ابوالفضل مظاهری، دبیر گروه دانشگاه: گزارش‌های اخیر پایگاه استنادی جهان اسلام نمودار‌های صعودی در سیر افزایش تعداد پژوهشگران ایرانی در جمع پژوهشگران پراستناد یک درصد برتر و دو درصد برتر جهان را نشان می‌دهد. براساس استنادات 2023 تعداد پژوهشگران ایرانی پراستناد دو درصد برتر دنیا در سال 1403 به 2 هزار و 326 نفر رسیده است. آماری که توسط این مجموعه بر پایه آخرین یافته‌های پروژه مشترک الزویر(Scopus) و گروهی از پژوهشگران دانشگاه استنفورد که به «فهرست دانشگاه استنفورد» شهره بوده، ارائه شده است. یا مثلاً امسال تعداد پژوهشگران یک درصد برتر با رشدی 12 درصدی به هزار و 56 نفر رسیده است. عددی که با استفاده از داده‌های مؤسسه کلاریویت آنالیتیکس و پایگاه شاخص‌های اساسی علم (ESI‌) این مؤسسه به دست آمده فهرست پژوهشگران پراستناد را در بازه زمانی 10 ساله به صورت دوماهنامه منتشر می‌کند. این سیر رو به رشد و اعداد 4 رقمی آن در حالی تصویری مثبت از وضعیت استنادات پژوهشگران ایرانی می‌سازد که براساس گزارش رسمی کلاریویت تعداد پژوهشگران پراستناد ایران در ادامه روند نزولی خود پس از لیست 15 نفره ایران در سال 2021، سال میلادی 2022 به 12 نفر، سال گذشته به 5 نفر و امسال به 3 نفر محدود شده است. «فرهیختگان» در ادامه به بررسی گزارش پژوهشگران پراستناد 2024 مؤسسه کلاریویت پرداخته است. 

گزارش پراستناد‌ها چگونه آماده می‌شود؟ 

فرآیند ارزیابی، انتخاب و انتشار نتایج بررسی گزارش امسال از ماه مارس (اسفند ماه) آغاز شده است. مرحله اول انتخابات کاندیداهاست که براساس دستاورد‌های پژوهشگران در بازه‌ای 11 ساله مورد بررسی قرار می‌گیرد و نویسندگانی با مقالات متعدد با استناد بالا تا جولای ادامه و انتخاب می‌شود. اگر بخواهیم مرحله اول را مرور کنیم پس از انتخاب اولیه نوبت به تعدیل مقالاتی نظیر آن‌هایی است که با بیش از 30 نویسنده نوشته شده یا توسط افرادی که در روند‌های رسمی سوءرفتار علمی توسط نهاد‌ها، آژانس‌ها، ناشران و حامیان مالی مقصر شناخته شده‌اند به نگارش درآمده است و یا استناد بیش از حد به خود و الگو‌های غیرعادی استناد گروهی دارند. بخش سوم از مرحله اول ارزیابی است تا مقالاتی با نشانه‌هایی از ناهنجاری‌های انتشار، شامل سرقت ادبی و ارجاعات نامعتبر شناسایی شوند. ماه سپتامبر زمان اعتبارسنجی است تا پژوهشگران اطلاعات شخصی و وابستگی اصلی (دائم) خود را تأیید کنند. مرحله بعدی پردازش فهرست است که در پردازش و تحلیل همه درخواست‌های تغییر وابستگی دریافت‌شده تا پایان مهلت سپتامبر، تا اکتبر بررسی می‌شود. در نهایت هم نوامبر زمان انتشار فهرست نهایی است که اواخر هفته پیش با معرفی 6 هزار 636 پژوهشگر مشخص شد. برخی پژوهشگران در بیش از یک حوزه از شاخص‌های علمی شناسایی شدند که این امر باعث شده تعداد عناوین بیشتر از تعداد افراد و 6 هزار 886 نفر باشد. براساس داده‌های گزارش 22 پژوهشگر در سه یا چند حوزه حضور دارند. این هفتمین سال است که پژوهشگرانی با تأثیرگذاری چندرشته‌ای شناسایی می‌شوند. این افراد در چندین حوزه مقالات پراستناد دارند، اما به اندازه کافی در یک حوزه خاص ظاهر نمی‌شوند تا به‌طور جداگانه انتخاب شوند. داده‌های گزارش نشان می‌دهد 48 درصد پژوهشگران در دسته میان‌رشته‌ای قرار می‌گیرند. 6 درصد در حوزه پزشکی بالینی و 4 درصد در زیست‌شناسی و بیوشیمی مشغول به تحقیقند. 

نیمی از پژوهشگران پراستناد در چین و آمریکا حضور دارند

پژوهشگران پراستناد امسال در 59 کشور و منطقه فعالیت دارند، اما 85 درصد از آن‌ها تنها در 10 کشور متمرکز هستند و 74 درصد آن‌ها در پنج کشور اول قرار دارند. این امر نشان‌دهنده تمرکز قابل‌توجه استعداد‌های برتر پژوهشی در سطح جهانی است. این تحلیل براساس وابستگی‌های اصلی پژوهشگران انجام شده است. 

آمریکا کشور اول فهرست پژوهشگران پراستناد است. این کشور با 2 هزار 507 نفر حدود 36 درصد کل پژوهشگران پراستناد 2024 را در اختیار دارد. البته سهم آن در طول سال‌های اخیر کاهشی بوده و از 43 درصد سال 2018 در سال 2021 به حدود 40 درصد می‌رسد و سال گذشته سهم آن برابر 37.5 درصد می‌شود. این در حالی است که چین رقیب بزرگ علمی آمریکا از سال 2018 تاکنون سهم خود از جمعیت پژوهشگران پراستناد را بیش از 2 برابر کرده است. 

چین‌ دومین کشور فهرست است و یک هزار و 405 پژوهشگر پراستناد دارد که حدود یک‌پنجم کل پژوهشگران جهان می‌شود. چینی‌ها سال گذشته سهمی حدوداً 18 درصدی و در 2022 حدوداً 16 درصدی داشتند. انگلیس با 563 پژوهشگر حدود 8 درصد کل پژوهشگران پراستناد جهان را دارد و در جایگاه سوم فهرست ایستاده است. پس از آن هم آلمان (332 نفر)، استرالیا (313 نفر)، کانادا (206 نفر)، هلند (185 نفر)، هنگ‌کنگ (134 نفر)، فرانسه (126 نفر) و سنگاپور (108 نفر) قرار دارند؛ سنگاپور امسال به جمع 10 کشور آمده و جای ایتالیا را تصاحب کرده است. هنگ‌کنگ و فرانسه جایگاه‌های خود را با یکدیگر جابه‌جا کرده‌اند؛ هنگ‌کنگ به رتبه هشتم صعود کرده و فرانسه به رتبه نهم منتقل شده است. هنگ‌کنگ رشد قابل‌توجهی در تعداد پژوهشگران پراستناد خود داشته و تعداد آن‌ها به 134 نفر رسیده که اکنون 1.9 درصد از کل جهانی را تشکیل می‌دهد. هنگ‌کنگ و چین با هم سهم جهانی خود از پژوهشگران پراستناد را در سال 2024 به میزان 2.7 درصد افزایش داده‌اند. 

آکادمی علوم چین بیشترین تعداد پراستناد‌ها را دارد

308 پژوهشگر پراستناد از مؤسسات تحقیقاتی وابسته به آکادمی علوم چین هستند که در رده نخست دانشگاه‌های ایستاده است. بررسی 10 مؤسسه و دانشگاه برتر تغییرات چندانی را با سال گذشته نشان می‌دهد. دانشگاه پنسیلوانیا با 52 پژوهشگر از رتبه هشتم به دوازدهم سقوط کرد و جای خود را به کالج دانشگاهی لندن با 60 پژوهشگر داد که از رتبه دوازدهم به هشتم صعود کرد. دانشگاه آکسفورد با 61 پژوهشگر دو پله صعود کرد و از رتبه نهم به هفتم رسید، درحالی‌که انجمن ماکس پلانک با 56 پژوهشگر یک پله صعود کرد و از رتبه دهم به نهم رسید. دانشگاه هنگ‌کنگ با 55 پژوهشگر که اکنون در رتبه دهم مشترک است، از رتبه سیزدهم سال گذشته صعود کرده است. از سوی دیگر، مؤسساتی که افت داشتند شامل مؤسسه ملی سلامت ایالات متحده (NIH) با 90 پژوهشگر (از رتبه چهارم به پنجم) و دانشگاه کالیفرنیا سن‌دیگو با 55 پژوهشگر (از رتبه هفتم به دهم) بودند. چند مؤسسه بهبود دورقمی در رتبه‌بندی داشتند، ازجمله دانشگاه ژجیانگ که از رتبه سی‌ودوم به رتبه دوازدهم صعود کرد (20 پله بهبود)، دانشگاه شهر هنگ‌کنگ که از رتبه چهل‌وچهارم به بیست‌ونهم رسید (15 پله صعود)، و دانشگاه پکن که از رتبه بیست‌وپنجم به دوازدهم رسید. (13 پله صعود) 

در میان 50 دانشگاه برتر اکنون به جز آکادمی علوم چین، شش دانشگاه از چین و دو دانشگاه از هنگ‌کنگ حضور دارند. دانشگاه تسینگ‌هوا با 90 پژوهشگر، امسال از رتبه پنجم به چهارم صعود کرده است، درحالی‌که دانشگاه هنگ‌کنگ با 55 پژوهشگر اکنون در رتبه دهم (به‌طور مشترک) قرار دارد. دیگر مؤسسات برجسته شامل دانشگاه پکن و دانشگاه ژجیانگ (هر دو با 52 پژوهشگر) که به‌طور مشترک در رتبه دوازدهم قرار دارند، دانشگاه شهر هنگ‌کنگ با 36 پژوهشگر (مشترک در رتبه بیست‌ونهم)، دانشگاه فودان با 35 پژوهشگر (مشترک در رتبه سی‌ویکم)، دانشگاه جیائوتونگ شانگ‌های با 33 پژوهشگر (برای اولین بار در میان 50 مؤسسه برتر و مشترک در رتبه سی‌وپنجم)، و مؤسسه فناوری پکن با 32 پژوهشگر (مشترک در رتبه چهلم) هستند. این مؤسسات در مجموع 387 شناسایی پژوهشگر پراستناد را به خود اختصاص داده‌اند که 5.6 درصد از کل فهرست را تشکیل می‌دهند. در بین 50 مؤسسه برتر از حیث میزبانی پژوهشگران پراستناد آمریکا (24 مؤسسه)، چین (7 مؤسسه)، بریتانیا (6 مؤسسه)، استرالیا (3 مؤسسه)، هنگ‌کنگ (2 مؤسسه)، سنگاپور (2 مؤسسه) و هر کدام از کشور‌های بلژیک، کانادا، فرانسه، آلمان، رژیم غاصب صهیونیستی و هلند با 1 مؤسسه حضور دارند. 

تعداد پژوهشگران پراستناد ایران یک‌چهارم سال 2021

در منطقه ما به غیر از ایران که در سال‌های اخیر روندی نزولی را تجربه کرده است، ترکیه و عربستان با کاهش تعداد پژوهشگران پراستناد مواجه شدند با این حال تعداد پژوهشگران عربستانی حدوداً 10 برابر ایران است؛ اگرچه می‌دانیم برخی از آن‌ها نقش لژیونر را بازی می‌کنند و با راه‌های مختلفی امروز حاضر شدند دستاورد‌های خود را با وابستگی این کشور به ثبت برسانند. بررسی وضعیت این کشور نشان می‌دهد آن‌ها بعد از حضور 113 نفر در فهرست سال 2022 به عنوان بهترین عملکرد 10 سال اخیر خود دچار افت شدند و سال گذشته به 85 و امسال به 29 پژوهشگر رسیدند. تعداد پژوهشگران ایرانی نیز به نسبت 15 نفر سال 2021 به یک‌سوم کاهش یافته و امسال به سه نفر رسیده، درحالی‌که یکی از این 3 استاد هم‌اکنون در ایران نیست. ترکیه هم از سال 2019 نتوانسته به روز‌های اوج قبلی‌اش برگردد و پس از ثبت 7 پژوهشگر در سال میلادی گذشته امسال فقط 2 پژوهشگر پراستناد دارد. 

فرهاد اسلامی، عضو هیئت علمی وابسته دانشگاه علوم پزشکی تهران: فرهاد اسلامی نخستین نام جدول پژوهشگران پراستناد ذیل نام ایران است. او سال گذشته هم موفق به کسب همین شده بود. وابستگی این استاد دانشگاه در جدول کلاریویت دانشگاه علوم پزشکی تهران عنوان شده است اما مقالات اخیر او با وابستگی سازمانی انجمن سرطان آمریکا منتشر شده است و به نظر می‌رسد هم اکنون در این کشور سکونت دارد. براساس داده‌های وب آوساینس، او با اچ-ایندکس 76 اکنون 283 سند علمی نمایه شده دارد. تاکنون 59 هزار 342 مرتبه به مقالات او ارجاع شده و اسناد علمی این پژوهشگر در مجموع 66 هزار 576 بار ارجاع گرفته است. براساس اطلاعات وب سایت دانشگاه علوم پزشکی تهران، او پیش از این جایزه کمیته علوم و فناوری سازمان کنفرانس اسلامی (کامستک) را به خاطر  ارائه «بهترین مقاله سال 2010  مجله علمی پزشکان بریتانیا» دریافت کرده است. در این وب سایت او در لیست اعضای هیئت علمی وابسته پژوهشکده بیماری های گوارش و کبد دانشگاه علوم پزشکی تهران عنوان شده است.

محمد علی منصورنیا، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران: دومین نام استاد پراستناد ایران، محمد علی منصورنیا هم از اساتید دانشگاه علوم پزشکی تهران است. استاد اپیدمیولوژی گروه اپیدمیولوژی و آمار زیستی، دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تهران براساس داده‌های سامانه علم سنجی این دانشگاه 587 مقاله دارد که تاکنون 76 هزار 838 استناد دریافت کرده است. 52 درصد مقالات او که در اسکوپوس نمایه شده با همکاری بین‌المللی به نگارش درآمده است و 55 درصد مجموع مقالات او در این پایگاه استنادی حداقل 10 استناد دریافت کردند. شاخص اچ-ایندکس این استاد در سال میلادی فعلی عدد 73 را نشان می‌دهد.  جایزه سال گذشته دکتر فریدون عزیزی (در جشنواره علمی فرهنگستان علوم پزشکی) برای یکی از دانشمندان برتر علوم‌پزشکی دهه اخیر بر اساس تعداد مقالات، H-index ، امتیازات حاصله از مقالات و نیز فعالیت‌های ارزنده پژوهشی برای ارتقای تحقیقات، پیشبرد دانش و اثرگذاری تحقیقات در ۱۰ سال گذشته و با توجه به آیین نامه اخلاق به دکتر محمدعلی منصورنیا، دکتری تخصصی اپیدمیولوژی و استاد دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تهران  اهدا شد.

علی مرسلی، عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس: علی مرسلی استاد دانشکده علوم پایه دانشگاه تربیت مدرس سومین استاد ایران در لیست پژوهشگران پراستناد سال 2024 است. او هم به مانند فرهاد اسلامی سال گذشته نیز حائز این عنوان شده است. مرسلی متولد شهر هیدج در استان زنجان بوده و بعد از فارغ التحصیلی در مقطع دکتری دانشگاه تربیت مدرس در سال 82 ، از همان زمان در این دانشگاه به عنوان استاد مشغول بوده به کار شده است. او در سال های 2016 و 2017 در دانشگاه های نورث وسترن و یو سی برکلی به عنوان فرصت مطالعاتی در گروه های پورفسور هاپ و پورفسور یاقی به مدت یک سال حضور داشته و زمینه تحقیقاتی‌اش در ارتباط با نانو شیمی بویژه روی چارچوب های فلز-آلی است. او در آبان ماه امسال و در نهمین دوره انتخاب سرآمدان علمی ایران درگروه «انتشار مقاله در مجلات جریان‌ساز» به عنوان پژوهشگر برجسته و سرآمد کشور معرفی شد. براساس اطلاعات اسکوپوس 169 سند علمی نمایه شده در این پایگاه استنادی دارد که تاکنون بیش از 2 هزار استناد دریافت کرده است. شاخص اپ-ایندکس او نیز روی عدد 26 قرار دارد.