ندا اظهری، مترجم: در یک دهه گذشته انتشار مقالات علمی در دنیا روند رو به رشدی پیدا کرده و به گفته محققان، این امر کیفیت مقالات را تحت‌تأثیر قرار داده است، به طوری که باعث شده نویسندگان و محققان به جای این که بیشتر بر کیفیت آن تمرکز کنند، کمیت مقالات را مدنظر قرار دهند. برخی نتایج به دست آمده از بررسی کل مقالات منتشر‌شده از سوی ناشران حکایت از رشد سالانه بیش از 5.6 درصدی این مقالات دارد. حتی با در نظر گرفتن افزایش تعداد محققان، می‌توان نتیجه گرفت زمان صرف‌شده برای به دست آوردن نتایج، اعتبارسنجی مقالات و بررسی توسط داوران به میزان قابل توجهی کاهش یافته است. 

رشد 2برابری انتشار مقالات دانشگاهی از 2010 تاکنون

انتشار مقالات علمی مدت‌هاست که به یکی از فعالیت‌های پولساز دنیا تبدیل شده است، به‌طوری‌که بسیاری از ناشران بزرگ حاشیه سود خود را بین 30 تا 40 درصد گزارش کرده‌اند. در این مدل تجاری، مقالاتی که از سوی دانشگاهیان نوشته شده و مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند، چشم انتظار پرداخت هزینه باقی می‌مانند و این درحالی است که دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی برای دسترسی به این مقالات، از طریق اشتراک‌هایی که سالانه میلیون‌ها دلار برای آن‌ها هزینه درپی دارد، مبلغ مقاله را پرداخت می‌کنند. با وجود این، در یک‌دهه گذشته، سرمایه‌گذاران متعهد شده‌اند پژوهش‌هایی که آن‌ها هزینه انتشارشان را پرداخت کرده‌اند، باید برای استفاده عموم آزاد باشد. اما گروهی از ناشران، یک مدل تجاری جدید را برای فعال کردن دسترسی آزاد اتخاذ کرده‌اند که شامل اخذ هزینه پردازش مقاله از هزار دلار تا 10 هزار دلار به ازای هر مقاله می‌شود که از سوی دانشمندانی پرداخت می‌شود که درحال ارائه پژوهش‌هایند تا بتوانند هزینه‌های انتشار مقالات را پوشش دهند. هر دو مدل تجاری به‌خوبی پیش‌‌می‌روند؛ به گونه‌ای که تعداد مقالات دانشگاهی که سالانه منتشر می‌شوند از سال 2010 تاکنون حدوداً دوبرابر شده‌اند. محققان دانشگاه «اکستر» در تحقیق جدیدی که در مجله «مطالعات علمی کمی» منتشر کرده‌اند، به‌دنبال شناسایی علت رشد بالای مقالات بوده‌اند تا در صورت امکان مشخص کنند که آیا درکنار افزایش کمیت مقالات علمی، کیفیت آن‌ها نیز رشد کرده است یا خیر؟ 

رشد 61 درصدی مقالات پنج ناشر برتر دنیا

نویسندگان این مجله در مقاله‌ای تحت‌عنوان «فشار بر مقالات علمی»، داده‌های در دسترس عموم را از وب‌سایت‌های مجلاتی که از سوی 10 ناشر بزرگ مدیریت می‌شوند، مورد تجزیه و تحلیل قرار داده‌اند. طبق این مقاله، مجموعه داده‌های این 10 ناشر نشان می‌دهد تمام سود عملیاتی آن‌ها از سال 2013 باعث افزایش خروجی مقالات شده است. اما نویسندگان این مقاله دریافتند این افزایش، بسته به مدل تجاری ناشران مقالات و به روش‌های مختلف ممکن است ایجاد شده باشد. از سال 2013 تقریباً نیمی از مقالات جدید علمی تولیدشده در دنیا متعلق به ناشران قدیمی الزیویر، تیلور و فرانسیس، اسپرینگر، نیچر و ویلی بوده است؛ اگرچه این ناشران، انتشار برخی مجلات را برعهده دارند که یا به‌طور نسبی یا به‌طور کامل از مدل دسترسی آزاد مقالات پیروی می‌کنند اما در این میان، بیشتر ناشران هنوز هم برای ارائه مقالات به خوانندگان، نیازمند خرید اشتراکند. درمجموع خروجی مقالات علمی این پنج ناشر بزرگ دنیا بین سال‌های 2013 و 2022 حدود 61 درصد افزایش یافته است. آن‌ها همچنین این روند افزایشی را روی تعداد سبد مجلات خود و تعداد مقالات هر مجله اعمال کرده‌اند. 

انتشار یک‌سوم مقالات از سوی ناشران جدید

محققان عوامل مختلفی را برای این رشد عنوان کرده‌اند که از آن جمله می‌توان به دسترسی بیشتر به مقالات علمی در کشورهای جنوب جهانی اشاره کرد. باوجوداین، به نظر می‌رسد که عوامل خاصی غالبند و در میان آنها، در درجه اول شیوه‌های ویرایشی جدید مطرح است. با تفکیک تعداد سالانه مقالات براساس ناشر، محققان عنوان کرده‌اند که این افزایش شدید اساسا به دلیل تعداد اندکی از ناشران مانند MDPI و Frontiers است که حجم مقالات خود را به شدت بالا برده‌اند که به نظر می‌رسد به وضوح، روند متفاوتی را نسبت به سایر ناشران در پیش گرفته‌اند. با محاسبه میانگین سالانه تعداد مقالات منتشر‌شده در هر مجله، محققان معتقدند رشد ناشران سنتی عمدتا به دلیل گسترش تعداد مجلات در فهرست آنها اتفاق می‌افتد در حالی که رشد این دو ناشر ماحصل افزایش انفجاری تعداد مقالات آنها در هر مجله است. این دو ناشر که چند سالی است وارد بازار نشر شده‌اند، از طریق هزینه‌های انتشاراتی که از سوی نویسندگان پرداخت می‌شود، رونق زیادی پیدا کرده‌اند. 

محققان در این مطالعه دریافتند مابقی این افزایش به واسطه دسترسی آزاد و انتفاعی ناشران جدیدتری از قبیل Frontiers، Hindawi و MDPI حاصل شده است. تعداد مقالات منتشرشده توسط این شرکت‌ها در یک دهه گذشته حدوداً 4 درصد بیشتر از ناشران سنتی بوده است، به گونه‌ای که آن‌ها تا سال 2022، انتشار یک‌سوم مقالات را برعهده داشته‌اند. محققان، درخلال نگارش این مقاله به نتایجی هم دست یافته‌اند که نشان می‌دهد رشد مقالات بیش از هر دلیل دیگری، به دلیل مسائل خاصی اتفاق افتاده است؛ به‌طوری‌که گروه‌هایی از مقالات به‌طور همزمان منتشر شده و روی یک موضوع واحد خارج از برنامه زمان‌بندی مقالات عادی تمرکز دارند. 

کاهش 92 روزه زمان بررسی مقالات در مجلات با دسترسی آزاد

مدیریت موضوعات خاص به‌جای اینکه برعهده هیئت‌تحریریه دائمی مجله باشد، معمولاً برعهده سردبیر میهمان است. این سردبیران موقت، در فعالیت‌های شبکه‌ای خود از سایر دانشمندان بررسی این قبیل موضوعات را درخواست می‌کنند. به‌گفته محققان این مقاله، بین سال‌های 2016 و 2022، تعداد مقالات با موضوعات خاص تولیدشده توسط سه ناشر بزرگ انتفاعی و با دسترسی آزاد رشد پیدا کرده است. تعداد مقالات عادی با موضوعات خاصی که از سوی این کمپانی‌های منتشر‌کننده مقالات جدید به چاپ می‌رسند، چهاربرابر افزایش یافته است. این افزایش در مقالات با موضوعات خاص با نشانه‌هایی همراه است که با سرعت بیشتری ویرایش شده‌اند. میانگین زمان تحویل مقالات در تمام شماره‌های مجلات برای ناشران سنتی تقریباً 130 روز است اما با امکان تغییرپذیری بالایی که وجود دارد (در برخی موارد داوران ممکن است درخواست انجام دوباره یک آزمایش را از ابتدا داشته باشند.) میانگین زمان رفت و برگشت مقالات در مجلات انتفاعی با دسترسی آزاد، از حدود 74 روز در سال 2016 به تنها 38 روز در سال 2022 کاهش یافته که این امر، تغییرپذیری را به‌طور چشمگیری کاهش می‌دهد. 

تلاش ناشران برای جلوگیری از کاهش کیفیت مقالات

همچنین محققان دریافته‌اند در سبد مجلات دو ناشر MDPI و Hindawi، مقالات با موضوعات خاص کمترین میزان ردشدگی درخواست‌ها را به خود اختصاص داده‌اند. نگرانی‌ای که در این بین وجود دارد، این است که مقالات باکیفیت پایین‌تر نیز می‌توانند در بین این موضوعات خاص قرار گیرند. در ماه می ‌امسال، انتشارات ویلی که Hindawi را در سال 2021 خریداری کرده بود، اعلام کرد پس از آنکه بیش از 11 هزار و 300 مقاله از این ناشر- که بخش اعظمی از آن‌ها با موضوعات خاص منتشر شده بودند- سلب اعتبار شدند، قرار است 19 مجله متعلق به انتشارات Hindawi را تعطیل کند. ناشران به‌خودی‌خود هرگونه پیشنهادی را که به معنای کاهش کیفیت مقالات باشد، رد می‌کنند. در این میان، ویلی بر تعهد خود روی یکپارچگی پژوهش‌های اعمال‌شده در مقالات منتشرشده تأکید کرده است. MDPI نیز کوتاه‌تر شدن زمان رفت و برگشت مقالات منتشرشده را به تعداد بیشتر کارکنان و ابزار‌های جدید به منظور بهبود کارایی نسبت داده است. سخنگوی انتشارات Frontiers نیز اظهار داشته زمان رفت و برگشت مقالات از سوی داوران را نمی‌توان به‌عنوان عامل ساده‌ای برای یکپارچگی یا کیفیت پژوهش‌ها درنظر گرفت. هم انتشارات MDPI و هم Frontiers بر این نکته تأکید دارند که مقالات با موضوعات خاص مانند مقالات عادی مشمول فرایند بررسی‌های داوری می‌شوند. درواقع نکات مثبتی پیرامون مقالات با موضوعات خاص مطرح می‌شود. این گروه از مقالات راه ارزشمندی برای دانشمندان به‌منظور جمع‌آوری اطلاعات از جوامع پژوهشی مختلف به‌شمار ‌می‌روند. برخی نهاد‌های تأمین مالی تلاش می‌کنند از میزان انتشار علم در چنین مجلاتی جلوگیری کنند. بنیاد ملی علم سوئیس (SNSF) در فوریه امسال، پرداخت هزینه پردازش مقالات منتشرشده با موضوعات خاص را متوقف کرد. پیش از این، رئیس شورای ملی پژوهش SNSF اعلام کرده بود بین 80 تا 90 درصد از هزینه‌های انتشار مقالات بین سال‌های 2018 و 2023 که با رقمی حدود 10 میلیون و 600 هزار دلار از سوی SNSF پرداخت شده، به این مقالات با موضوعات خاص اختصاص می‌یابد. طبق این گزارش، بنیاد گیتس از ژانویه 2025، قرار است پرداخت تمام هزینه‌های انتشار مقالات با دسترسی آزاد را متوقف کند. در این بین، محققانی که برای این امر بودجه دریافت کرده‌اند، باید درعوض از خدمات نسخه پیش از انتشار مقالات با دسترسی آزاد برای به اشتراک‌گذاری آثار خود استفاده کنند. با افزایش هزینه‌ها برای محققان به‌منظور قرار گرفتن آثار و مقالات آن‌ها در جمع مجلات با دسترسی آزاد، ممکن است تعداد مقالات منتشرشده در این مجلات نیز محدود شود. تا زمانی که سرمایه‌گذاران بیشتری به این طرح بپیوندند، موج مقالات جدید نیز همچنان روند افزایشی خواهند داشت. 

به نظر می‌رسد رشد تصاعدی در تعداد مقالات با حفظ کیفیت علمی و اطمینان از نتایج به دست آم ده، پایدار نخواهد ماند. با بررسی روند تعداد فارغ‌التحصیلان دکتری در کشورهای OECD، رشد تعداد اعضای جامعه علمی کُند پیش می‌رود؛ به طوری که از سال 2018 این وضعیت با رکود روبه‌رو شده است. باوجوداین، برای حفظ استاندارد بیشتر، هر مقاله منتشر‌شده باید از سوی حداقل دو داور مستقل مورد تأیید قرار گیرد تا بتواند زمان کافی را به این کار اختصاص دهد. از این رو، با رکود در افزایش جامعه علمی، هیئت تحریریه بیشتر مجلات علمی برای یافتن داور با مشکلات بیشتری مواجه خواهند شد. بنابراین برای حفظ سیستم انتشار مقالات با کیفیت بالا، هر محقق باید حدود 10 برابر تعداد مقالاتی را مورد بررسی قرار دهد که توسط سایر داوران مورد ارزیابی قرار می‌گیرند تا از این طریق بتوانند کمبود داور را جبران کنند. در مواجهه با افزایش چشمگیر تعداد مقالات علمی در دنیا، برخی افراد از توسعه ابزارهای جدید مانند هوش مصنوعی برای ارزیابی مقالات استفاده می‌کنند که البته بعید به نظر می‌رسد بدون هوش انسانی و تنها با تکیه بر فناوری بتوان مقالاتی با استانداردهای بالا منتشر کرد.