‌جین‌پینگ، رئیس‌جمهور چین در سال 2013 بوده است، همچنین معرفی جاده ابریشم دریایی قرن بیست‌و‌یکم که چین را از طریق دریای چین جنوبی و اقیانوس هند به اروپا و اقیانوس منجمد شمالی متصل می‌کند و بنادر خارجی چین را به اوج می‌رساند، هدف‌گذاری 11 ساله چینی‌هاست. 
سرمایه‌گذاری چین در بنادر خارجی در سال‌های اخیر به‌عنوان یک استراتژی کلیدی و مؤثر در راستای گسترش نفوذ اقتصادی و تجاری این کشور تبدیل شده است. کارشناسان معتقدند چین در این سال‌ها از طریق سرمایه‌گذاری در بنادر مختلف در سراسر جهان، به دنبال ایجاد شبکه‌های تجاری و تأمین دسترسی به بازار‌های جدید است. این سرمایه‌گذاری‌ها شامل ساخت، اداره و مالکیت بنادر می‌شود و به چین این امکان را می‌دهد که در زنجیره تأمین جهانی نقش فعالی ایفا کند. چین به‌ویژه در کشور‌های در حال توسعه و مناطق استراتژیک مانند آفریقا، آسیا و آمریکای لاتین، صد‌ها پروژه‌ بندری راه‌اندازی کرده است. این پروژه‌ها نه‌تنها به تسهیل تجارت کمک می‌کنند، بلکه می‌توانند به‌عنوان پایگاه‌های نظامی و امنیتی نیز مورد استفاده قرار گیرند. البته که با توسعه تجارت دریایی چین در پایگاه‌های خارجی، دولت‌های غربی به طور فزاینده‌ای نگران شده‌اند. سرمایه‌گذاری سنگین چین در پرترددترین بنادر جهان، حاکی از تأثیر قوی آن بر زنجیره تأمین تجارت جهانی است. 

شانگهای؛ شلوغ‌ترین بندر کانتینری جهان 
براساس شاخص اتصال کشتیرانی لاینر که وضعیت کشور‌ها در شبکه‌های حمل‌و‌نقل خطی جهانی را ارزیابی می‌کند، بنادر چینی به‌‌عنوان بزرگ‌ترین بنادر کانتینری جهان تبدیل شده و از سال 2022، شانگهای موقعیت خود را به‌عنوان شلوغ‌ترین بندر کانتینری جهان برای 13 سال متوالی حفظ کرده و همچنین تعداد زیادی بندر کانتینری چین در لیست شبکه حمل و نقل بنادر‌های جهان قرار گرفته است. 

توافق پشت توافق 
از سپتامبر 2023، چین 70 توافقنامه کشتیرانی دوجانبه و منطقه‌ای را با 66 کشور و منطقه امضا کرده است. اگرچه چین هنوز یک قدرت دریایی جهانی نیست، اما به یک قدرت تجاری پیشرو تبدیل شده که نفوذ ژئواکونومیک قابل توجهی بر خطوط دریایی بین‌المللی و بنادر تجاری که جریان کالا‌های جهانی را تشکیل می‌دهند، دارد. 
مطابق آخرین آماری که UNTCAD (مؤسسه کنفرانس تجارت و توسعه ملل متحد) از شبکه جهانی حمل و نقل لاینر در سال 2023 منتشر کرده است؛ چین، سنگاپور و کره‌جنوبی کشور‌هایی‌اند که بیشترین اقتصاد یکپارچه با شبکه جهانی حمل و نقل را دارایند. همچنین گفتنی است هشت کشور از بین 10 کشوری که بهترین بنادر متصل به این شبکه را دارند، در شرق یا جنوب شرقی آسیا قرار گرفته‌اند. آمار‌های مؤسسه تجارت و توسعه ملل متحد نشان می‌دهد از سال 2021 به بعد تقریباً 59 درصد اقتصاد‌های در حال توسعه در کشور‌های آسیایی وارد شبکه حمل و نقل دریایی کانتینری جهان شده‌اند. 

دو‌سوم تجارت دریایی چین با کشور‌های آسیایی است
در سه‌ماهه سوم سال 2023، چین به‌عنوان بهترین اقتصاد متصل به شبکه جهانی کشتیرانی لاینر معرفی شد. کره‌جنوبی، سنگاپور، مالزی و ایالات متحده آمریکا در رتبه‌های بعدی قرار دارند. در سطح منطقه‌ای، اسپانیا و هلند در اروپا، پاناما و کلمبیا در آمریکای لاتین، مصر و مراکش در آفریقا و سریلانکا و هند در جنوب آسیا ازجمله پرچمداران‌اند. از میان 30 اقتصاد جهانی، کشور‌هایی که کمترین ارتباط را دارند، 17 کشور جزایر کوچک در حال توسعه (SIDS) و چهار کشور نیز کشور‌های کم‌درآمد (LDC) به شمار ‌می‌روند. در میان پنج بندر برتر، سه بندر در چین (شانگهای، نینگبو و کوئیندائو) و دو بندر دیگر در جمهوری کره و سنگاپور قرار دارند. 10 بندر برتر شامل هشت بندر از جنوب یا جنوب شرق آسیا و دو بندر اروپایی (روتردام و آنتورپ) است. درمجموع از 30 بندر با بیشترین اتصال، 20 بندر در آسیا، 9 بندر در اروپا و یک بندر (تانگر مد) در آفریقا واقع شده‌اند. 

120 پروژه ‌بندری چین 
طبق آخرین داده‌های مرکز آمار چین، این کشور شامل ۱۲۹ پروژه بندری است که نهاد‌های چینی مالکیت یا سهام‌های متنوعی در آن‌ها دارند. به طور تقریبی می‌توان گفت چین در هر قاره‌ای به‌جز قطب جنوب، یک بندر را اداره می‌کند یا مالکیت دارد. تقریباً از ۱۲۹ پروژه، ۱۱۵ پروژه فعالند و ۱۴ پروژه باقی‌مانده به دلیل لغو یا تعلیق تا پایان ژوئیه ۲۰۲۴ غیرفعال شده‌اند. دلایل لغو یا تعلیق شامل نگرانی‌های زیست‌محیطی، تیره شدن روابط سیاسی، مشکلات مالی و مسائل امنیتی مطرح‌شده در سطح داخلی و بین‌المللی است. البته احتمال دارد پروژه‌های تعلیق‌شده، مانند ساخت بندر خلیفه در امارات متحده عربی، ساخت‌وساز خود را از سر بگیرند. 

سرمایه‌گذاری 2 میلیارد دلاری در بنادر کشور‌های عربی 
در سال‌های اخیر، سرمایه‌گذاری چینی‌ها در بنادر دریایی خارجی در خاورمیانه خصوصاً کشور‌های عربی رشد زیادی داشته به طوری که طبق آخرین آمار مرکز حمل‌و‌نقل دریایی جهان، چین بنادری از قبیل گوادر (پاکستان) به مقدار 250 میلیون دلار، کاسیم (پاکستان) به مقدار 160 میلیون دلار، فاز خلیفه (امارات) به میزان 57 میلیون دلار، فاز دریای حماد (قطر) به میزان 880 میلیون دلار و همچنین فاز سعودی راز الزور (عربستان) به مبلغ 610 میلیون دلار سرمایه‌گذاری کرده است. 

چین چطور در بنادر خارجی سرمایه‌گذاری می‌کند؟ 
طبق آخرین هدف‌گذاری‌های چین، در این سال‌ها چین دوسوم از بزرگ‌ترین بنادر کانتینری جهان سرمایه‌گذاری کرده است. اما نکته جالب توجه این استراتژی اینجاست که بدون اینکه الزاماً به طور مشروط به حاکمیت مرتبط باشد، بین چین و سایر جهان منعقد می‌شود. این استراتژی اغلب شامل پروژه‌های توسعه‌ای است که با شرکت‌های چینی قرارداد می‌بندند. 
اما راه اصلی تأمین مالی این پروژه‌ها از طریق وام‌های بانکی است که توسط ترکیبی از دولت، شرکت‌های دولتی (SOEs)، آژانس‌ها و مؤسسات خصوصی به آن‌ها تعلق می‌گیرد. مرکز آماری Refinitiv، مدعی است حدود 60 درصد از پروژه‌های ارتباط دریایی (BRI) متعلق به دولت چین است، در حالی که بخش خصوصی حدود 25 درصد را تشکیل می‌دهد. 
سرمایه‌گذاری‌های چینی‌ها اغلب با هدف کنترل زیرساخت‌های بنادر خاص انجام شده و نگرانی‌هایی را برای آمریکا و اروپا ایجاد کرده است. همچنین این زیرساخت‌ها به‌طور خاص برای بازار‌ها یا معاملات معین طراحی شده‌اند تا یک «اهرم» بر زنجیره‌های تأمین جهانی و منطقه‌ای ایجاد و تثبیت کنند و در عین حال شرایط لازم برای جذب ظرفیت مازاد صنعتی چین را فراهم آورده و دسترسی آسان‌تری به هدف صادراتی خود در بازار اروپا داشته باشند. 

24 درصد ظرفیت حمل‌ونقل دریایی جهان در دست چینی‌ها
در سال‌های اخیر چین در میان «امپراتوری‌های» برجسته عملیات بندری از نظر ظرفیت، قرار گرفته است. در طول دو دهه گذشته نیز چین رتبه اول را در تجارت کالا‌ها در جهان داشته و همچنین تجارت و ظرفیت کانتینری آن در رتبه اول جهان است. بنادر داخل چین هم قادر بوده نقش اساسی در اقتصاد جهانی ایفا کنند. طبق آخرین اطلاعات از مرکز چین، 13 بندر چینی در میان 20 بندر برتر جهان از نظر ظرفیت تجارت جهانی و لیست مربوط به بنادر کانتینری پیشرو از نظر توان عملیاتی، هستند. امروزه چین توانسته توسط China Merchants Port، که یکی از گروه‌های مالی دریایی چین محسوب شده، 24 درصد از سهم کل ظرفیت جهان از TEUs را که میزان نقل و انتقال سالانه توسط بنادر کانتینری است، از آن خود کند. 

تبدیل یونان به هاب مدیترانه با سرمایه چینی
مرکز آمار چین مدعی است چین با کشور‌های اتحادیه اروپا از جمله شریک اصلی اروپایی خود، آلمان، تجارت تقریباً 300 میلیارد یورویی در سال دارد، به استثنای یونان که در این سال‌ها با سرمایه‌گذاری چین در بندر پیرئوس به قطب حمل‌ونقل مدیترانه تبدیل شده، به‌طوری‌که با افزایش ظرفیت کانتینری از 1.5 میلیون TEU به 6.2 میلیون TEU، تأثیرات زیادی بر رشد اقتصادی این کشور داشته است. 

سرمایه‌گذاری 62 میلیارد دلاری در 85 بندر جهانی
آمار‌ها نشان می‌دهد بنادر چینی عملکرد به‌مراتب بهتری نسبت به رقیب آمریکایی خود در جهان دارند، وضعیت تجارت دریای آمریکا به نسبت چین در این سال‌ها افت شدید داشته که طبیعتا باعث اثرات منفی بر رشد اقتصادی ایالات متحده خواهد شد. برای مثال نگاهی به شاخص اتصال حمل‌ونقل لاینر در جهان نشان می‌دهد از ابتدای سال 2022 تا اواسط سال 2023 این شاخص در آمریکا حداقل 5 واحد کاهش داشته و در مقابل برای چین 7 واحد رشد داشته است. طبق آمار‌های حاصل از کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل متحد، کشتی‌های کانتینری به‌طور متوسط نیمی از زمان سپری‌شده در بنادر ایالات متحده را در سال 2022 در بنادر چین گذراندند. گفتنی است بنادر چین در شاخص جهانی عملکرد بندر کانتینری بانک جهانی هم رتبه بالایی دارند، بر این اساس بندر یانگشان در خلیج هانگژو در جنوب شانگهای را به عنوان کارآمدترین بندر جهان ارزیابی می‌کنند. حتی در آخرین آماری که شورای جهانی کشتیرانی منتشر می‌کند در سال 2023، از میان 50 بندر برتر در بخش تجارت دریایی،10 بندر برتر این لیست مربوط، بنادر چینی‌اند که تقریباً ٢٩٦. ٨٦ teu که (هر واحد آن معادل 20 فوت است) ظرفیت حمل‌ونقل دارند. اما موضوع فقط عملکرد بنادر نیست، براساس گزارش شورای روابط خارجی (CFR)، مجموع سرمایه‌گذاری چین در بنادر کشور‌های دیگر تا نیمه اول سال 2024 به بیش از 62 میلیارد دلار می‌رسد. این سرمایه‌گذاری در 85 بندر استراتژیک صورت گرفته است. 

سرمایه چینی از بنادر روسیه تا عربستان 
آمار‌های شورای روابط خارجی (CFR) از کشور‌هایی که چین در سال‌های اخیر بیشترین سرمایه‌گذاری را در بنادر آن‌ها داشته، حاکی است که چین بیشترین سرمایه‌گذاری بنادر خارجی را در کشور‌های تانزانیا، استرالیا و گینه داشته است که به‌ترتیب 10.5 ، 8.1 و 7.2 میلیارد دلار بوده است. گفتنی است عربستان و کره‌جنوبی کشور‌هایی‌اند که در این مدت روابط تجاری دریایی نسبتاً بالایی با چین داشته‌اند و چین تقریباً 1.2 میلیارد دلار در بنادر این کشور‌ها سرمایه‌گذاری کرده است. نکته جالب توجه اینجاست که چین در این مدت با رژیم‌صهیونیستی نیز تعاملات دریایی بالایی داشته و تقریباً یک میلیارد دلار یعنی رقمی معادل کشور روسیه در بنادر این رژیم سرمایه‌گذاری کرده است. 

سرمایه‌گذاری 32 میلیارد دلاری در بنادر آفریقا
طبق آخرین آمار شورای روابط خارجی، از کل سرمایه‌گذاری چین در بنادر جهانی، چینی‌ها حدود 31میلیارد و 660 میلیون دلار آن را در کشور‌های آفریقایی سرمایه‌گذاری کرده‌اند که حدود یک‌سوم این مبلغ را تنها در کشوری مانند تانزانیا (حدوداً 10میلیارد و400میلیارد دلار) سرمایه‌گذاری شده و پس ازآن کشور‌های گینه و آنگولا بیشترین توجه چینی‌ها را به خود جلب کرده و به ترتیب هفت میلیارد و 200 میلیون دلار و دو میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در بنادر این کشور‌ها داشته‌اند. 

بنادر زیرساخت اولیه پروژه ابتکار جاده 
به‌طور کلی بنادر برای به نتیجه رسیدن ابتکار جاده ابریشم دریایی چین بسیار مهمند و ارتباط بین چین و بازار‌های بزرگ در اقیانوس هند را برقرار می‌کنند. کارشناسان معتقدند پکن با سرمایه‌گذاری‌های گسترده در بندر‌های آفریقا به دنبال فرصت‌های تجاری سودآور و همچنین تقویت نفوذ نظامی خود در منطقه است. این بنادر به‌نوعی به ارتش چین امکان به نمایش گذاشتن قدرت نظامی چین در دنیا را می‌دهند. ایجاد پایگاه دریایی چین در جیبوتی با سرمایه 607 میلیون دلاری چین نیز موید این موضوع است.  این تأثیر به‌طور واضح در ژوئن 2021 نشان داده شد، زمانی که رئیس‌جمهور تانزانیا، سامیا سولوهو حسن، اعلام کرد که مذاکرات با شرکت چین مرچنت هولدینگ برای ساخت بندر باگومویو آغاز کرده؛ باگومویو تنها یکی از 46 پروژه بندری است که چین در آفریقا سرمایه‌گذاری کرده و هدف آن تقویت نقش چین به‌عنوان شریک اصلی تجاری و توسعه در این قاره و همچنین تقویت چشم‌انداز قابلیت‌های قدرت‌نمایی چین در اقیانوس هند و آرام است. از طرف دیگر چین با سرمایه‌گذاری در بندر‌های آفریقا به دنبال دسترسی به بازار‌های این قاره برای صادرات کالا‌های خود است. از سال 2009، چین بزرگ‌ترین شریک تجاری آفریقا بوده و صادراتش از 4 درصد واردات آفریقا در سال 2001 به 25 درصد در سال 2023 رسیده و به بهبود زیرساخت‌ها و کاهش ترافیک در بندر‌ها کمک کرده و دسترسی چین به بازار‌های تجاری آفریقا را تسهیل می‌کند. با توجه به افزایش تنش‌ها نسبت به صادرات چینی در اروپا و آمریکا، اهمیت این سرمایه‌گذاری‌ها برای پکن بیشتر شده است. علاوه بر این، بندر‌ها به چین کمک می‌کنند وابستگی خود را به بازار‌های ناپایدار برای مواد خام و انرژی کاهش دهد و منابع انرژی را از بازار‌های پایدارتر در آفریقا تأمین کند. همچنین، بندر‌ها برای استخراج مواد معدنی و منابعی مانند مس و طلا و ارسال آن به سرزمین اصلی چین ضروری‌اند. کشور‌های آفریقایی با کمبود سرمایه و زیرساخت‌های بندری ضعیف بازار‌های ایده‌آلی برای صادرات مدل توسعه مبتنی بر بندر چین هستند و این امر به تقویت تصویر پکن به‌عنوان یک شریک تجاری کمک کرده، البته گفتنی است چین به دنبال ایجاد تسهیلات مشابه در سواحل آفریقا و اقیانوس هند است.